Pompeï (ook wel:Pompeii ofPompeji) was een Antiek-Romeinse provinciestad met ongeveer 20.000 inwoners die bestond van de 7e eeuw voor Christus tot in de eerste eeuw na Christus.Osken,Samnieten,Grieken,Etrusken enRomeinen lieten er allemaal hun sporen achter. Pompeï, dat in62 n.Chr. al door een aardbeving was getroffen, werd in79 bedekt door as door deuitbarsting van de Vesuvius. Het is daardoor een van de best bewaarde Romeinse steden geworden, hoewel de opgravingen gepaard gaan met erosie en vervuiling.
Nadat de eerste overblijfselen al aan het eind van de 16e eeuw werden ontdekt, worden sinds de 18e eeuwarcheologische opgravingen verricht. Sindsdien zijn grote delen van de stad blootgelegd en geeft de plaats een goed geconserveerd beeld van het Romeinse dagelijks leven. Pompeï staat op deWerelderfgoedlijst vanUNESCO[1] en is een belangrijke toeristische attractie die jaarlijks zo'n 2,5 miljoen bezoekers trekt. Wegens de grote toeristenstroom worden vanaf november 2024 maatregelen genomen om het aantal bezoekers te beperken tot 20.000 per dag.[2]
Kaart van Pompeï en omgeving, verspreiding van as na de uitbarsting van de vulkaan VesuviusOpgravingen in 1961. Op de grond liggen gipsafgietsels van overledenen.
Pompeï is waarschijnlijk rond de 7e eeuw v.Chr. ontstaan toenOsken zich vestigden op een verhoging in het landschap langs de rivier deSarno, dichtbij zee. In de 6e eeuw v.Chr. stond het stadje onderEtruskische enGriekse invloed. DeFeniciërs gebruikten de stad als handelshaven. Na de zeeslag bijCumae (474 v.Chr.), toen de Etrusken werden verslagen, kwam de stad in de invloedssfeer van deSamnieten. In de 3e eeuw v.Chr. kreeg Pompeï de status van bondgenoot van de Romeinen, maar was nog niet Romeins. In de jaren 91-89 v.Chr. deed het mee aan deBondgenotenoorlog tegen Rome, waarbij het samen metStabiae enHerculaneum werd verslagen door de Romeinse dictatorSulla, die de stad in 80 v.Chr. tot een Romeinsecolonia maakte met de officiële naamColonia Veneria Cornelia Pompeianorum. De naamVeneria verwees naarVenus, de beschermgodin van de stad, enCornelia was ontleend aan de familienaam van Sulla. In de Romeinse tijd was het een bloeiende stad met ca. 12.000 inwoners (schattingen lopen uiteen van 6400 tot 30.000).
In 59 n.Chr. vonden er hevige rellen plaats in het amfitheater tussen inwoners van Pompeï en het naburige Nuceria, waarbij vele doden vielen. Het was voor keizerNero aanleiding degladiatorenspelen voor tien jaar te verbieden. Het voorval is beschreven doorTacitus (Annalen, XIV, 17). In 62 (volgens Tacitus) of 63 n.Chr. (volgensSeneca) werd Pompeï door een aardbeving grotendeels verwoest. Dit gebeurde op een dag dat er net grote festiviteiten aan de gang waren. De stad werd hierna weer opgebouwd en waarschijnlijk heeft men ook besloten om haar te verfraaien. Zo werd het grote badhuis pas na de beving gebouwd op de plek van een verwoest huizenblok. Rond het jaar 64 bezochten keizer Nero en zijn vrouwPoppaea Sabina de stad. Waarschijnlijk trad Nero toen op in het theater inNapels.[bron?]
Op 24 oktober79, ten tijde van keizerTitus, volgde de fataleuitbarsting van deVesuvius, die Pompeï bedekte met een vier meter dikke laagvulkanische as en brokstukken (lapilli). De uitbarsting werd doorPlinius de Jongere beschreven in een brief, waarin hij Pompeï overigens niet vermeldde. Plinius noemt de datum 24 augustus, maar de vondst van bessen die alleen in de herfst gegeten konden worden, vuurresten in een kachel en de datum 17 oktober 79 door een bouwvakker met houtskool op een muur geschreven, doet vermoeden dat dit een vergissing was en dat de stad op 24 oktober werd verwoest. Waarschijnlijk hebben de meeste inwoners zich eerst verscholen in hun huizen om de asregen uit te zitten, waardoor een groot aantal mensen ingesloten raakte.
Resten van Pompeï werden voor het eerst teruggevonden bij de aanleg van hetSarnokanaal van 1594 tot 1600. In 1748 werden opgravingen gedaan onder supervisie vanKarel van Bourbon, de koning vanNapels. De eerste serieuze opgravingen begonnen in 1860 onder leiding van de archeoloog Giuseppe Fiorelli. Hij was ook degene die het procedé bedacht om gipsafgietsels van de slachtoffers te maken. De lichamen van de slachtoffers die onder de lava bedolven lagen waren in de loop der eeuwen vergaan op hun botten na. De lava was echter gestold waardoor een holte overbleef die de vorm van het lichaam had aangenomen. Door de holte te vullen metgips kon men een beeld maken in de vorm van het gestorven slachtoffer. In Pompeï liggen veel van deze gipsafgietsels tentoongesteld.
