Pentatoniek is in demuziek het gebruik van eentoonreeks bestaande uit vijf tonen. Πέντε (pente) isGrieks voor 5. De vijftonige reeks is opgebouwd uit toonschredes vansecundes entertsen. De pentatonische reeks is feitelijk geen echte toonladder, maar kan wel worden afgeleid uit gangbaremajeur- en mineurtoonladders. Vele culturen en muziekstromingen gebruiken de pentatoniek, maar vooralChinese muziek,Keltisch-Ierse en Schotse muziek,Indiaanse muziek enblues staan er om bekend. Ook klassieke muziek kan pentatonisch zijn, of pentatonische elementen bevatten, zoalsMorgenstimmung vanEdvard Grieg. Ook veel kinderliedjes zijn gebaseerd op pentatoniek.
Tonaliteit is een relatieve term uit de muziektheorie die betrekking heeft op de samenhang en de mogelijkheden van melodie en harmonie. Het is de muzikale perceptie (ervaring), die wordt bewerkstelligd door de onderlinge verhoudingen van de tonen ten opzichte van de grondtoon (tonica) van de gebruikte toonsoort. De tonica wordt ervaren als de spil (het tooncentrum) van melodie en harmonie en van het terugkerende spel van oplossing en spanningsloosheid.
In een pentatonische reeks kan een tonaal centrum aanwezig zijn, afhankelijk van de harmonische context, maar in pentatonische reeksen zonderleidtoon of kleine secundes, is tonaliteit niet vanzelfsprekend. Het aanwezig zijn van eenterts (bijvoorbeeld C-E en E-G en A-c in de reeks C-D-E-G-A-c) ofsext (bijvoorbeeld C-A en E-c in de reeks C-D-E-G-A-c) als harmonisch welluidend interval draagt soms bij aan de mate waarin en specifieke tonaliteit kan worden ervaren.
De pentatonische reeks kent geen tonaal centrum, omdat door het ontbreken van een leidtoon elke toon in principe gelijkwaardig is. Wel kan de reeks worden afgeleid uit onder meer de mineur- of de majeurtoonladder. Meestal gebruikt men de vierde en zevende trap van demajeurtoonladder niet.
Indien er bijvoorbeeld gemoduleerd moet worden van majeur naar mineur, speelt men de tweede en zesde trap van demineurtoonladder niet.
Een pentatonische mineurtoonladder kan ook worden gevonden door de pentatonische majeurtoonladder vanaf de zesde trap (=A) te spelen.
Afhankelijk van de muziekstijl zijn er meer vormen van pentatoniek mogelijk. In deKeltisch-Ierse/Schotse muziek is het niet ongewoon om pentatoniek toe te passen, die vanmodale toonladders is afgeleid.
Concrete voorbeelden van pentatoniek zijn (metstamtonen genoteerd):De eerste vier voorbeelden zijnanhemitonische pentatonische toonladders, dat wil zeggen datkleine secunden (halve toonafstanden) erin ontbreken. Het vijfde tot en met achtste voorbeeld zijnhemitonisch pentatonisch, waarbij wel kleine secunden (E-F en/of B-C) aanwezig zijn.(N.B. Voor anhemitonisch is ook het woord enhemitonisch in gebruik.)
In niet-westerse pentatoniek zijn de intervallen soms licht afwijkend van grootte. Zo kunnen er in de pentatonische reeksmicrotonale verbuigingen van tonen voorkomen. Een voorbeeld:
In deblues gebruikt men vaak pentatonische reeksen, die al dan niet aangevuld kunnen worden met extra tonen.
