Belangrijkste afspraken in dit verdrag betreffen wederzijdse verdediging en samenwerking van delegers van de aangesloten landen, aanvankelijk ook als krachtenbundeling tegen samenwerkendecommunistische landen binnen de invloedssfeer van deSovjet-Unie, ook bekend als hetOostblok. HetNAVO-hoofdkwartier is gevestigd in hetBrusselse stadsdeelHaren. In 2024 telde deze verdragsorganisatie 32 lidstaten.
Frankrijk maakte tussen 1966 en 1996 geen deel uit van de militaire organen van de NAVO. In de periode 1996 - 2009 maakten de Fransen een voorbehoud met betrekking tot militair optreden, maar sinds 4 april 2009 is Frankrijk weer volledig lid van de NAVO.
Oostenrijk wil geen lid worden omdat het land, toen het na inwerkingtreding van hetOostenrijks Staatsverdrag in 1955 weer zelfstandig werd, verklaardevoor eeuwig neutraal te blijven.
Op deNAVO-top in Boekarest van 3 april 2008 besloten de regeringsleiders van de lidstaten over de aanvragen vanGeorgië enOekraïne voor lidmaatschap en het toekennen van eenMembership Action Plan (MAP), het voorportaal voor lidmaatschap. Hierover was in de NAVO geen consensus, waar welunanimiteit voor vereist is. De Verenigde Staten en verschillende oostelijke Europese lidstaten stonden achter het lidmaatschap, terwijl een aantal met name westelijke Europese leden tegen waren, waaronder Frankrijk, Duitsland en Nederland, om Rusland te vriend te houden voor onder andere economische belangen. Georgië en Oekraïne kregen wel een zogenaamde "open deur" uitnodiging om op termijn lid te worden, wat in de slotverklaring werd opgenomen,[4] en daarna herhaaldelijk in slotverklaringen bevestigd werd.
Tijdens het presidentschap vanViktor Janoekovytsj (2010-2014) nam Oekraïne afstand van deze eerdere ambitie door een "non-bloc" positie in te nemen, maar de NAVO hield uitdrukkelijk de deur open.[5] Ondanks dat Georgië actief meedeed aan NAVO-missies met flinke bijdrages inIrak enAfghanistan, gastland was van jaarlijkse NAVO-oefeningen en zich feitelijk kwalificeerde voor lidmaatschap,[6] werd lidmaatschap in de praktijk op de lange baan geschoven. Dit kwam onder meer doordat het als gevolg van deRussisch-Georgische Oorlog in 2008 geen controle meer had over delen van haar territorium. Ditzelfde gold voor Oekraïne nadat Janoekovitsj was verjaagd met deRevolutie van de Waardigheid in februari 2014 en de daaropvolgendeannexatie van de Krim en deoorlog in Oost-Oekraïne. Voorstellen van voormalig NAVO-SGAnders Fogh Rasmussen om de bezette gebieden in Georgië en Oekraïne niet onder artikel 5 van de NAVO te laten vallen konden deze patstelling niet doorbreken.
Na deRussische invasie van Oekraïne in 2022 verlaagde de regering vanGeorgische Droom haar ambities en sloeg een NAVO-kritische toon aan, waarbij ze de oorlog in Oekraïne toeschreef aan de NAVO uitbreiding.[7] Georgië werd mede door de hiermee gepaard gaande democratische terugval en desinteresse stilletjes afgevoerd van de NAVO-uitbreidingsagenda,[8] ook in NAVO-verklaringen.[9] Dit terwijl alle aandacht nu op Oekraïne werd gevestigd, dat onder presidentZelensky juist een zeer overtuigde pro-NAVO koers aannam. Meteen na deRussische annexatie van de Oekraïense oblasten Donetsk, Cherson, Loehansk en Zaporizja op 30 september 2022 diende Zelensky een nieuwe aanvraag in voor het lidmaatschap van Oekraïne. Hij vroeg om een versnelde toetreding, maar zag daarbij dezelfde ambivalentie en gebrek aan steun als zijn voorgangerJoesjtsjenko in 2008.[10]
Het Noord-Atlantisch Verdrag is een militair verdrag dat wederzijdse verdediging en samenwerking van de legers van de westerse landen regelt, aanvankelijk vooral als tegenkracht tegen decommunistische landen in hetOostblok. Die vormden op hun beurt in 1955 hetWarschaupact. De kern van het verdrag staat in artikel 5, dat stelt dat in geval van een aanval op een van de staten in Europa of Noord-Amerika, deze door de andere zal worden opgevat als een aanval op allemaal en dat alle landen zullen meehelpen (samenwerken) om de aanvaller af te weren.[11]
Sinds het einde van deKoude Oorlog is het militaire belang van de NAVO afgenomen. De lidstaten incasseerden het vredesdividend en krompen hun strijdkrachten in. De NAVO is sindsdien in een transformatiefase, waarin nieuwe taken zoals bestrijding vanterrorisme,proliferatie enanarchie op de agenda zijn gekomen. Op detop vanPraag in 2002 en de top vanIstanboel in 2004 zijn hierover afspraken gemaakt. Tijdens een topconferentie in Wales in 2014 kwamen de lidstaten overeen ernaar te zullen streven binnen tien jaar 2% van hetbruto binnenlands product te besteden aan defensie.[12][13] Aanleidingen hiertoe waren deAnnexatie van de Krim in 2014 door Rusland en de terreurdreiging vanuitIS.