Inmiddels is ongeveer 60% van Pompeï opgegraven. Vanaf 1999 wordt er meer geconcentreerd opconservering en worden er geen nieuwe opgravingen meer gestart. In augustus 2021 zijn wel nog deskeletale resten van theaterproducentMarcus Venerius Secundio gevonden in een ruimegraftombe.[3]
De geschiedenis van de opgravingen en wat daardoor bekend werd over Pompeï en Herculaneum is beschreven door de Oostenrijks-Italiaanse schrijverCorti Egon Caesar Conte.[4][5]
In juli 2024 werd - na acht jaar onderzoek - bewijs gevonden dat er na de vulkaanuitbarsting overlevenden waren en waar zij naartoe waren verhuisd.[6]
Het amfitheater ligt in het zuidoosten in het nieuwste deel van de stad.
Pompeï ligt ten zuidoosten van deVesuvius, ongeveer 10 km van de krater. Het ontstond aan het riviertje de Sarno (Latijn:Sarnus), waarvan de benedenloop in de oudheid bevaarbaar was. Het lag ongeveer 500 m van zee en had een haven (die nog niet precies gelokaliseerd is); na de uitbarsting van de Vesuvius is het 2 km van zee komen te liggen.
Het zuidwestelijke deel rondom het Forum en het Foro Triangolare vormt het oudste deel van de stad. In deSamnitische tijd is de stad uitgebreid volgens eenrechthoekig stratenpatroon, al werd de 3 km lange stadsmuur al gebouwd in de 6e eeuw v.Chr. De muur had acht poorten. Van twee ervan is de antieke naam bekend: de Porta Salina (nu Porta di Ercolano) en de Porta Urbulana (nu Porta di Sarno). De hoofdstraat (decumanus maximus), die van oost naar west loopt, wordt met de Italiaanse naamVia dell’Abbondanza (Straat van de overvloed) aangeduid, naar de afbeelding van de godinFortuna met eenhoorn des overvloeds op een fontein. De archeologen hebben Pompeï ingedeeld in negen regio’s (aangeduid met de Romeinse cijfers I-IX), die weer zijn opgedeeld in insulae (genummerd in Arabische cijfers), dat wil zeggen door straten omgeven huizenblokken. Het woordinsula wordt in Pompeï dus niet – zoals gewoonlijk – gebruikt voor een flatgebouw met huurkamers.
In de Romeinse tijd kwamen er ookvilla’s buiten de stadsmuren, zoals de Villa dei Misteri. Er is ook een naam bekend van een wijk buiten de muren, de Pagus Augustus Felix Suburbanus. Mogelijk was ookOplontis een buiten de muren gelegen villagebied van Pompeï. VanCicero weten we dat hij een stuk grond bezat bij Pompeï (Plutarchus,Leven van Cicero 8).
Tablinum met daarachter deperistiliumtuin van het Casa del MenandroRomeins fresco in Villa dei Misteri
De huizen in Pompeï waren voor het grootste deel typisch Italiaanse atriumhuizen (zie ook:Domus). Hetatrium vormde het centrale gedeelte in dit huis. In het verlengde van het atrium lag meestal een binnentuin in de vorm van eenperistylium, een onderdeel dat uit de Hellenistische bouwkunst was overgenomen. Rond atrium en peristylium lagen de verschillende woon- en werkvertrekken. De huizen hadden doorgaans ook een bovenverdieping, maar daar is zelden nog iets van bewaard. Veel huizen waren verbonden met een werkplaats. Vaak ook was er een winkel of een bar op de begane grond aan de straatkant. De huizen waren rijk versierd metmozaïeken op de vloeren enfresco’s op de muren. De Romeinse muurschilderkunst wordt op grond van de vondsten in Pompeï ingedeeld in vier groepen, de zogenoemde vier Pompeiaanse stijlen (zie:Romeinse schilderkunst). De oudste fresco’s, de eerste Pompeiaanse stijl, dateren van het einde van de Samnitische periode, terwijl de nieuwste, de vierde stijl, kort voor de uitbarsting van de Vesuvius in 79 zijn ontstaan. Van het meubilair in de huizen is zeer weinig bewaard, omdat hout het meest gebruikte materiaal was. Wel zijn bronzen ornamenten van bijvoorbeeld aanligbedden teruggevonden.
Van de vele opgegraven huizen in Pompeï worden er hier enkele besproken. Tot de beroemdste behoort hetHuis van de Faun, zo genoemd naar een bronzen beeldje van eendansende faun in hetimpluvium. Het is het meest luxueuze huis in de stad. Nadat het huis met een tweede peristylium was uitgebreid, vulde het een heelinsula en had het een oppervlakte van 3000 vierkante meter. In een vertrek aan het eerste peristylium lag het beroemdeAlexandermozaïek (origineel in hetNationaal Archeologisch Museum teNapels, ter plekke ligt sinds 2006 een replica).
