Pinksteren (Koinè: Πεντηκοστή,Pentèkostè, "de vijftigste [dag]") ofSinksen[noten 1] is een christelijkefeestdag, waarmee de uitstorting van deHeilige Geest wordt herdacht. Deze uitstorting wordt beschouwd als het begin van hetchristendom en als de eerstechristelijke opwekking.
Pinksteren wordt gevierd op de zevende zondag naPasen, tien dagen naHemelvaartsdag. Het is daarmee de 49e (of 50e, als de eerste dag wordt meegeteld) dag na Pasen en de laatste dag van depaascyclus.
De Griekse term Πεντηκοστή,Pentèkostè voor Pinksteren werd in deSeptuagint (de Griekse vertaling van deHebreeuwse Bijbel) gebruikt voor hetHebreeuwse שבועות,Shavuot,Sjavoeot, "Wekenfeest", een oogstfeest (Exodus 34:22). In hetjodendom wordt dit feest 50 dagen na het feest van ongezuurde broden (Matse-feest) gevierd.[noten 2] Het is een oogstfeest omdat het het einde markeert van de tarweoogst die opPesach begint. Op het Wekenfeest wordt ook de gave van deThora aanMozes op deSinaï herdacht. Het verhaal over Pinksteren wordt inHandelingen van de Apostelen zo verteld dat er taalkundige verwijzingen worden gemaakt naar deze wetgeving op de Sinaï.[2]
Tijdens het pinksterfeest wordt herdacht dat de Heilige Geest, de derde persoon van deDrie-eenheid, neerdaalde uit de hemel op deapostelen en op andere aanwezige gelovigen. Deze uitstorting van de Heilige Geest wordt gezien als de vervulling van Jezus' belofte dat God een "pleitbezorger", de Heilige Geest, zou sturen; deze zou de leerlingen "alles duidelijk maken" en "alles in herinnering brengen wat [Jezus] tegen [ze] gezegd" had (Johannes 14:26), een belofte die hij herhaalde vlak voor zijn hemelvaart (Handelingen 1:8).
Omdat Sjavoeot een oogstfeest is, is de gebruikelijke christelijke interpretatie dat met Pinksteren zou worden begonnen met het binnenhalen van de "oogst" (bekeerlingen) voor Christus.[3]
In Handelingen wordt gesproken van ongeveer 120 leerlingen die in de dagen na Jezus'hemelvaart bij elkaar verbleven in een bovenvertrek in Jeruzalem (Handelingen 1:13-15). Na de aanwas van leerlingen vanaf Pinksteren wordt voor het eerst gesproken over een "gemeenschap" (Handelingen 2:41-42). Dit wordt over het algemeen gezien als het begin van de Kerk. De leden kwamen dagelijks bijeen in deJoodse tempel, gebruikten gezamenlijke maaltijden bij elkaar thuis en deelden alle bezit. Wie onroerend goed bezat, verkocht het en bracht de opbrengst naar de apostelen. Het geld werd vervolgens naar behoefte verdeeld onder de gelovigen (Handelingen 2:44-46; 4:32-35).
Volgens het verhaal in hetNieuwe Testament verbleef Jezus na zijn dood opGoede Vrijdag en zijn verrijzenis metPasen nog veertig dagen lang (tot zijnhemelvaart) onder zijn leerlingen, waarbij hij hen uitlegde wat de betekenis was van alles wat hij gedaan had tijdens zijn openbare optreden. In die tijd zou Jezus zijn verschenen aan meer dan 500 van zijn leerlingen tegelijk (1 Korintiërs 15:6). Op de veertigste dag van Pasen (dat is de negenendertigste dag na eerste paasdag) bleven de leerlingen na Jezus' hemelvaart alleen achter.
In de tien dagen tussen de Jezus' hemelvaart en Pinksteren bleven de leerlingen inJeruzalem en wijdden zich aan gebed. Ook kozen de ongeveer 120 verzamelde leerlingen een nieuweapostel in plaats vanJudas Iskariot. Met behulp vanloting werdMattias aangewezen (Handelingen 1:14-26).