Artikel 5 is tot op heden eenmaal van toepassing verklaard: na deaanslagen op 11 september 2001 in New York en Washington. De NAVO heeft de Verenigde Staten kort na deze aanslagen bijgestaan metAWACS-radarvliegtuigen. OperatieEnduring Freedom daarentegen was geen NAVO-missie.
In februari 2003 deed NAVO-lid Turkije een beroep op de overige NAVO-leden op grond van artikel 4 van het Noord-Atlantisch Verdrag, dat voorziet in consultatie tussen de verdragsgenoten als het gebied, de politieke onafhankelijkheid of de veiligheid van een lidstaat wordt bedreigd. Turkije deed deze stap in verband met de gespannen situatie rond het buurlandIrak. Een aantal westerse landen, waaronder de Verenigde Staten en het Verenigd Koninkrijk, stond op het punt Irak binnen te vallen omSaddam Hoessein te verdrijven.
Steunmaatregelen aan Turkije werden op 10 februari 2003 door eenveto van Frankrijk, Duitsland en België geblokkeerd. Op 16 februari 2003 kondigde secretaris-generaalGeorge Robertson echter aan dat er overeenstemming was bereikt, waarbij Frankrijk, dat zich al langer een aparte plaats binnen de NAVO had toebedeeld en niet meer volledig lid was, echter nog niet meedeed. De steunmaatregelen aan Turkije werden in gang gezet. Eerdere formele beroepen op artikel 4 werden wel direct ingewilligd.
Op 10 september 2025 deed Polen een verzoek aan de NAVO om artikel 4 te activeren. De aanleiding hiervoor was een inbreuk op het luchtruim van Polen door Russische drones op weg naarOekraïne, die vervolgens boven Pools grondgebied werden neergehaald.
Desecretaris-generaal is de hoogste burgerfunctie van de organisatie, traditioneel vervuld door een Europeaan. Sinds 1 oktober 2024 is de voormalige premier van Nederland Mark Rutte de voorzitter van deNoord-Atlantische Raad (NAR), bestaande uit permanente vertegenwoordigers van de lidstaten. Deze NAR vergadert elke woensdag en neemt bij unanimiteit de politieke besluiten. Deze Raad wordt bijgestaan door het Military Committee waar alle lidstaten met een leger in zijn vertegenwoordigd. De hoogste militaire commandant van de NAVO is deSupreme Allied Commander Europe (SACEUR), tot dusverre altijd een Amerikaan. Hij heeft deze titel om historische redenen, maar is ook commandant van NAVO-troepen buiten Europa.
De huidige (2023) SACEUR is generaal Christopher G. Cavioli van de Amerikaanse landmacht.[14]
het NAVO-hoofdkwartier uit 2017
Het politieke hoofdkwartier van de NAVO bevindt zich inBrussel, waar ook de NAR is gevestigd. De eerste locatie was inLonden. Daarna volgden verhuizingen naar hetPalais de Chaillot inParijs in 1952, vervolgens naarPorte Dauphine in Parijs in 1959. Nadat Frankrijk onder presidentDe Gaulle zich in 1966 had teruggetrokken uit de militaire samenwerking, besloot de NAVO te verhuizen uit Frankrijk.