HetHuis van de Vettii behoorde aan de rijke handelaren Aulus Vettius Conviva en Aulus Vettius Restitutus. De schildering vanPriapus in de vestibule lijkt te verwijzen naar het feit dat ze hun rijkdom te danken hadden aan de opbrengst van het land. Het huis heeft een mooi gerestaureerde peristyliumtuin, die voorzien was van allerlei fonteinen. Veel vertrekken zijn voorzien van beroemde fresco’s met mythologische onderwerpen. HetHuis van Loreius Tiburtinus is een villa binnen de stadsmuren met een opvallend grote tuin. De naam van het huis is afgeleid van degraffiti ten gunste van de politici Loreius en Tiburtinus die op de buitenmuur zijn gevonden. De eigenaar was priester vanIsis. Hij had een tuin op twee niveaus met een mooieloggia en een waterkanaal. Daarmee kon op feestdagen ter ere van Isis deoverstroming van de Nijl worden nagebootst. HetCasa del Centenario was een luxueus huis met eigenthermen en eennymphaeum. Het had twee atria. Een groot aantal fresco’s was slechts enkele jaren voor de uitbarsting aangebracht.
Net buiten de stadsmuren zijn enkelevilla’s teruggevonden, landbouwbedrijven met een luxueus woongedeelte. De beroemdste is deVilla dei Misteri, waarvan de eigenaar van de wijnbouw leefde. Het had onder andere ruimtes met wijnpersen. De villa is genoemd naar hettriclinium met beroemde fresco’s waarop te zien is hoe een meisje wordt ingewijd in demysteriën vanDionysus.
Hetforum is een groot, uitzonderlijk lang plein (32 × 142 m) voor handel, bestuur en goden- en keizercultus. Het met grote platentravertijn bedekte plein was omgeven door een wandelgalerij met een colonnade van twee verdiepingen zuilen, de ondersteDorisch en de bovensteIonisch. Deze is aangelegd in de 2e eeuw v.Chr. uittufsteen en later voor een deel vervangen door travertijn. De galerij onttrok de gebouwen rondom het plein aan het zicht en daardoor viel hetCapitolium, de tempel voorJupiter,Juno enMinerva, op het middendeel des te meer op. Het hoge podium is bewaard met de onderkanten van de twaalfKorinthische zuilen van depronaos (het voorportaal), die voor de drievoudigecella stond. De tempel, geflankeerd door twee erebogen, sloot de noordkant van het forum af. Verder bevinden zich op het middengedeelte aan de westkant de resten van desuggestus (het spreekgestoelte) en aan de zuidkant enkele sokkels waarop beelden van vooraanstaande burgers stonden.
Aan de zuidkant liggen drie gebouwtjes naast elkaar die gebruikt werden voor het bestuur van de stad, misschien (van oost naar west) het gebouw van deduumviri, de burgemeesters die zich ook met rechtspraak bezighielden en de schatkist bewaakten, het archief (tabularium) en een raadsgebouw (curia). Aan de oostkant hiervan ligt, aan de overzijde van de weg, hetComitium (gebouw voor verkiezingen). Het had oorspronkelijk vijf ingangen aan de forumkant en vijf uitgangen aan de Via dell’ Abbondanza, zodat de menigte goed kon doorstromen bij verkiezingen. Na de aardbeving van 62/63 waren er nog maar drie toegangen.
In de zuidwesthoek staat deBasilica, de hal voor handel en rechtspraak. Dit gebouw is ontstaan in de 2e eeuw v.Chr. en is daarmee een van de oudste voorbeelden van dit type gebouw. Debasilica had in de lengterichting drie schepen, gescheiden door zuilen. De ingang lag aan de korte kant aan het forum. Aan de westkant van het forum ligt, gescheiden door de weg naar de Porta Marina, naast de Basilica de Tempel van Apollo. Deze tempel, waarvan de oorsprong teruggaat tot de 6e eeuw v.Chr., ligt met zijn zijkant aan het forum. De tempel zelf staat op een hoog podium met eenaltaar ervoor, in een tempeldomein dat is omgeven door 48 zuilen. Rechts tussen de zuilen staat een bronzen beeld vanApollo (origineel in hetNationaal Archeologisch Museum te Napels) en links een (deel van een) bronzen beeld van zijn zusterDiana. Ook staat er een Ionische zuil met een marmerenzonnewijzer voor de tempel.
Winkeltjes (tabernae) in het Macellum
Tegen de ommuring van de Apollotempel aan het forum staat de Mensa Ponderaria, de officiële tafel voor de controle van maten en gewichten. Deze waren eerst geijkt naar het plaatselijke Oskische systeem, maar later gestandaardiseerd naar het Augusteïsche systeem, zoals de inscriptie aan de voorzijde vermeldt (ca. 20 v.Chr.). Na de muur van de Apollotempel volgt het Forum Holitorium, de groentemarkt (soms ook welhorreum, graanpakhuis, genoemd), dat nu[(sinds) wanneer?] in gebruik is als opslagplaats voor losse vondsten uit Pompeï. Aan de westkant liggen ten slotte een openbarelatrine en hetaerarium (de staatskas).
