Onder de noemerNoordelijke Nevenlijnen worden de zevenniet-geëlektrificeerde spoorlijnen voor reizigersvervoer in de provinciesGroningen enFriesland verstaan.
Sinds 13 december 2020 is ieder traject van de Noordelijke Nevenlijnen voorzien van een lijnnummer. Zo is bijvoorbeeld het traject Leeuwarden - Groningen voorzien van lijnnummer 1. De voorvoegsels RE en RS geven aan of de treinen rijden als stoptrein (RS) of als sneltrein (RE).[1][2] Hiermee volgen de Noordelijke Nevenlijnen hetzelfde systeem als die in de provincie Limburg, die dit systeem al gebruikt sinds 9 december 2018.[3]
Hier rijden de volgende treinseries:
| Serie | Treinsoort | Route | Bijzonderheden |
|---|---|---|---|
| 37000RS 3 | Stoptrein (Arriva) | Leeuwarden – Sneek | Rijdt niet in de spitsuren, dan rijdt RE3 (treinserie 38000). Rijdt ook niet 's avonds na 20:00. Op zondag rijden slechts twee vroege ritten naar Sneek en één late rit naar Leeuwarden. |
| 37100RS 3 | Stoptrein (Arriva) | Leeuwarden – Sneek – Stavoren | |
| 37200RS 2 | Stoptrein (Arriva) | Leeuwarden – Harlingen Haven | |
| 37300RE 1 | Sneltrein (Arriva) | Leeuwarden – Groningen | Stopt 2x/uur in Feanwâlden en alternerend in Buitenpost en Zuidhorn. |
| 37400RS 1 | Stoptrein (Arriva) | Leeuwarden – Groningen | 's Avonds rijden van maandag t/m zaterdag enkele extra treinen tussenZuidhorn enGroningen. |
| 38000RE 3 | Sneltrein (Arriva) | Leeuwarden – Sneek | Spitstrein. |
Hier rijden de volgende treinseries:
| Serie | Treinsoort | Route | Bijzonderheden |
|---|---|---|---|
| 20100RS 6RB 57 | Stoptrein (Arriva) | Groningen – Zuidbroek – Bad Nieuweschans – Weener –  ‒Leer | Ook welWiederline genoemd. Vanwege brugschade geen treinverkeer mogelijk tussen Weener en Leer. Op dit traject rijdt lijnbus 620 van Weser-Ems Bus. Er rijden ookArrivabussen tussen Groningen en Leer v.v. |
| 37300RE 1 | Sneltrein (Arriva) | Leeuwarden – Groningen | Stopt 2x/uur in Feanwâlden en alternerend in Buitenpost en Zuidhorn. |
| 37400RS 1 | Stoptrein (Arriva) | Leeuwarden – Groningen | 's Avonds rijden van maandag t/m zaterdag enkele extra treinen tussenZuidhorn enGroningen. |
| 37500RS 6 | Stoptrein (Arriva) | Groningen – Zuidbroek – Winschoten – Bad Nieuweschans | Enkele ritten starten/eindigen in Bad Nieuweschans. |
| 37600RS 4 | Stoptrein (Arriva) | Groningen – Roodeschool – Eemshaven | Vier à vijf treinen per dag van/naar Eemshaven |
| 37700RS 5 | Stoptrein (Arriva) | Groningen – Delfzijl | |
| 37800RS 7 | Stoptrein (Arriva) | Groningen – Zuidbroek – Veendam | |
| 37900RE 6 | Sneltrein (Arriva) | Groningen – Winschoten | Rijdt enkel in de spitsuren. |
Tot1999 was de exploitatie van deze lijnen in handen van deNederlandse Spoorwegen. Tussen1999 en2005 werden ze geëxploiteerd doorNoordNed. Sinds december 2005 is de exploitatie voortgezet onder de vlag vanArriva (concessie tot december 2035).
De lijnHarlingen –Leeuwarden –Groningen –Nieuweschans werd door de Staat der Nederlanden aangelegd alsStaatslijn B en in exploitatie gegeven in de periode 1863-1868.
Het traject Harlingen – Leeuwarden werd geopend in1863 en was de tweede door deStaatsspoorwegen in gebruik genomen spoorlijn. Drie jaar later, in1866, werd de lijn verlengd naar Groningen en in1868 werd de lijn verlengd naar Nieuweschans bij deDuitse grens. Hierdoor was er een rechtstreekse verbinding ontstaan tussen de haven van Harlingen en het Duitse achterland.
In1884 werd de spoorlijnGroningen –Delfzijl geopend en in1893 de zijtak vanSauwerd naarRoodeschool.
De spoorlijnLeeuwarden –Sneek –Stavoren werd in1883-1885 in gebruik genomen door deHollandsche IJzeren Spoorweg-Maatschappij (HSM) als onderdeel van de verbinding tussenAmsterdam en de Friese hoofdstad, via de routeAmsterdam –Enkhuizen –Stavoren –Leeuwarden. Tussen Enkhuizen en Stavoren was eenveerdienst over deZuiderzee; deze wordt nu nog in de zomermaanden onderhouden voor hettoeristisch (fiets)verkeer en voor dagtoerisme.