Sinds 1967 is de NAVO gevestigd inBrussel (Haren) op de plek van het voormalige vliegveld, aan deBourgetlaan. In het najaar van 2010 is het Nederlandse bouwbedrijfBAM in Brussel begonnen aan de bouw van een nieuw hoofdkwartier voor de NAVO aan de overzijde van de Bourgetlaan. Het bouwcontract heeft een waarde van ongeveer 460 miljoen euro. Het nieuwe gebouw heeft een vloeroppervlak van 250.000 m² en biedt plaats aan ongeveer 4500 werknemers. In 2017 werd het gebouw officieel ingehuldigd.[15][16] De NAVO-top van regeringsleiders en staatshoofden in 2017 werd in het nieuwe gebouw gehouden.[17]
Parlementair toezicht op de NAVO wordt verzekerd door de Parlementaire Vergadering (NATO Parliamentary Assembly, NATO PA).[14]
In 1986 werd het autonoom overlegorgaan Eurogroup opgericht. Hierin overleggen alle Europese NAVO-lidstaten en proberen ze gemeenschappelijke standpunten te vormen.
Binnen de NAVO zijn de spanningen tussen Turkije en een aantal andere lidmaten vergroot door het Turkse voornemen tot de aanschaf van het Russisch luchtafweersysteemS-400. De Verenigde Staten weerden Turkije hierop uit de ontwikkeling van het gevechtsvliegtuigF-35 'Joint Strike Fighter'. Tussen Frankrijk en Turkije zijn er spanningen na incidenten in de Middellandse zee tussen Franse en Turkse marineschepen in 2020.[18]
1945 - EindeTweede Wereldoorlog. Door verliezer Duitsland veroverde grondgebieden worden herverdeeld, of blijven bezet door de Verenigde Staten, de Sovjet-Unie, het Verenigd Koninkrijk en Frankrijk.
1990 - 12 september.Treaty on the final settlement with respect to Germany[21] Duitsland, DDR, Frankrijk, Sovjet-Unie, Verenigd Koninkrijk en Verenigde Staten komen o.a. overeen dat na de hereniging van Duitsland geen buitenlandse troepen gestationeerd mogen worden op het grondgebied van wat toen nog DDR was (artikel 5 laatste zin).
1990 - 3 oktober.Duitse hereniging, waardoor het grondgebied van de voormaligeDDR deel van het NAVO-gebied wordt, met goedvinden van de leider van de Sovjet-Unie,Michael Gorbatsjov. Duitsland (minister van Buitenlandse Zaken Hans Dietrich Genscher) en de VS (minister James Baker) zouden die goedkeuring verkregen hebben met de belofte dat de NAVO "not one inch" verder naar het Oosten zou uitbreiden.[22] Deze bewering is echter twijfelachtig, aangezien deze belofte uiteindelijk nooit op papier is gekomen.[23] Uit een documentenstudie in 2022 van Mary E. Sarotte blijkt de uitspraak "not one inch" uit de context getrokken te zijn en dat er juist geen toezegging door presidentBush is gedaan.[24]
1994 - Op 28 februari vindt hetBanja Luka-incident plaats, de eerste feitelijke gevechtsactie in de geschiedenis van de NAVO
1997 - Basisakkoord tussen de NAVO en Rusland: Moskou erkent dat landen het recht hebben om te kiezen hoe ze hun eigen veiligheid het best kunnen garanderen. "Alle landen die lid waren van de NAVO op 27 mei 1997 zullen geen militairen of materieel ontplooien op het grondgebied van andere landen in Europa."
1999 -Operatie Allied Force (23 maart-10 juni 1999) tijdens deKosovo-oorlog. Zonder toestemming van de VN-Veiligheidsraad voert de NAVO deze operatie (luchtaanvallen) uit op Servische doelen om een oplossing van de Kosovo-crisis af te dwingen. Hierbij kwamen meer dan 550 mensen om het leven.
2001 - Voor het eerst in de bestaansgeschiedenis van de NAVO treedt artikel 5 van het Noord-Atlantisch Verdrag in werking, na de aanslagen op deVerenigde Staten van11 september 2001.[25] Als antwoord op de terreurdaden vanAl Qaida daar, vertrok een coalitie van NAVO-landen voor een militaire missie naar Afghanistan. Op dat moment waren daar de Taliban aan de macht, die onderdak boden aan terroristische groeperingen. Na een zwaar offensief werd het Taliban-regime omvergeworpen en Al Qaida verdreven.
2008 - De VS stellen op een NAVO-bijeenkomst voorOekraïne enGeorgië het lidmaatschap aan te bieden, maar stuiten op tegenstand van de EU-landen. Daarop wordt het deze landen beloofd - als zij aan alle voorwaarden zouden voldoen - in de toekomst. Hiertoe worden NAVO-commissies voor beide landen opgericht.[28]
2013 - Operatie/missie in Turkije. Nederland stuurt troepen enPatriotsystemen om de grens te verdedigen tegen mogelijke aanvallen met ballistische raketten uit Syrië.