Aan de oostkant ligt rechts hetGebouw van Eumachia. Het was geschonken door Eumachia, een priesteres vanVenus, zoals twee inscripties vermelden. Door een fraai met versierd marmer omlijste ingang komt men in een binnenhof. In deapsis stond een standbeeld vanConcordia Augusta (dat isLivia, de vrouw van keizer Augustus), aan wie het gebouw gewijd was. Achterin staat ook een standbeeld van Eumachia (origineel in het museum te Napels), geschonken door het gilde van de vollers (fullones). Daardoor heeft men ten onrechte gedacht dat het gebouw een wol- of stoffenmarkt was. De functie is niet goed bekend; het was misschien een slavenmarkt of een opslagplaats of een ruimte voor feesten ter ere van Concordia. Naast het Gebouw van Eumachia ligt de zogenoemde Tempel van Vespasianus, een heiligdom dat in oorsprong al uit de tijd van Augustus stamt en aan de keizercultus was gewijd. Voor de resten van het tempelgebouw staat een mooi marmerenaltaar met een reliëf van een offerscène. Daarnaast het Heiligdom van de Lares, een met bontgekleurde marmerplaten bedekte ruimte voor deLaren, de beschermgoden van de stad. Het laatste gebouw aan de oostkant is het Macellum, een overdekte markt. Het was vooral een vlees- en vismarkt, maar in de winkeltjes (tabernae) aan de oost- en noordkant zijn ook sporen van graan en fruit gevonden. De winkeltjes liggen rondom een hof. In het midden daarvan staan op een polygonaal pleintje twaalf sokkels waarin houten palen werden gestoken die een kegelvormig dak droegen, waaronder vis werd verkocht.
In de uiterste zuidoosthoek, bijna tegen de stadsmuur, ligt hetamfitheater, dat werd gebruikt voorgladiatorengevechten en gevechten met wilde dieren. Voor zover bekend is dit het oudste stenenamfitheater uit de Romeinse oudheid. Volgens een bouwinscriptie werd het door de twee hoogste magistraten van de stad, Gaius Quinctius Valgus en Marcus Porcius, op eigen kosten gebouwd en kort na 70 v.Chr. in een plechtige inwijdingsceremonie aan de stad aangeboden. Het is niet zoals de meeste amfitheaters met boogconstructies en beton op de grond gebouwd, maar er werd een kuil gegraven, waarin de arena kwam te liggen. De vrijgekomen grond werd eromheen geplaatst als een aarden wal, die door een steunmuur is omgeven, en waarop stenen zitplaatsen werden aangelegd. De armere toeschouwers moesten aan de buitenkant via trappen die tegen de steunmuur gebouwd waren, naar boven en vervolgens via een omleiding boven op de muur langs trappen naar hun (nu verdwenen) houten plaatsen. Voor de rijkeren waren er aparte ingangen, waardoor zij via gangen naar hun vooraan gelegen, stenen zitplaatsen gingen. Het amfitheater meet 135 × 104 m, en de arena 66 × 34 m. Op een fresco dat de rellen laat zien in jaar 59 n.Chr. (zie boven bij ‘Geschiedenis’) en dat zich in hetNationaal Archeologisch Museum te Napels bevindt, is te zien dat eenvelarium (zonnescherm) is gespannen over een deel van de tribunes, kennelijk tussen twee torens van de stadsmuur die direct achter het amfitheater stonden.
Het theater, bedoeld voor toneelvoorstellingen en ook wel voor politieke bijeenkomsten, is in de 2e eeuw v.Chr. op de Griekse manier in een natuurlijke uitholling van de heuvel van het Foro Triangolare aangelegd. Dittheater heeft een geheel ronde orchestra waaromheen in een hoefijzervorm decavea met 28 rijen zitplaatsen liggen, verdeeld in drie ringen: onderaan deima cavea met vier brede rijen voor vooraanstaande personen, dan demedia cavea met 20 rijen, vervolgens een loopgang en bovenaan desumma cavea met vier rijen. In totaal was er ruimte voor ca. 5000 personen. Achter descaena (het podium) rees een versierde achterwand (scaenae frons) op, die ooit drie verdiepingen hoog was. Hierachter ligt een grotequadriporticus, die oorspronkelijk diende als een foyer voor de toeschouwers. In de zuilengangen waren winkeltjes waar de toeschouwers tijdens de pauzes versnaperingen konden kopen. Deze porticus werd echter na 62/63 n.Chr. in gebruik genomen als onderkomen voor gladiatoren.
Vlak naast het theater bevindt zich het goed bewaardeOdeion. Ditkleine theater diende voor muziek- en zangvoorstellingen. Het was overdekt (men sprak daarom ook wel vantheatrum tectum) voor een goede akoestiek. Het stamt uit de tijd vanSulla (ca. 80 v.Chr.) en had ruim 1000 zitplaatsen.
