Nozem is eenNederlands woord dat werd geïntroduceerd in1955. Hiermee werd een destijds nieuw type jongere aangeduid: zelfbewust en voor zichzelf opkomend, gekleed in spijkerbroek en leren jack en vaak eenvetkuif, met een voorkeur voor een bepaald typebromfiets. Het was waarschijnlijk de eerste Nederlandse vorm van een subcultuur waarin mensen zich gingen afzetten tegen de normen en waarden van hun ouders en de dan heersende tijdsgeest. In hetEtymologisch Woordenboek van het Nederlands wordt het woord omschreven als 'probleemjongere, opstandige jongere'.[1] Maar waarschijnlijker is, dat het door de toen heersende burgerlijke moraal als problematisch werd beschouwd, omdat de jongeren van toen onder een keurslijf probeerden uit te komen.
.jpg)
De nozem is een eerste voorbeeld van wat laterjeugdcultuur zal gaan heten. Voor het eerst gaan grote groepen jongeren uit de arbeidersklasse beschikken over eigen geld. De muziek die in deVerenigde Staten voor deze doelgroep wordt gemaakt, derock-'n-roll, komt ook in Europa beschikbaar via films, grammofoonplaten enRadio Luxembourg.
Verveling en groepsgedrag van de nozems in de grote steden leiden niet zelden tot vandalisme en geweld. Het woord krijgt dan ook steeds meer een negatieve lading.
Al in 1955 maken de Nederlandse journalistJan Vrijman en fotograafEd van der Elsken een serie reportages voor het weekbladVrij Nederland met als titel 'De nozems van deNieuwendijk'.[2]In 1958 schrijftLouis Paul Boon de reportageOp zoek naar de nozems.[3] "Gij interesseert u aan de jeugd? Het schijnt een nieuw spel te zijn. Iedereen interesseert zich aan ons, ik zou weleens willen weten waarom?" laat hij een nozem zich afvragen.
De latere Groningse jeugdpsychiaterGerrit Mik publiceerde in 1960 een boekjeOnze nozems[4] en promoveerde in 1965 op het proefschriftDissociaal gedrag bij jongens in de puberteit.
Ook in 1965 promoveerde de latere criminoloogWouter Buikhuisen op het proefschriftAchtergronden van nozemgedrag.[5] In zijn studie introduceert hij de termprovo. Daarna raakt het begrip nozem in onbruik doordat de jeugdcultuur andere vormen en gedaanten aanneemt.
De etymologie vannozem is niet geheel zeker, al wordt wel aangenomen dat dit woord in de jaren 1920 aan hetBargoens werd ontleend.[6] HetWoordenboek der Nederlandsche Taal schrijft dat de oudste vorm van het woordnootsum is wat groentje betekent. In die vorm wordt het in 1935 gebruikt doorWillem van Iependaal in zijnPolletje Piekhaar.[7] Een conservator van debibliotheca Rosenthaliana lanceerde in 1955 de theorie dat het woord afkomstig is vannezem zahaw beaf chazir, een gouden ring door de neus van een varken, uit het BijbelboekSpreuken.[8] Een andere veelgehoorde, maar onwaarschijnlijke verklaring is dat het woord een acroniem zou zijn van 'Nederlands Onderdaan Zonder Enige Manieren' of 'Nederlands Onderdaan Zonder Enig Moraal'[9]
De (her)introductie van het woord in de jaren vijftig en zestig van de twintigste eeuw wordt geclaimd doorJan Vrijman, die in 1955 een stuk inVrij Nederland schreef onder de titelDe nozems van de Nieuwendijk en die in 1962 schreef: "Het (fenomeen) bestond, ik heb er alleen vijf letters aan gegeven. De filosofie van de nozem hield in: weg met de waarde van gisteren. Er is geen zin, alles is toeval. Het is een praktische filosofie, maar ik was intelligent en vooral dialectisch genoeg om er de psychologie bij te betrekken."