2014 - Bijeenkomst in Wales waar wordt besloten dat de uitgaven voor defensie niet langer zullen dalen en dat de leden zullen streven naar een verhoging van de defensie-uitgaven tot 2% van hetbruto binnenlands product (bbp) in 2024.[12][13] Tevens oprichtingJoint Expeditionary Force.[30][31]
2017 - Leden herbevestigen afspraken van Wales om 2% van bbp aan defensie te besteden in 2024, ondanksDonald Trumps uitspraken dat er meer zal worden uitgegeven.[33]
2022 - Op 24 februarivalt Rusland Oekraïne binnen vanuit het noorden (Wit-Rusland), het oosten en het zuiden (schiereiland De Krim). De dag erna activeerde de NAVO voor het eerst haarNATO Response Force (NRF (indien voltallig 40.000 militairen sterk)). Rond 7000 militairen worden verdeeld over enkele Oost-Europese NAVO-lidstaten.
2022 - Op 18 mei diendenZweden enFinland gelijktijdig een verzoek in om NAVO-lid te worden.[35]
2022 - Eind juni werden Zweden en Finland op eenNAVO-top verwelkomd als kandidaat-lid.
2024 - De Nederlandse oud-premierMark Rutte werd vanaf 1 oktober 2024 de nieuwe secretaris-generaal van de NAVO.[38]
2024 - In juli werd het 75-jarig bestaan van de NAVO herdacht tijdens een grote bijeenkomst in Washington.China werd zwaar bekritiseerd voor de steun aan Rusland in de oorlog tegen Oekraïne.[39]
2025 - Akkoord over 5 procentnorm van bbp voor defensie-uitgaven.
Na het aflopen van deKoude Oorlog en hetuiteenvallen van de Sovjet-Unie zijn de totale defensie-uitgaven van de NAVO trendmatig gedaald. Veel landen hebben door de afnemende militaire dreiging hun legers ingekrompen. Hieraan kwam een einde na deRussische annexatie van de Krim in 2014. In 2017 besloten de NAVO-ministers van Defensie oude commandostructuren weer op te tuigen.[40]
Bron: jaarverslag NAVO 2015 voor de jaren 2008-2015[42] Idem jaarverslag 2024 voor de jaren 2015-2024[43]
In 2024 bedroeg het aandeel in de directe NAVO-kosten van de Verenigde Staten van Amerika zo'n 16 procent,[44] wat zij al lange tijd te veel vinden, terwijl ze de bijdrage van de Europese NAVO-leden te weinig vinden. Dit leidde tot de overeenstemming in Wales in 2014 om ten minste 2% van het bbp aan defensie uit te geven in 2024. Rusland heeft het voordeel van één leger onder een bevelsstructuur terwijl de legers van de Europese landen kleiner en meer versnipperd zijn waardoor ze minder efficiënt kunnen optreden.[45] In 2024 gaven 23 landen 2% of meer van het bbp uit aan defensie, het gemiddelde voor de hele NAVO lag op 2,71% ten opzichte van 2,58% in 2014. In 2014 waren er nog slechts drie landen die meer dan 2% uitgaven.
Volgens gegevens van de NAVO heeft Nederland, tegen prijzen van 2015, in 2024 18,5 miljard dollar en België 6,9 miljard dollar uitgegeven aan defensieactiviteiten. De cijfers voor 2015 waren respectievelijk $8,7 miljard en $4,2 miljard.[43] In 2024 kwam dit in Nederland overeen met 2,05% van het bbp en 1,30% in verhouding tot België.[43] NaPolen met 4,12% enEstland met 3,43%, gaven de Verenigde Staten het meeste uit aan defensie, met 3,38% van het bbp.[43]
In 2024 telden alle leden van de NAVO gezamenlijk 3,419 miljoen militairen (2015: 3,125 miljoen). De Verenigde Staten telden 1,300 miljoen militairen, gevolgd door Turkije met 481.000 man. Frankrijk telde ongeveer 205.000 militairen, Duitsland 186.000, Nederland had er 42.000 en België 21.000.[43]
HetPartnerschap voor vrede is een programma van de NAVO dat helpt het vertrouwen tussen de NAVO en andereEuropese landen en landen van de voormaligeSovjet-Unie te vergroten. Het werd opgericht op 10 en 11 januari 1994 inBrussel.
DeEuro-Atlantische Partnerschapsraad (EAPC) werd opgericht op 29 mei 1997 en is een forum voor regelmatige coördinatie, overleg en dialoog tussen alle 49 deelnemers.