Het apodyterium (kleedruimte) in de Stabiaanse thermen met kledingnissen
Binnen de stadsmuren van Pompeï lagen drie openbare badhuizen (thermen). Het oudst zijn deStabiaanse Thermen, zo genoemd omdat dit badhuis vlak bij de Stabiaanse poort ligt. Het badhuis had aparte afdelingen voor mannen en vrouwen. Het kleinere vrouwengedeelte – metfrigidarium,tepidarium encaldarium – had zijn ingang aan de zijkant. Depalaistra, die ook een openluchtzwembad (natatio) heeft, hoorde bij het mannengedeelte. Daarvandaan is er een toegang naar het zeer goed bewaardeapodyterium (kleedruimte) met nissen voor de kleding. Daarvandaan kwam men in hettepidarium encaldarium en in het rondelaconicum (droge zweetruimte). Achter depalaestra bevinden zich eenlatrine en vier peeskamertjes.
DeForumthermen hadden eveneens aparte afdelingen voor mannen en vrouwen. Het vrouwendeel was kleiner en is later ingebouwd. Van het mannendeel zijn een mooiapodyterium bewaard, dat kledingnissen heeft, versierd metatlanten, en eencaldarium waarin een marmeren waterbekken (labrum) staat met in bronzen letters op de rand de namen van de magistraten die het hebben laten maken met publiek geld (5240 sestertiën). De relatief kleinepalaistra is momenteel in gebruik als restaurant.
DeCentrale Thermen vormen een groot badcomplex, dat een heelinsula in beslag neemt. Men is ergens na de aardbeving van 62/63 n.Chr. met de bouw begonnen, kennelijk om te voorzien in de behoefte aan een groot, modern badgebouw, maar het is nooit in gebruik genomen. Het complex is omgeven door een muur waarvoor gebruik is gemaakt van materiaal van kapotte gebouwen.
Buiten de stadsmuren, bij de Porta Marina, lag een thermencomplex dat bekendstaat als deSuburbane Thermen. Het was waarschijnlijk een modern complex met als bijzonderheid grote ramen die uitzicht op zee boden. In de kleedruimte bevinden zich erotische fresco's. Niet ver daarvandaan lagen nog de particuliere 'Sarnothermen'.
Naast de tempels aan het Forum (zie boven) waren er nabij het centrum van Pompeï nog enkele tempels. Een hooggelegen driehoekig terrein aan de rand van het oude stadsgedeelte, tegenwoordigForo Triangolare (driehoekig forum) genoemd, was een cultusterrein. Er had een tempel gestaan die samen met de Apollotempel de oudste tempel van de stad was geweest. Het was een Dorische tempel van 7 × 11 zuilen. Er was al in de Romeinse tijd weinig meer van over, maar op grond van de bewaard gebleven kapitelen kan de tempel in de 6e eeuw v.Chr. gedateerd worden. In de 2e eeuw v.Chr. werd het terrein omgeven door een zuilengalerij van 95 Dorische zuilen. Alleen de zuidwestkant bleef open, zodat de tempel vanaf zee goed zichtbaar was. Voor de tempel staan de resten van drie altaren van tufsteen.
Vlak naast de toegang tot het Foro Triangolare ligt deTempel van Isis. Deze ontstond aan het begin van de 1e eeuw v.Chr. Na de aardbeving van 62/63 n.Chr. werd hij herbouwd op kosten van Numerius Popidius Celsinus, de zoon van een vrijgelaten slaaf. De tempel ligt in een door hoge muren omgeven domein, opdat het binnenste van de tempel niet vanaf de straat gezien kon worden. De Isistempel is de best bewaarde tempel van Pompeï. Na de opgraving in de 19e eeuw werden de beelden, fresco’s en cultusvoorwerpen uit de tempel overgebracht naar hetNationaal Archeologisch Museum te Napels. In een hoek van het domein is een kleine tempel waar Nijlwater werd bewaard, dat voor cultusdoeleinden diende.
Goed zichtbaar vanaf zee was deTempel van Venus; deze lag aan de rand van de stad tussen de basilica en de Porta Marina. Venus was de beschermgod van Sulla, die Pompeï tot Romeinse colonia maakte, maar werd ook al voordien in Pompeï vereerd als Venus Fisica. De tempel is bij de aardbeving in 62/63 n.Chr. in een ruïne veranderd en was in 79 n.Chr. nog niet opgebouwd, waardoor er vrijwel niets van over is.
Tegenover de Forumthermen ligt aan een kruispunt deTempel van Fortuna Augusta. Deze werd gebouwd in 3 n.Chr. door de politicus Marcus Tullius en was gewijd aan de keizercultus. Na de aardbeving van 62/63 n.Chr. werd hij niet weer opgebouwd. Maar er is nog steeds een podium met een trap te zien en een groot deel van de cella. Daarvoor stond eenpronaos, waarvan nog een aantalKorinthische kapitelen is bewaard.
