DePragmatieke Sanctie van4 november1549 was een regeling voor de erfopvolging van de heersers over de verschillende graafschappen, hertogdommen en heerlijkheden in deHabsburgse Nederlanden, die werd uitgevaardigd doorkeizer Karel V. Hij bepaalde hierin dat deZeventien Provinciën steeds als één en ondeelbaar geheel overgeërfd zouden worden aan één heerser.
Sinds het begin van zijn regering in 1515 was Karel V in zijn opzet geslaagd het aantallandsheerlijkheden waarover hij in deLage Landen regeerde uit te breiden van elf naar zeventien. Hierdoor was in 1543, na de verwerving van hethertogdom Gelre, een min of meer samenhangend geheel ontstaan. Om deze territoriale eenheid ook staatkundig vorm te geven sloot Karel V in 1548 deTransactie van Augsburg. Daarbij werden al zijn Nederlandse gewesten, samen met deFranche Comté, als één geheel verenigd in deBourgondische Kreits van hetHeilige Roomse Rijk. DeHabsburgse Nederlanden werden hiermee vergaand losgemaakt uit het rijk en kregen een status die dicht bijonafhankelijkheid lag.
Om te zorgen dat de Nederlanden ook intern een eenheid zouden blijven vaardigde Karel V op 4 november 1549 de Pragmatieke Sanctie uit. Hiermee werd het erfopvolgingsrecht van al zijn afzonderlijke Nederlandselandsheerlijkheden geüniformeerd, zodat ze voortaan allemaal aan dezelfde troonopvolger zouden vererven. De regeling was nodig omdat tot dan toe elk gewest zijn eigen regels voor de erfopvolging kende. Zo was het bijvoorbeeld voor sommige gewesten niet duidelijk of zij erfelijk waren in de vrouwelijke lijn, terwijl dit voor andere gewesten de onbetwiste regel was.[bron?] Ook was er in sommige gewesten geen recht van representatie, wat tot gevolg had dat de erfopvolging daar niet toekwam aan kinderen van een persoon die zelf geen regerend landsheer was geweest. Het door Karel V in 1528 verworvensticht Utrecht kende zelfs helemaal geen erfrechtelijke regels omdat de wereldlijke macht voordien door debisschop werd uitgeoefend.
In de Pragmatieke Sanctie bepaalde Karel V dat in alle Nederlandse gewesten die in zijn bezit waren gekomen de erfopvolging voortaan plaats zal hebben bijrepresentatie (plaatsvervulling) tot in het oneindige, zowel in de rechte als in de zijlinie en zowel van mannelijke als vrouwelijke nakomelingen.
Op de vergadering van deStaten-Generaal van 2 april 1549 te Brussel had Karel V voorgesteld om zijn zoonFilips als zijn opvolger te huldigen en een uniform erfrecht in te voeren. Het voorstel werd juridisch getoetst en vervolgens goedgekeurd door de gewestelijke Staten en de hoge gerechtshoven van de zeventien provincies. Daarmee was voor Karel V de weg vrij om het nieuwe erfrecht af te kondigen in de vergadering van de Staten-Generaal te Antwerpen (4 november 1549). Als Duits koning liet hij op deze datum de regeling in een Latijnse akte publiceren en als landsheer in een Franse akte die gedateerd was in november 1549.
De dubbele hoedanigheid waarin Karel het edict had uitgevaardigd (als koning en als landsheer van de Nederlanden), was de reden voor de aanduiding Pragmatieke Sanctie.
De snelle bekrachtiging door de gewestelijke Staten kan erop wijzen dat deze maatregel, anders dan het Verdrag van Augsburg, toegejuicht werd. Het kan er ook op duiden dat de instemming van een belangrijke groep werd gebruikt om de beslissing snel door te zetten. DeRijksstanden waren minder enthousiast en hadden niet ingestemd.
Een uittreksel in Nederlandse vertaling van de Pragmatieke Sanctie:
De volledige tekst van de Pragmatieke Sanctie in het Frans is te lezen via de link naar Wikisource onderaan dit artikel.
Het document is geschreven in hetMiddelfrans. De volgende territoria, collectief genaamdnos Pays de pardeçà ("onze Landen van herwaarts over" oftewel "onze Landen hier", namelijk de Nederlanden, ter onderscheid vannos Pays de par delà, "onze Landen van derwaarts over" oftewel "onze Landen daar", namelijk hetVrijgraafschap Bourgondië (Franche-Comté) en oorspronkelijk ook hetHertogdom Bourgondië) worden genoemd in de Pragmatieke Sanctie van 1549:
