Deoudheid (eventueelOudheid in gespecialiseerde teksten) is deperiode binnen eenbeschaving die begint met de introductie van hetschrift in die beschaving. De oudheid van een beschaving wordt voorafgegaan door deprehistorie, het tijdperk waarin het schrift er nog onbekend is, en soms door deprotohistorie als de beschaving al eerder door andere volken beschreven is.
Degeschiedenis van Europa wordt gewoonlijk in drie periodes onderverdeeld: oudheid,middeleeuwen ennieuwe tijd. Er bestaat ook een indeling in vier periodes.
Verscheidene culturen kennen een oudheid. De term wordt vooral gebruikt voor de oudheid van de Europese, West-Aziatische en Egyptische beschavingen. De gezamenlijke oorsprong hiervan ligt bij de uitvinding van het schrift in hetoude Nabije Oosten, niet ver voor 3000 v.Chr.
De periode van ongeveer 750 v.Chr. tot 500 na Christus wordt vaak deklassieke oudheid genoemd. Dit begrip heeft betrekking op deGriekse enRomeinse beschavingen en laat eerdereMesopotamische enEgyptische beschavingen buiten beschouwing.
Ook andere culturen kennen een oudheid. Voorbeelden zijn deChinese oudheid, hetPerzische Rijk enMeso-Amerika. Het oude Egypte en Mesopotamië worden vaak als voorlopers van dewesterse beschaving beschouwd, maar ze worden niet tot de klassieke oudheid gerekend.
In devruchtbare sikkel, waar ongeveer 10.000 jaar geleden de landbouw werd uitgevonden, ontstondde Sumerische beschaving (ca. 4500 v.Chr.). Deze wordt als de eerste beschaving ter wereld gezien. In 3300 v.Chr. werd hier het schrift uitgevonden, en er ontstonden de eerste stadstaten.Sargon van Akkad was rond 2300 v.Chr. de eerste persoon in de geschiedenis die eenrijk wist op te bouwen. Hierna volgden de rijken elkaar op.
DePerzische vorstCyrus de Grote (zesde eeuw v.Chr.) was de eerste die het hele gebied onder een rijk wist te verenigen. Cyrus' opvolgers probeerden tevergeefsGriekenland te veroveren. Griekenland en de Griekse steden inIonië hadden in die tijd al een ontwikkelde samenleving, waar de grondslagen werden gelegd voor de wetenschap en filosofie. Ook op het gebied van literatuur, politiek, theater, wiskunde, architectuur en krijgskunst was Griekenland bijzonder creatief. Daarom wordt Griekenland wel de wieg van de Westerse beschaving genoemd. Het bestond uit stadstaten die elkaar voortdurend bevochten. Alleen een grote externe dreiging, zoals die van Perzië in de tijd van Cyrus en Xerxes uitging, kon de onderlinge tegenstellingen tijdelijk naar de achtergrond dringen. De Grieken, in het bijzonder de Atheners, stichtten koloniën in het hele Middellandse Zeegebied, bijvoorbeeld inAlexandrië en in Zuid-Italië en ookMarseille is ontstaan alsGriekse kolonie. Bovendien stichtten de Grieken koloniën rondom deZwarte Zee.
Philippus II van Macedonië wist de Griekse stadstaten aan zich te onderwerpen en zijn zoonAlexander de Grote startte een veroveringstocht die pas aan de westoever van de Indus, in het huidige Pakistan, tot staan kwam. Deze veroveringen hadden naast veel slachtpartijen ook een ongekende culturele uitwisseling tot gevolg. De periode die hierop volgt wordt hethellenisme genoemd. Na Alexanders dood (323 voor Christus) viel zijn rijk uiteen in elkaar bestrijdende diadochenrijken, rijken die ontstonden onder leiding van zogenaamdediadochen.
In het westen van hetMiddellandse Zeegebied wasRome als grote mogendheid opgekomen. DeRomeinse republiek werd geregeerd door een kleine, machtige elite. Zij hadItalië veroverd en in drie oorlogenCarthago verslagen en het Carthaags grondgebied veroverd. In146 v.Chr. versloegen de Romeinen Macedonië en annexeerden ze Griekenland. In de tweede eeuw voor Christus brak in het Romeinse Rijk een periode van burgeroorlogen aan, die ongeveer honderd jaar zou duren. Aanvankelijk was dit vooral een sociaal conflict.Julius Caesar, die pretendeerde voor de belangen van het volk op te komen, wist het Romeinse Rijk uit te breiden metGallië en versloeg zijn Romeinse tegenstanders. Hij liet zich totdictator voor het leven benoemen, maar werd op15 maart in het jaar44 v.Chr. door een aantal senatoren vermoord. Dit was een gangbare manier om tegenstanders van deSenaat te elimineren. Een nieuwe burgeroorlog volgde.
