Hetpolitbureau (afkorting van politiek bureau) is het uitvoerend orgaan van velecommunistische partijen. In landen met eenmarxistisch-leninistischeideologie beschouwen die communistische partijen zichzelf als de "voorhoede van het volk". Niet hetparlement, maar de partij moet volgens hen daarom de macht hebben en die macht is doorgaans geconcentreerd in het politbureau.
In de beginjaren van deSovjet-Unie koos de Communistische Partij ieder jaar eenCentraal Comité, dat uit 27 leden bestond. Algauw vond men dit aantal te groot en in1919 nam het politbureau de macht over. Aanvankelijk had dat vijf leden:Vladimir Lenin,Leon Trotski,Jozef Stalin,Lev Kamenev enNikolaj Krestinski. Het ledenaantal werd in1925 uitgebreid tot negen, in1930 tot tien. In1952 werd het politbureau vervangen door een presidium van 36 leden, na Stalins dood in1953 werd dat aantal teruggebracht tot tien.
In theorie koos hetpartijcongres een Centraal Comité, dat op zijn beurt een secretaris-generaal aanwees. OnderStalin ging het net andersom: de secretaris-generaal bepaalde de samenstelling van politbureau en centraal comité. In andere perioden en in andere landen was de macht van het Politbureau nu eens groot, dan weer kleiner, afhankelijk van een veelheid van factoren. Bijvoorbeeld: "Welke subgroepen bestreden elkaar, en hoe sterk waren die? Hoe stevig zat de secretaris-generaal zelf in het zadel? Hoe sterk was de positie van andere leiders? Welke coalities vormden ze en hoe groot was hun achterban?"
In de Sovjet-Unie bekleedde de secretaris-generaal niet altijd een officiële regeringsfunctie, maar had hij doorgaans wel de feitelijke macht in handen. De president en de premier waren dan slechts stromannen, vaak benoemd wegens hun verdiensten voor de partij. Stalin was al tien jaar leider van de Sovjet-Unie toen hij (het was tijdens deTweede Wereldoorlog) het premierschap op zich nam. In de begintijd van secretaris-generaalMichail Gorbatsjov werd het ambt van president niet door hem bekleed, maar doorAndrej Gromyko.
In de Sovjet-Unie droeg het 28e Partijcongres (1990) de macht van het politbureau over aan het parlement. Het politbureau is inaugustus1991 opgeheven, het jaar waarin ook de Sovjet-Unie werd ontbonden.
Het politbureau van deDDR was al op7 november1989 afgetreden. Die maand viel deMuur.
De lotgevallen van hetChinese politbureau lijken wisselvallig. In het begin van de jaren 80 van de vorige eeuw leek het zijn macht te verliezen, om aan het einde van het decennium weer op te komen. HetPermanente Comité is machtiger.
Omdat het politbureau zich ontpopte als een instantie die formeel namens het volk opereerde maar in de praktijk een oppermachtig apparaat van eendictatuur is, wordt het woord in de Nederlandse media ook wel sarcastisch gebruikt ter aanduiding van repressief overheidsbeleid dat sterk afwijkt van democratische normen.