Het was verboden om doden in de stad te begraven, dus waren er 2 begraafplaatsen die belangrijk waren buiten de stad. De begraafplaats bij de Herculaneumpoort en de begraafplaats bij de Nocerapoort. Deze begraafplaatsen bevatten veel graftombes en monumenten.
Er waren ook nog een paar andere, kleinere begraafplaatsen zoals: De Vesuviuspoort, de Nolapoort en de Stabiaepoort.
Literaire bronnen noemen de productie vanwijn,olijfolie,vissaus enpuimsteen in Pompeï. De vruchtbare grond bij de Vesuvius leende zich goed voor landbouw. Vooral de wijnbouw en de olieproductie waren bedoeld voor de export. Graan werd voor de eigen behoefte verbouwd. Villa’s buiten de stadsmuren hadden vaak een wijnpers en een wijnkelder. In de buurt van het amfitheater was zelfs een wijngaard binnen de stadsmuren.
Een ander exportproduct vormdegarum (ofliquamen), de door de Romeinen veel gebruikte vissaus. Waarschijnlijk werd de garum gemaakt in fabrieken die wegens de penetrante geur buiten de stad lagen, waarschijnlijk bij de kust. Ook werd niet-afgewerkte garum aangevoerd uit Spanje om in Pompeï zijn eindbewerking te krijgen met zout, dat in de buurt werd gewonnen. Het Pompeiaanse garum was in de hele Romeinse wereld bekend. In de stad is een garum-winkel teruggevonden die toebehoorde aan Aulus Umbricius Scaurus.
De textielnijverheid was in Pompeï een vrij grote bedrijfstak. De bewerking van ruwe wollen stoffen doorvollers (fullones) was een specialisme. Daarbij werden ruwe wollen stoffen gebruiksklaar gemaakt door ze te wassen in urine en ze te ontvetten met vollersaarde. De benodigde urine werd gewonnen in kruiken die her en der in de stad waren opgehangen. Er zijn acht kleinere en drie grote vollerijen (fullonicae) teruggevonden, die grote stenen bakken hebben voor de diverse bewerkingen van de stoffen. Na bewerking in de vollerij was de stof geschikt om ertunica’s,toga’s en andere kledingstukken van te maken.
De exportproducten werden via de aan de Sarno gelegen haven vervoerd. Daar werden ook overzeese producten aangevoerd, die niet alleen voor Pompeï dienden, maar – zo meldt de schrijver Strabo – ook voorNola, Nuceria enAcerrae. Om deze handel financieel mogelijk te maken waren er handelsbanken. In het Huis van Lucius Caecilius Iucundus werd een houten kist met meer dan 100 wastabletten teruggevonden, die het archief van zijn handelsbank bevatten.
De toonbank van eenthermopolium
In de stad bevonden zich vele bakkerijen, die makkelijk te herkennen zijn aan de aanwezigheid van cilindervormige maalstenen en stenen bakovens. Huizen van diverse gespecialiseerde beroepsbeoefenaars zijn teruggevonden. Er was bijvoorbeeld een ijzerhandelaar, in wiens winkel vele ijzeren werktuigen zijn teruggevonden. In het Huis van de Chirurg is een verzameling metalen medische instrumenten teruggevonden. Tegenover de Stabiaanse thermen waren barbiers (tonsores) gevestigd. De winkels (tabernae) waren gevestigd in het aan de straatkant gelegen deel van de huizen en werkplaatsen.
Aan de straten lag ook een groot aantal cafetaria’s. Deze worden meestal aangeduid met het uit Grieks afkomstige woordthermopolium, omdat men er warme dranken verkocht. Deze werden verwarmd door een warm-waterreservoir in een hoek. Dethermopolia, waarvan er al meer dan 150 zijn teruggevonden, zijn makkelijk ter herkennen aan een L-vormige, met marmer ingelegde toonbank waarin zich aardewerken potten bevinden. Deze werden waarschijnlijk voor droge etenswaren als droge vruchten, linzen en bonen gebruikt. Kruiken met wijn stonden op de grond of hingen in rekken aan de muur. Voor een deel waren dit in feite kruidenierswinkels, maar vaak ook konden klanten staande aan de straat iets eten of drinken, soms ook binnen zitten. Men spreekt dan ook wel van eenpopina (kroeg) of eencaupona (herberg).
Tijdens de opgravingen stuitte men op veel, vaak expliciete,erotische kunst. In de villa’s vond menpornografische muurschilderingen en zelfs in de gevels van verschillende huizen warenfallussymbolen verwerkt, waarschijnlijk als vruchtbaarheidssymbool. Deze ontdekkingen verstoorden het verheven en kuise beeld dat men in de negentiende eeuw had over de Romeinen. Wat betreft deseksualiteit bij de oude Romeinen veronderstelde men voordien dat het erVictoriaans aan toe was gegaan.
In veel kroegen waren bordelen gehuisvest. Er wordt wel beweerd dat dit er 35 waren, op grond van de vondsten van bedden en graffiti maar dit aantal lijkt onwaarschijnlijk. Er was slechts éénbordeel dat niet aan een kroeg was verbonden: hetLupanar. Het had twee verdiepingen, waarbij de functie van de bovenverdieping niet geheel duidelijk is. Op de benedenverdieping zijn boven de deuren naar de kamertjes fresco’s met verschillende seksuele posities aangebracht.