De "bovenzaal" (Cenaculum) op de bergZion. Zo genoemd, omdat sommigen dit houden voor de ruimte waar hetLaatste Avondmaal werd gehouden (Marcus 14:15) en de Heilige Geest werd uitgestort (Handelingen 1:13-15)
Het verhaal over Pinksteren staat inHandelingen 2:1-41. Op Pinksteren waren "ze allen" weer bij elkaar; deze uitdrukking kan zowel op de apostelen duiden als op de eerder genoemde 120 leerlingen. Uit de tekst kan ook worden opgemaakt dat ze weer in de bovenzaal waren waarover eerder in de tekst wordt gesproken.[4]
Plotseling kwam er uit de hemel een geluid dat leek op een enorme windvlaag en het vulde het hele huis, waar zij zaten. Op hun hoofden vertoonden zich tongen als van vuur, die zich verdeelden, en het zette zich op ieder van hen. Zij werden allen vervuld met de Heilige Geest en begonnen in vreemde talen te spreken, zoals de Geest het hen gaf uit te spreken.
— Handelingen 2:1-4
De mensen die nu vervuld waren met de Heilige Geest gingen naar buiten en sprakentongentaal, profeteerden en verkondigden hetevangelie in allerlei talen. De "vrome Joden" die in Jeruzalem woonden, afkomstig "uit ieder volk op aarde", dromden samen en waren verbaasd dat zij de apostelen en leerlingen in hun eigen taal hoorden spreken (Handelingen 2:6-13).
Volgens Handelingen 2:14-36 nam de apostelPetrus het woord en hield een toespraak, waarin dedood en herrijzenis van Jezus centraal stond. Hij legde uit dat al deze gebeurtenissen al voorzegd waren door deprofeetJoël, waarbij hijJoël 2:28-30 citeerde. Petrus maande de menigte zich te keren tot Jezus om vergeving van zonden te krijgen. Toen iemand vroeg hoe, antwoordde hij: "Heb berouw, en laat u dopen in de naam van Jezus Christus tot vergeving van de zonden, en u zult de Heilige Geest ontvangen." Drieduizend mensen zouden vervolgens gehoor hebben gegeven aan deze oproep en zich dezelfde dag nog hebben latendopen.
Wanneer Pinksteren voor het eerst werd gevierd in de christelijke kerk is niet bekend.Paulus' vermelding van het pinksterfeest in 1 Korintiërs 16:8 (ca. 55 n.Chr.) kan een aanwijzing zijn dat dit een van de oudste christelijke feesten is,[5] hoewel de meeste commentators denken dat het een verwijzing is naar het joodse feest, net als de vermelding in Handelingen 20:16.[6] De eerste vermelding waarvan zeker is dat het de christelijke en niet de joodse viering betreft, is in deEpistula Apostolorum, een 2e-eeuwspseudepigrafisch werk uit deOosterse kerk.[7] Het vieren van Pinksteren was in de tweede eeuw doorMontanus belangrijker gevonden dan het Paasfeest.[8]
DeAssyrische enPalestijnse kerk stelden vanaf de3e eeuw aanvankelijk de hemelvaart vanJezus centraal, maar het accent verschoof vanaf het einde van de4e eeuw naar de neerdaling van de Heilige Geest, zodat de "vijftigste dag" sindsdien een zelfstandig statuut heeft. Ook deRomeinse liturgie speelde hierbij een rol.[9]
Met name in devroege middeleeuwen was Pinksteren een zeer belangrijk christelijk feest. Het ging toen gepaard met een week van verplichte rust, bekend als deHeilige Geestweek.[10] De Heilige Geestweek werd in 813 al wat ingekort. Tot de standaard pinksterrituelen behoorden het loslaten vanduiven in de kerk, het strooien van blaadjes vanpioenrozen, het blazen op deklaroen en het houden vansteekspelen. Vanaf 1414 kende Pinksteren nog slechts drie verplichte rustdagen. Bij deSynode van Dordrecht (1618) werd bepaald dat hier nog een dag afging. Desondanks heeft de derde rustdag ("pinksterdrie") op sommige plaatsen tot op de dag van vandaag standgehouden.[10]
Depinksterbeweging is eenprotestantse stroming binnen het christendom die sterker dan veel andere stromingen de nadruk legt op de persoon en het werk van de Heilige Geest.[noten 3] Daarom is de beweging vernoemd naar Pinksteren. Afzonderlijke of daaruit voortgekomen gemeenschappen binnen de beweging heten pinkstergemeenten. Vooral in de jaren 70 van de twintigste eeuw is de beweging gegroeid. Ze heeft inmiddels veel aftakkingen over de hele wereld.[11]
Een van de bekendste gezangen voor het feest van Pinksteren is dehymneVeni Creator Spiritus.Gustav Mahler gebruikte een belangrijk deel van de tekst voor een toonzetting van het eerste deel van zijnAchtste symfonie. De Franse componistMaurice Duruflé nam de melodie tot uitgangspunt van zijn orgelcompositiePrélude, Adagio et Choral varié sur le thème du Veni creator spiritus.
