| Peter Artedi | ||||
|---|---|---|---|---|
 | ||||
Portret van Peter Artedi door de Zweeds-Venezolaanse schilderes Mary Pinzón | ||||
| Algemene informatie | ||||
| Geboren | 7 februari 1705 Anundsjö | |||
| Overleden | 27 september 1735 Amsterdam | |||
| Nationaliteit(en) |  Zweden | |||
| Beroep(en) | natuuronderzoeker | |||
| ||||
Peter Artedi, ook welPetrus Arctaedius (Anundsjö,7 februari1705 –Amsterdam,27 september1735) was een Zweedsenatuuronderzoeker. Hij wordt ook wel de 'vader van deichtyologie' genoemd.[bron?]
Tijdens zijn leven publiceerde Artedi niets. Hij had een zeer uitgebreid, gedeeltelijk voltooidmanuscript datpostuum is bewerkt en gepubliceerd doorCarl Linnaeus, die een medestudent en vriend van Artedi was.
Artedi was het tweede kind van de predikant Olaus Artedi en Helena Sidena. Toen hij werd geboren was zijn vader al vier jaar predikant in Anundsjö. Zijn moeder had ook een kerkelijke achtergrond, want ze was de dochter van Peter Sidenius van Stockholm, een filosofieleraar en tevens rechter. Deze godsdienstige oriëntatie van zijn ouders vormde hem enigszins. Van hem werd verwacht dat hij de familietraditie zou voortzetten en predikant zou worden. Hij hielp in Anundsjö zijn oude en praktisch blinde vader bij zijn werk als predikant. In september 1716 verhuisde het gezin naarNordmaling aan de Zweedse kust. Artedi reeds latente belangstelling voor de natuur werd sterker toen hij aan de kust kwam te wonen. Hij begon hier de rijke flora en fauna te observeren en bracht veel tijd door in de natuur.
In datzelfde jaar ging hij naar school inHärnösand. Hoewel hij ook contact met leeftijdgenoten had, besteedde hij de meeste tijd aan visserij en het verzamelen van planten. Zodra hij voldoende basiskennis had van hetLatijn, begon hij het werk van de vroegere alchemisten te lezen. Zijn prestaties op school waren goed en hij doorliep met succes de middelbare school in Härnösand. Hij kon zich in 1724 aan deUniversiteit van Uppsala inschrijven.
Aanvankelijk kwam Peter naar de universiteit om de familietraditie voort te zetten entheologie te studeren. Echter, door zijn belangstelling voor de natuur en de natuurwetenschappen negeerde hij het advies van zijn vader en besloot omscheikunde en natuurlijke historie te gaan studeren. Op dat moment was hij blijkbaar de enige scheikundestudent aan de universiteit. Hij moest zichzelf de benodigde kennis bijbrengen. Er waren maar twee professoren die hem wat konden leren, Lars Roberg, een vooraanstaandanatoom enzoöloog, enOlof Rudbeck, docent natuurlijke historie, maar die hadden het te druk met andere dingen. De eerstgenoemde zou zelfs geen enkel openbaar college gegeven hebben. Artedi was dus grotendeels op zichzelf aangewezen.
Vier jaar nadat hij zijn academische carrière begon, kwamCarl Linnaeus naar Uppsala met de bedoeling natuurwetenschappen te gaan studeren. Hij was op zoek naar studenten met dezelfde belangstelling en al snel ontmoette hij Artedi. Die was een paar jaar ouder en had al langer gestudeerd, en het contact met Artedi moet voor Linnaeus een groot voordeel zijn geweest. De twee ontmoetten elkaar bijna dagelijks om bevindingen en theorieën te bespreken. Daarnaast vulden zij elkaar heel goed aan. Artedi deedalchemie,ichtyologie enherpetologie, en liet aan Linnaeus deplantkunde,vogels en deinsecten over. Beide studenten ontwikkelde een nauwe samenwerking.
In 1734, na tien jaar studie aan de universiteit van Uppsala, wilde Artedi naar het buitenland om zijn kennis uit te breiden. Hij leende geld van zijn schoonfamilie en reisde eerst naar Londen, waar hij een korte tijd werkte aan de vissencollectie van SirHans Sloane. Mogelijk liet hij daar een manuscript achter dat later werd gekopieerd en in het bezit is van hetBritish Museum.[1]
In juli 1735 reisde Artedi naarRepubliek der Zeven Verenigde Nederlanden, waar hij inLeiden Linnaeus weer ontmoette. Die verbleef daar al langer en had contact metAlbertus Seba, een rijkeapotheker en verzamelaar van Duitse afkomst, die in Amsterdam woonde. Seba probeerde tevergeefs Linnaeus zo ver te krijgen om een studie te maken van zijn uitgebreide collectie vissen. Linnaeus bracht Seba in contact met Artedi, tot groot genoegen van beiden. Artedi woonde nu in de buurt van zee en grote rivieren en onderzocht de vissen en insecten, die afkomstig waren uit de verzameling van Seba.
Artedi leefde erg op zichzelf, maar bezocht ook graag eet- en drinkgelegenheden. Op de dag van zijn dood zou hij rond een uur of één 's nachts bij Seba thuis geweest zijn en daar hebben gesproken met verschillende mensen over filosofische onderwerpen. Op de terugweg naar huis moet hij op een onverlichte plaats aan een Amsterdamse gracht zijn evenwicht zijn verloren en daar in het water terecht zijn gekomen. Waarschijnlijk was hij dronken. Het ongeluk werd pas de volgende dag ontdekt; zijn lichaam werd naar het stedelijk hospitaal gebracht. Hij werd begraven in een massagraf. Pas in 1905, 200 jaar na zijn geboortejaar, werd in de Amsterdamse dierentuinArtis een gedenksteen voor hem opgericht.[1] De steen werd geplaatst namens deKoninklijke Zweedse Akademie van Wetenschappen, en werd onthuld doorEinar Lönnberg namens de academie, enC. Kerbert, directeur van Artis.[2] De steen staat nu[(sinds) wanneer?] in de Japanse tuin van Artis.
Linnaeus vernoemde het geslachtArtedia uit de plantenfamilieschermbloemigen (Apiaceae)[3] naar Artedi. De vissenfamilie Artedidraconidae (gebaarde ijskabeljauwen) is eveneens naar hem vernoemd. Verder draagt het vissengeslachtArtedius (familieCottidae), dat voorkomt in het noordoostelijk deel van deGrote Oceaan, zijn naam.
De vijfdeligeBibliotheca Ichthyologica bevat een kritische beschouwing over de werken van andere ichtyologen, een gedetailleerdemorfologische karakterisering van de vis, en een determineersleutel (methode om de genusnaam van een vis te bepalen) voor 45geslachten en de beschrijving van 72soorten. De indeling van de vissen in vierorden werd door Linnaeus in zijn geheel overgenomen. In 1792 publiceerdeJohann Julius Walbaum een "Artedius renovatus".