In veel huizen werden erotische, soms expliciete fresco's gevonden. HetCasa del Centenario, een van de uitgegravenvilla's bevatte niet alleen erotische kunst maar een deel van het huis leek ingedeeld als een soort privé-seksclub waarbij de grootste slaapkamer was uitgerust met een kijkgat zodat anderen konden toekijken. In meer huizen werdenVeneria gevonden. Dit waren aparte kamers die wat geïsoleerd gepositioneerd waren en waarschijnlijk speciaal voor seks waren ingericht en met erotische fresco’s waren versierd.
Om dit alles aan het publiek te tonen lag te gevoelig in de negentiende eeuw en daarom werden maatregelen genomen. Kamers met expliciete muurschilderingen werden voor het publiek gesloten of alleen getoond aan mannen boven een bepaalde leeftijd. Pornografische beelden werden opgeborgen in een speciale ruimte in hetMuseo Archeologico Nazionale di Napoli, hetGabinetto Segreto. Ook deze ruimte zou verschillende malen gesloten worden en werd zelfs een tijd dichtgemetseld.
Kruispunt met stapstenen. Rechts (groene hek) is de ingang te zien van het Schola Armaturarum Iuventutis Pompeianae, dat in 2010 instortte.
In het oude westelijke stadsgedeelte liggen enkele kronkelige straten. Maar de rest van de Pompeiaanse straten is in de Samnitische tijd aangelegd volgens het Grieks-Hellenistischeschaakbordpatroon. De stad wordt doorsneden door twee brede straten die van west naar oost lopen (decumani), de Via di Nola en de Via dell’ Abbondanza. De belangrijkste dwarsstraat van noord naar zuid (cardo) was de Via Stabiana. De straten zijn meestal tussen de 2,4 en 4,5 m breed en geplaveid met grote polygonale blokkenbasalt. In de straten lopen sporen van de wagens, die er voor een deel ingesleten zijn, maar er in smalle straten ook van tevoren in werden aangebracht. De meeste straten hebben trottoirs die zo’n 30 cm hoog zijn. In de stoepranden zijn soms gaten geboord waaraan paarden of muilezels konden worden vastgemaakt. Om de straten over te kunnen steken zijn er op veel plaatsen stapstenen. De wagens pasten hier precies tussendoor, omdat ze alle dezelfde asbreedte hadden. In de meeste straten konden wagens elkaar niet passeren en was er eenrichtingsverkeer. Op de kruispunten waren er kapelletjes voor deLares compitales, die de buurt beschermden.
In de tijd vanSulla (ca. 80 v.Chr.) werd eenaquaduct aangelegd dat zijn oorsprong had in de buurt vanAvella. In de tijd vanAugustus, waarschijnlijk tussen 30 en 20 v.Chr., werd Pompeï echter op een nieuw aquaduct aangesloten, deAqua Augusta (of Serino Aquaduct), dat vanaf het huidigeSerino over 96 km naar het eindpunt inMisenum liep. Het had een aparte aftakking naar Pompeï. In Pompeï kwam het water op het hoogste punt aan de noordkant de stad in. Daar lag hetCastellum aquae (Waterkasteel), waar volgens berekeningen van deskundigen 42 liter water per seconde naar binnen stroomde. Het is een kubusvormigbakstenen gebouw, dat diende als watertoren. Vanuit het Castellum aquae werd het water via drie uitgangen, die met een schuivensysteem gecontroleerd werden, verdeeld en via loden pijpen onder het plaveisel naar de badhuizen, fonteinen en de huizen van de rijken geleid. Langs de straten stonden meer dan tien watertorens van bijna 6 m hoog, die de functie hadden de druk van het water te vergroten. De meeste burgers moesten hun drinkwater metamforen halen bij een van de ca. 40 fonteinen in de stad.
In de Romeinse tijd werden direct buiten de stad langs de uitvalswegen begraafplaatsen, doorgaansnecropolen genoemd, aangelegd. De graven zijn familiegraven en hadden vaak de vorm van huisjes of tempels. Ze waren goed zichtbaar om de doden niet te vergeten en dienden ook als een soort uithangbord van de familie. Hoewel ook bij andere poorten, met name bij de Porta di Nocera, graven lagen, is de necropolis van de Via delle Tombe (of Via dei Sepolcri), aan weerszijden van de weg naar de Villa dei Misteri, het bekendst. De graven zijn een afschaduwing van de economische, politieke en sociale positie van de doden en hun families. De plaatsen het dichtst bij de stadspoort gaven het meeste prestige. Deze graven hebben ook halfrondeexedra’s met zitbanken voor de begrafenismaaltijden. Deze werden gehouden op de dag van de begrafenis en na 9 dagen aan het eind van de formele rouwperiode, en ook op deParentalia, de jaarlijkse herdenking van overleden familieleden. De inscripties vermelden de ereambten die de doden hadden vervuld.