HetSamenwerkingsinitiatief van Istanboel (Istanbul Cooperation Initiative) werd in 2004 aangekondigd als een platform voor dialoog voor het Midden-Oosten op dezelfde wijze als de Mediterrane Dialooggroep.
Andere staten hebben ook contact gelegd met de NAVO om te participeren in enkele van de activiteiten van het Partnerschap voor vrede.
Nade inval van Rusland in Oekraïne, werden er met name in de Oostelijke Europese staten veranderingen doorgevoerd op het gebied van internationale veiligheid en defensie. Zo voerdeLetland de dienstplicht weer in en stuurde de NAVO extra manschappen naarLitouwen.[46][47] Litouwen versterkte de afweer tegen digitale aanvallen en het verspreiden van misinformatie doorRusland.[48]
Op deNAVO-top inMadrid van 28-30 juni 2022, werden Zweden en Finland verwelkomd als kandidaat-lid, en werdOekraïne verzekerd van blijvende NAVO-steun. In een gezamenlijke verklaring van regeringsleiders en militaire leiders wordt benadrukt, dat de NAVO een bond is ter verdediging van haar leden en een platform voor het bespreken van veiligheidsproblemen. De oorlog die Rusland tegen Oekraïne voert wordt veroordeeld en wordt gezien als een ondermijning van de internationale veiligheid en stabiliteit. De Russische Federatie wordt beschouwd als de meest duidelijke en directe bedreiging van de NAVO-leden en de stabiliteit en vrede in het Euro-Atlantische gebied. De buitenlandse politiek vanChina wordt benoemd als een voortdurend tarten van de veiligheid, belangen en waarden van de leden. In dat verband waren ook de staatshoofden of regeringsleiders vanAustralië,Georgië,Japan,Zuid-Korea enNieuw-Zeeland aanwezig.[49]
Op 4 april 2023 trad Finland officieel toe tot de NAVO. Daar de Finnen en Rusland een grens van meer dan 1300 kilometer delen, werd de grens van de NAVO met Rusland in een klap verdubbeld.
De NAVO hield in de zomer van 2023 de grootste luchtmachtoefening uit de geschiedenis met 10.000 militairen en meer dan 250 vliegtuigen. In januari 2024 werd een grote oefening aangekondigd, te houden met 90.000 manschappen in onder meer Polen, Duitsland en de Baltische staten. Op termijn willen de NAVO-landen binnen een maand 300.000 militairen kunnen oproepen.[50]
Sinds oktober 2023 hebben in meerdere Europese NAVO-lidstaten hooggeplaatste politici en militaire kopstukken in het openbaar de mening uitgesproken, dat de betreffende landen méér dan de laatste decennia, rekening moeten gaan houden met het voeren van oorlog in Europa.[51][52][53] Genoemd wordt dat in het algemeen een mentaliteitsverandering nodig is, bij zowel private partijen als bij publieke organisaties en instellingen, en dat organisatorische veranderingen in de maatschappij en bij het leger nagestreefd zouden moeten worden.[54][55][56]
Op 7 maart 2024 werd Zweden officieel lid van de NAVO. De Zweedse marine en luchtmacht kunnen een cruciale schakel zijn tussen deAtlantische Oceaan en deBaltische staten in crisissituaties met Rusland.
Tijdens de historische top in Washington DC naar aanleiding van 75 jaar NAVO, op 9-11 juli 2024, werd besloten militaire steun aanOekraïne te blijven leveren en minimaal twee procent van hetbruto binnenlands product (bbp) aan Defensie te zullen besteden.[57]
Tijdens detop in Den Haag eind juni 2025 sloten de 32 NAVO-lidstaten unaniem een akkoord om tegen 2035 hun defensie-uitgaven te verhogen naar minstens vijf procent van het bbp. 3,5 procent van die norm-afspraak moet dienen voor "de kernverdediging en het behalen van de NAVO-capaciteitsdoelstellingen" en 1,5 procent voor "investeringen in kritieke infrastructuur, netwerkbeveiliging, civiele weerbaarheid, innovatie en de versterking van de defensie-industrie". Op de top werd nogmaals de steun aan Oekraïne in zijn strijd tegen Rusland bevestigd.[58]
↑ab(en)Lindley-French, Julian (2023). The North Atlantic Treaty Organization: The Enduring Alliance, 3de uitgave. Routledge, Londen.DOI:10.4324/9781003349235, "Hoofdstuk 6. NATO 101", p. 98-104. ISBN 978-1-032-39328-5.
.svg)
.svg)
.svg)
.svg)