Het woord "nozem" is een van de eigen taalvondsten om een sociologische ontwikkeling bij de jeugd aan te duiden.
Ook het woordbrozem kwam voor en wel als samenvoeging van "bromfiets" en "nozem". In de jaren zestig werd deze naam gebruikt om groepen "brommende" jongeren aan te duiden.
Er waren eind jaren vijftig en begin jaren zestig in Amsterdam twee groepen jongeren, die resp. "dijkers" en "pleiners" genoemd werden.In Den Haag werden deze groepen "Kikkers" en "Bullen" (of "Plu") genoemd, in Utrecht "Sjorsklanten" en "Rockers" en in Hilversum "Natnekkers" en "Vetkuiven".
Dijkers schoolden samen op deNieuwendijk, en voldeden aan de beschrijving hierboven van de nozem. Hun kapsel, dat voortdurend met behulp van vetteBrylcreem in de plooi moest worden gekamd, kan worden omschreven als vetkuif, naar het voorbeeld vanElvis Presley. Hun bromfiets, bij voorkeur van het merkZündapp ofKreidler, was voorzien van een 'buddy-seat', een doorlopend zadel voor berijder en passagier, waar ofwel een hoog-opgetoupeerde vriendin inpetticoat inamazonezit achterop zat, of de berijder in race-houding zelf, aldus het gehele zadel in beslag nemend en daarmee zijn bromfiets het predicaat "buikschuiver" verlenend.
Pleiners schoolden samen op hetLeidseplein, in het bijzonder in de cafésEijlders enReynders.[10] Zij waren meer alternatief gekleed (zie lemmaArtistiekeling), bij voorkeur in het zwart, naar voorbeeld van de Parijseexistentialisten, niet zelden pijprokend, voorzien van snor en/of baard, zonnebril en een caesarkapsel, naarJulius Caesar. Haagse evenknieën de "kikkers" droegen groene parka's of zwarte PTT-capes en halfhoge bruine Clark-schoenen. Hun vriendin leek op de Franse zangeresFrançoise Hardy, met koolzwarte ogen en een lang blond sluik kapsel.
De bromfiets van de kikker, bij voorkeur eenPuch of zijn armere broertjeTomos, was voorzien van een zeer hoog stuur, waardoor de berijder, in tegenstelling tot de dijker op zijn buikschuiver, juist achterover aan zijn stuur hing. De Puchcultus begon eind jaren 1950 in Den Haag en verspreidde zich via Utrecht enhet Gooi door geheel Nederland.
In het wereldje van de dijkers speelt zich de ""Amsterdamse politieroman"De Gelaarsde Kater vanJanwillem van de Wetering af (1976), het derde boek in de serie over de speurdersGrijpstra en De Gier.
Het kwam wel tot confrontaties tussen pleiners en dijkers, maar nooit zo gewelddadig en dodelijk als de strijd tussen de gangs in de Verenigde Staten.
In Den Haag woedde er jarenlang een hevige rivaliteit tussen de Kikkers en Bullen. In de zomer van 1996 werd er tussen vertegenwoordigers van beide groepen alsnog een symbolisch verdrag bekend als "De Vrede van Den Haag" getekend.[11]
In 1959 verscheen de studieDe jeugd in het geding van D.E. Krantz en E.V.W. Vercruijsse. "De directe aanleiding tot het onderzoek," aldus het boek, "(...) was het optreden van het jeugdige publiek tijdens een jazz-concert vanLionel Hampton in de Apollohal te Amsterdam." Ze komen tot de voor die tijd opmerkelijke conclusie dat niet de "losgeslagen jongeren" het probleem vormden, maar de bekrompen ouderen door "(...) de toelaatbaarheidsgrenzen voor het gedrag van de jeugd zo nauw (te) trekken (...). Het wordt zaak de bezorgde volwassenen ervan te overtuigen, dat het nodig is de grenzen van het toelaatbare te verwijden en het gedrag van bepaalde groepen jongeren als een aanvaardbare variatie op het algemene patroon te beschouwen."