Johann Sebastian Bach schreef voor de eerste pinksterdag driecantates: BWV 34, 74 en 173, voor tweede pinksterdag twee cantates: BWV 68 en 174, en voor derde pinksterdag twee cantates: BWV 175 en 184.
Aan de dagen rond Pinksteren hebben zich in de loop der tijd allerlei feesten en gebruiken gehecht, die losstaan van de kerkelijke pinksterviering en die buiten worden gevierd, zoals schuttersfeesten, kermissen, wedstrijden en voorjaarsfeesten. Veel van deze gebruiken zijn weer verdwenen, andere zijn onder voortdurende verandering blijven bestaan, of zijn weer in ere hersteld en hebben nieuwe vormen gekregen.[12] Daarnaast zijn er ook steeds nieuwe evenementen bij gekomen.
Tot in de 19e eeuw bestond de gewoonte om een met bloemen, stro en kransen opgetuigdeos of hamel door het dorp te leiden. Ook werden er vaakkoekoeken geschoten en opgegeten.[13] Tot in de20e eeuw was het gebruikelijk om elkaar een pinkstergroet te sturen, bijvoorbeeld in de vorm van eenwenskaart.
Al in demiddeleeuwen werden er voorjaarsfeesten gehouden. Volgens sommige theorieën zijn deze feesten beïnvloed door voorchristelijke voorjaarsriten vanGermanen,Kelten en andere oud-Europese volkeren. Onderzoekers stelden vast dat dit is gebaseerd op allerlei twijfelachtige reconstructies en speculaties.[14][15] De voorjaarsfeesten die vroeger algemeen met Pinksteren verbonden waren, zijn nu zo goed als verdwenen. Hun geschiedenis gaat terug tot de middeleeuwen, maar historische gegevens zijn schaars en summier.
Een van de voorjaarsfeesten was de viering van depinksterblom (dit wasfluitenkruid en niet de pinksterbloem). Het mooiste meisje van het dorp werd dan tot pinksterbloem gekozen.[noten 4] Traditionele Nederlandse pinkster(blom)liederen zijn bekend vanaf de 17e eeuw - zoalsVan de Pinxter-blom (1676), dansmelodieFiere Pinxter Bloem (begin 18e eeuw), pinksterbruidliedjeDoar kom wi'j an met de Pinksterbroed (Twente, midden 19e eeuw),Hier is onze fiere Pinksterblom (Terschelling, begin 20e eeuw, populair bij de toenmaligeAJC).[12]
Een verdwenen traditie is hetpinkstermelken: boeren gaven bij wijze van offer melk aan jongens in de buurt, opdat het een goed melkjaar zou worden.[16]
Sinds 1971 wordt tijdens het pinksterweekend jaarlijks de christelijke en interkerkelijkePinksterconferentie vanStichting Opwekking gehouden. Vanaf 1996 vindt de conferentie plaats op het evenemententerrein naastWalibi Holland bijBiddinghuizen. In 2018 trok dit evenement met een pinksterachtergrond zo'n 75.000 bezoekers, waarmee het het grootste christelijke evenement in Nederland is. In Friesland worden christelijke pinksterfeesten inWijnjewoude enVeenklooster georganiseerd, die beiden enkele duizenden bezoekers trekken.