Edward Bulwer-Lytton,The Last Days of Pompeii, Londen 1834 (E-tekst door Project Gutenberg) Historische roman is een melodramatische beschrijving van de strijd tussen christenen en heidenen en de liefde tussen de Griekse emigrés Ione en Glaucus.
Théophile Gautier,Arria Marcella, souvenir de Pompéi, Parijs 1852 (Tekst online) Novelle waarin drie jongemannen in het museum in Napels de afdruk van een vrouwenborst zien en vervolgens de trein naar Pompeï nemen waar ze onder andere in het huis van die vrouw komen.
Bertus Aafjes,Dag van gramschap in Pompeji, 1960 Verslag van een reis naar Napels e.o. waarin Aafjes Pompeï tot leven laat komen onder andere met behulp van de brieven van Plinius.
Robert Harris,Pompeï, Londen 2003 Historische thriller: wegens plotselinge vissterfte door zwavelvergiftiging moet de opzichter van het Aqua Augusta aquaduct in actie komen. Het blijkt de inleiding te zijn tot de uitbarsting van de Vesuvius.
Simone van der Vlugt,De slavenring, 2003 Historische jeugdroman over een slaaf in Pompeï, vlak voor en tijdens de uitbarsting van de Vesuvius.
Mary Beard,Pompeii. Het dagelijks leven in een Romeinse stad. Uitg. Athenaeum, A'dam / WPG, Antwerpen, 2009.
Gli ultimi giorni di Pompei Verfilming van de roman van Bulwer-Lytton uit 1959 door Mario Bonnard enSergio Leone, met onder anderen Steve Reeves, Christine Kaufmann en Fernando Rey. Aan deze Italiaanse productie waren al de nodige andere verfilmingen van de roman voorafgegaan.
Pink Floyd: Live at Pompeii Filmregistratie van regisseur Adrian Maben uit 1972 van zes nummers van rockgroepPink Floyd in het verder lege amfitheater van Pompeï. Tussendoor zijn er shots van de opgravingen en van de Vesuvius. In 2003 werd een uitgebreidere ‘director’s cut’ uitgebracht.
The Last Days of Pompeii ABC-TV miniserie uit 1984 die als de meest getrouwe verfilming van de roman van Bulwer-Lytton geldt. Regie:Peter R. Hunt, met onder anderen Duncan Regehr, Nicholas Clay, Olivia Hussey,Franco Nero en Linda Purl.
Pompeii. The Last Day Docudrama van de BBC uit 2004, waarin inwoners gevolgd worden die ofwel besluiten te vluchten ofwel besluiten in hun huis te schuilen.
Pompei, ieri, oggi, domani (in het Engels vertaald als:Pompei. From the Ashes a Hero Will Rise) Italiaanse miniserie uit 2007 van regisseur Paolo Poeti. De Thraciër Darius wordt door de koopman Alpius Flaccus gekocht voor z'n gladiatorenschool in Pompeï. In het huis van Alpius leert Darius de slavin Helena kennen. Terwijl hun liefde groeit, is er buiten een ondraaglijke hitte en nemen de onverklaarbare aardbevingen toe.
Pompejanum: Pompejaans huis, in opdracht van koningLudwig I in 1840-48 door Friedrich von Gärtner naar het voorbeeld van het Huis van Castor en Pollux opgericht aan de Main in het DuitseAschaffenburg.
Der Untergang von Pompeji / The Downfall of Pompeii Spel voor 2-4 spelers, die in de huid kruipen van de bewoners van Pompeï en moeten proberen de uitbarsting van de Vesuvius te overleven. Een bordspel vanKlaus-Jürgen Wrede, dat in 2004 is uitgegeven door Amigo Spiele (Duitse versie) en Mayfair Games (Engelstalige versie).
De rockbandPink Floyd filmde een liveconcert in 1971,Pink Floyd: Live at Pompeii, waarin ze zes nummers speelden in het oude Romeinse amfitheater van de stad.
Cities in Dust, een nummer vanSiouxsie and the Banshees van het albumTinderbox (1985), gaat over de stad Pompeï en de uitbarsting van de Vesuvius. Het nummer werd gecoverd doorJunkie XL op het albumBooming Back at You (2008).
In de zomer van 2016 gafDavid Gilmour een live concert in het amfitheater van Pompeï. Dit concert was onderdeel van zijnRattle That Lock tour. Naar eigen zeggen was dit de eerste keer dat er voor publiek een evenement werd gehouden in het amfitheather in meer dan 2000 jaar.
Mary Beard,Pompeii. Het dagelijks leven in een Romeinse stad. Vertaald door Boukje Verheij, Amsterdam: Athenaeum-Polak & Van Gennep 2009 (vertaling van:Pompeii. The Life of a Roman Town, 2008)
Robert Étienne,Het dagelijks leven in Pompeï, 1966 (vertaling van:La vie quotidienne à Pompeii, 1966)
%2c_Pompeii_(14978936569).jpg)
.jpg)