Vanaf1917 gingen de spoorlijnen over in de belangengemeenschap de Nederlandse Spoorwegen (NS). Daarmee verviel het aspect van concurrentie van de lijn via Stavoren, zeker toen na1952 Leeuwarden perelektrische trein viaZwolle kon worden bereikt(de zogenaamdeStaatslijn A).
De spoorlijnZuidbroek –Veendam is onderdeel van despoorlijn Stadskanaal - Zuidbroek en werd geopend in 1910. De lijn werd in 1953 voor reizigersvervoer gesloten, maar bleef in gebruik voor goederenvervoer. Sinds 2011 rijden er weer reizigerstreinen naar Veendam.
De spoorlijn tussen Groningen en Leer kreeg een eigen naam. De naamWiederline werd op vrijdag 16 november 2012 inDe Oude Remise in Bad Nieuweschans bekendgemaakt.[4][5][6]
Destoomtractie werd in1953-1954 vervangen door dieseltractie, na aflevering van de dieselelektrischemotorrijtuigen entreinstellenPlan X. Deze werden door hun aanvankelijk blauwe kleur ook wel 'Blauwe Engel' genoemd.
Vanaf beginjaren zestig kwamen ook de dieselelektrischetreinstellenPlan U op de noordelijke nevenlijnen te rijden, met name de lijn Groningen – Leeuwarden.
In dejaren zeventig kwam de vervanging van het dieselmaterieel uit de jaren vijftig aan de orde. Om de verlieslijdende nevenlijnen als spoorlijn te kunnen blijven exploiteren was het nodig een goedkopere exploitatievorm te kiezen.
Het resultaat was de aanschaf van nieuwe lichtere dieselmotorrijtuigen typeDH1 en dieseltreinstellen typeDH2 in1981-1983. Deze werden bekend onder de naam 'Wadloper'. Zij waren geschikt voor exploitatie in eenmanbediening, maar de conducteur bleef op de treinen aanwezig. Door de lichtere constructie werd het baanonderhoud wel goedkoper. Ook modernisering van de beveiliging droeg hiertoe bij. Op de lijn naar Roodeschool werd al in de jaren zestig geëxperimenteerd met eenRadioverkeersleiding.
In 1999 werd de exploitatie van de drie Friese lijnen door de Nederlandse Spoorwegen overgedragen aanNoordNed, een bedrijf waarvan NS aanvankelijk nog mede-eigenaar was. Een jaar later volgden de drie Groninger lijnen. Sinds 2003 zijn alle aandelen in bezit vanArriva. In december 2005 kreeg Arriva een concessie voor vijftien jaar, dus tot december 2020, die daarna verlengd werd tot 2035. De Wadlopers werden in 2006-2007 successievelijk vervangen door dieselelektrisch materieel, typeGTW, gefabriceerd door de Zwitserse firmaStadler Rail. Deze treinstellen werden door ArrivaSpurt gedoopt. Hieraan werden in 2021hybride treinstellen van het typeArriva WINK, ook van Stadler, toegevoegd.
Een aantal lijnen heeft naast reizigersverkeer ook een functie in het goederenvervoer. Vanaf het rangeerterrein bijOnnen rijden in beginsel elke werkdagbuurtgoederentreinen naarDelfzijl. Daarnaast ontvangt het in Veendam gevestigdeNedmag vijf keer per weekdolomiet aangeleverd vanuit de Belgische Ardennen. VanafRoodeschool wordt vrijwel dagelijksaardgascondensaat per spoor vervoerd.
Over de spoorlijnen vindt daarnaast meer onregelmatig goederenvervoer plaats, zoals gipsvervoer naar Delfzijl en houtafval vanuit Veendam. Daarnaast kan gedacht worden aan projectmatig vervoer naar de havens, zoals suiker, bieten, buizen en militair materieel. De spoorlijn Zuidbroek – Nieuweschans wordt momenteel niet meer door goederentreinen gebruikt, terwijl de lijn Groningen - Leeuwarden nog af en toe wordt gebruikt bij werkzaamheden.
Het belang van de bovengenoemde spoorlijnen is met het verschuiven van de vervoersstromen steeds meer in het regionale verkeer komen te liggen, waarbij de kleinere steden pertrein verbonden worden met de provinciehoofdstedenGroningen enLeeuwarden. In de jaren 2010 werden plannen gemaakt voor de elektrificatie van de lijn Leeuwarden – Groningen. In 2020 besloot de provincie Groningen na een test echter in te zetten op waterstoftreinen met de inzet om in 2027 te starten en in 2035 volledig van de dieseltreinen af te stappen. Na een mislukte aanbesteding voor de aankoop van waterstoftreinen werd in 2024 besloten te proberen om een huurconstructie voor waterstoftreinen op te zetten.[7]
Programma van eisen voor de nieuwe treinconcessie die december 2020 in ging. Deze nieuwe treinen komen er in de toekomst bij:[8]