InOotmarsum vindt op tweede pinksterdag, 's ochtends in alle vroegte, de afsluiting plaats van de paasgebruiken zoals die daar worden gehouden: depaaskerels gaan vanuit Ootmarsum per fiets naar de kerk inVasse om daar de mis bij te wonen.
Op 30 mei 1574 sloegen geuzen bijPurmerend enWormer aanvallen van de Spanjaarden af in deTachtigjarige Oorlog. Dit was vlak voor Pinksteren en de mannen kregen van hun leiderDiederik Sonoy een extra vrije dag op de dinsdag na Pinksteren. Zo ontstond de traditie van "Pinksterdrie", die in Purmerend en omgeving sindsdien heeft standgehouden.
Omdat Pinksteren landelijke vrije dagen zijn, worden er op en rond die dagen ook allerlei evenementen op georganiseerd die met het Pinksteren zelf niets te maken hebben.
Op de zaterdag voor Pinksteren wordt sinds 1965, vooral inNoord-Holland,luilak gevierd.[17] Deze viering is al eeuwen ouder, maar werd in de periode vanaf 1884 ontmoedigd.[18]
InZuid-Limburg vindt sinds 1970 elk jaar in het pinksterweekendPinkpop plaats, dat ten tijde van de eerste editie nog "Pop met Pinksteren" heette. Indien Pinksteren erg vroeg valt vindt het popfestival in een ander weekend plaats.
Het internationaal muziekfestivalMusic Meeting wordt sinds 2006 elk jaar tijdens het pinksterweekend gehouden.
In het pinksterweekend wordt tussenParijs enRotterdam en sinds 2012 ook tussenHamburg en Rotterdam deRoparun gelopen, een estafetteloop voor teams van in totaal 520 kilometer waarbij geld opgehaald wordt voor palliatieve zorg voor mensen met kanker.
InAntwerpen start deSinksenfoor traditioneel op Pinksteren. Deze kermis groeide van een traditionele jaarmarkt uit de 13de eeuw uit tot een van de grootste kermissen in België.
InKortrijk worden jaarlijks tijdens het pinksterweekend deSinksenfeesten gevierd. Tijdens dit stadsfestival, die jaarlijks meer dan 200 000 bezoekers lokt, wordt de focus gelegd op straattheater en muziek en het kent een van de grootsterommelmarkten van Vlaanderen.
Afgevaardigden van deFriezen troffen elkaar in de twaalfde en dertiende eeuw op de dinsdag na Pinksteren bij deUpstalsboom, om recht te spreken, besluiten te nemen en zo nodig hun autonomie, de zogenoemdeFriese Vrijheid te verdedigen.
↑InVlaanderen heet Pinksteren ook wel Sinksen of Sinxen, een verbastering van hetOudfransesinquiesme, 'vijftigste'.
↑Er was verschil van mening welke dag als dag 1 telde. Voor 70 n.Chr. overheerste de zienswijze van defarizeeën dat het 50 dagen na 16Nisan moest worden gevierd.
↑De beweging wordt sterk geïnspireerd door 1 Korintiërs 14
↑In Nederland wordt dit op sommige plaatsen in het oosten en zuiden en op deWaddeneilanden nog gevierd als kinderfeest. OpSchiermonnikoog staat dit feest bekend alsKallemooi; een traditie waarbij op de zaterdagavond voor pinksterzondag eenmeiboom wordt geplaatst met bovenin een grote mand met daarin een 'gestolen' haan uit het dorp. Na drie dagen gaat de mast weer naar beneden en wordt de haan in een optocht weer teruggebracht naar de rechtmatige eigenaar. De haan kan dan terug in zijn hok (en naar zijn hennen) en de eigenaar trakteert iedereen ter plaatse op een drankje.