Caesars adoptiefzoonAugustus werd de eerste keizer. In117 bereikte het rijk onderTrajanus zijn grootste omvang. In de derde eeuw begon het rijk onder invallen van deGermanen en interne instabiliteit te verzwakken. OnderDiocletianus werd een administratieve splitsing van het rijk ingevoerd die in later eeuwen tot een feitelijke splitsing zou leiden. Dit proces werd geremd onderConstantijn de Grote, die bovendien hetchristendom toestond (312). Wel verplaatste hij de hoofdstad naarByzantium in het oostelijk deel van het rijk. Hiermee verloor de stad Rome zijn aloude status als de glorieuze hoofdstad van hetImperium Romanum.Theodosius maakte rond 380 het christendom totstaatsgodsdienst. Na zijn dood in 395 viel het rijk definitief uiteen in twee delen. Aan het eind van de vierde eeuw zetten deHunnen deGrote Volksverhuizing in gang waardoor hetWest-Romeinse Rijk overspoeld werd door Germaanse volkeren. Het viel in476.
HetOost-Romeinse rijk, met als hoofdstadConstantinopel, beleefde onderJustinianus een opleving en zou als hetByzantijnse Rijk nog bijnaduizend jaar bestaan. Pas in1453 werd Constantinopel veroverd door de Turken.
De bronnentoestand voor de oudheid is vaak problematisch. Geschriften in het Midden-Oosten, voor zover die opkleitafeltjes zijn vastgelegd, zijn beter bewaard gebleven. Hierdoor is dehistorische methode van deoude geschiedenis verschillend van die van demediëvistiek of die voor denieuwe ofnieuwste tijd. Zo beschikken historici niet overarchieven, en zijn de wel aanwezige geschreven bronnen vaak literair in plaats vanhistoriografisch van aard en bovendien geschreven in eendode taal, wat ze ontoegankelijker maakt. Eenoud-historicus, maar ook eenarcheoloog ofnumismaticus gespecialiseerd in de oudheid, moet daarom woekeren met de weinige ter beschikking staande middelen en is verplicht om alle beschikbarebronnen aan te wenden.
Ook gedurende demiddeleeuwen bleef er in het Latijnse Westen belangstelling bestaan voor de cultuur van de oudheid. Deze speelde vooral een belangrijke rol tijdens deKarolingische renaissance en derenaissance van de twaalfde eeuw. Door contacten met de islamitische wereld werden vele Griekse wetenschappelijke en filosofische teksten geïntroduceerd, meestal in een Latijnse vertaling uit hetArabisch. Pas in deveertiende eeuw begonnen de zogenaamdehumanisten systematisch Griekse en Latijnse handschriften te verzamelen. Nieuw was ook hun belangstelling voor met name literaire teksten.
In dearchitectuur is de invloed van de Grieken en Romeinen nog steeds zichtbaar. Dezuil afgedekt door eenlateibalk, hetzadeldak, deboog, hettongewelf en dekoepel zijn alle aan de klassieke bouwkunst ontleend. Ookreliëfsculptuur en het vrijstaande beeld zijn een voortzetting van de antieke traditie.
Vele politieke begrippen, waaronderdemocratie, diplomatie,republiek, senaat, census, veto en ookpolitiek, ontlenen wij aan het Grieks of Latijn.
Ook de invloed van de oude, oosterse beschavingen op ons dagelijks leven is nog steeds groot. Het zestigtallig stelsel van deSumeriërs is terug te vinden in deastronomie en in ons systeem vanhoekmetingen, maar ook in de verdeling van ons uurwerk. Een groot aantal woorden in hetNederlands zijn van Sumerische of Babylonische herkomst. Voorbeelden hiervan zijn koper, katoen en cyanide.
Hetschrift en hetalfabet vonden hun oorsprong in de beschavingen vanZuidwest-Azië. In dit gebied werd voor het eerstgeld gemunt, werd voor het eerst eenwetboek schriftelijk vastgelegd en ontwikkelde zich dezonnekalender. Ook hetmonotheïsme en een groot deel van onze morele opvattingen ontlenen wij aan deze beschavingen.
- T.B. Jones,From the Tigris to the Tiber: an introduction to ancient history, (Homewood, Ill.: The Dorsey Press, 1983)
- F.G. Naerebout,H.W. Singor,De Oudheid: Grieken en Romeinen in de context van de wereldgeschiedenis (Amsterdam: Ambo, 1995)
