De Nobelprijs (Zweeds:Nobelpriset,Noors:Nobelprisen) is een jaarlijkse prijs, enerzijds voor wetenschappelijk onderzoekers die een opmerkelijke prestatie hebben geleverd op het gebied van denatuurkunde,scheikunde enfysiologie ofgeneeskunde, anderzijds aan auteurs die belangrijke bijdragen hebben geleverd aan deliteratuur alsook voor personen en organisaties die belangrijk hebben bijgedragen aan de bevordering van devrede. De prijs werd ingesteld in1895 in hettestament vanAlfred Nobel, en in 1901 na zijn overlijden voor het eerst uitgereikt.
Hoewel het met de prijs verbonden bedrag niet onaanzienlijk is, is het prestige en de erkenning die men door het winnen van een Nobelprijs krijgt voor de meeste winnaars de belangrijkste beloning.
Deprijs voor de Vrede wordt toegekend door een comité van vijf leden van het Noorseparlement (hetNobelcomité). De andere prijzen worden toegekend door verschillende Zweedse wetenschappelijke instellingen:
De prijs was tot 2012 gestegen tot 10 miljoenZweedse kronen (circa 1 miljoeneuro), maar werd toen door de financiële situatie naar 8 miljoen kronen teruggebracht. De prijs is bedoeld ter ondersteuning van verder onderzoek.
De Nobelprijzen zijn een creatie van de uitvinder en ondernemerAlfred Nobel, die op 27 november 1895 de laatste versie van zijntestament ondertekende in de Zweeds-Noorse Club inParijs. Hij overleed een jaar later, op 10 december 1896, inSan Remo. Na een opsomming van goederen die aan diverse nabestaanden toekwamen, stipuleerde het testament dat de (aanzienlijke) rest van de nalatenschap moest gebruikt worden voor de bekostiging van "prijzen voor hen die het afgelopen jaar de mensheid de grootste dienst hebben bewezen".[1]
Alfred Nobel was de zoon van ondernemerImmanuel Nobel en kreeg thuisonderwijs van gespecialiseerde professoren, die hem naast wetenschappen ook vijf verschillende talen aanleerden. In 1863 vond hij een bruikbare industriëlespringstof uit die gebaseerd was op het in 1847 uitgevonden, maar bijzonder instabielenitroglycerine. In 1867 vond hijdynamiet uit. Ondanks zijn successen als uitvinder en ondernemer onderhield hij een levendige en actieve belangstelling voorliteratuur enfilosofie.[1]
Sommige van Nobels verwanten betwistten het testament, maar de organen die voor de uitreiking van de prijzen verantwoordelijk waren, keurden het een voor een goed: het Noorse parlement (Storting) op 26 april 1897; hetKarolinska-instituut op 7 juni 1898; deZweedse Academie op 9 juni 1898 en deKoninklijke Zweedse Academie voor Wetenschappen op 11 juni 1898. Op 29 juni 1900 ontstond deNobelstichting en vanaf 1901 reikte ze prijzen uit.[2] Het Nobelcomité van de Storting (uitreiker van de Vredesprijs, en sinds 1 januari 1977 hetNoors Nobelcomité genoemd) nam op 10 april 1905 een speciale regeling aan die rekening hield met de splitsing vanZweden enNoorwegen in dat jaar.[3]
Er bestonden al veel onderscheidingen met geldprijzen, maar die werden op een zuiver nationale basis uitgereikt. Wat de Nobelprijs bijzonder maakte, en wat de kosmopolitische Nobel ook op veel postume kritiek kwam te staan, was het internationale karakter van de prijs. Het testament stipuleerde uitdrukkelijk dat "geen enkele aandacht mag worden geschonken aan de nationaliteit van de kandidaten".[4]
De "Nobelprijs voor Economie" is van recentere datum en maakt geen deel uit van de nalatenschap van Alfred Nobel. In 1968 creëerde de Zweedse Nationale Bank (Sveriges Riksbank) naar aanleiding van haar 300-jarig bestaan de "Prijs van de Zweedse Nationale Bank in de Economische Wetenschappen ter Nagedachtenis van Alfred Nobel". De prijs werd voor het eerst toegekend in 1969. Bij de toekenning gelden dezelfde beginselen als voor de Nobelprijzen die vanaf 1901 zijn toegekend.[5]
In september, tegen de tijd dat de Nobelprijzen worden bekendgemaakt, start de selectieprocedure voor het volgend jaar. Aan wetenschappers over heel de wereld, zo'n 3000 in totaal, wordt gevraagd kandidaten op hun vakgebied voor te dragen. Daarnaast hebben alle winnaars uit het verleden het recht iemand te nomineren. De hieruit resulterende lijst van kandidaten wordt vanaf maart ter advies voorgelegd aan een aantal gezaghebbende instituten. In september worden dan de keuzes gemaakt en de uitnodigingen voor het volgend jaar verzonden.[6]De winnaars worden in de eerste twee weken van oktober bekendgemaakt.
De Nobelprijzen zijn bijna ononderbroken jaarlijks uitgereikt sinds 1901. Een prijs mag verdeeld worden over twee werken, en voor ieder werk kunnen tot drie verschillende auteurs worden erkend, maar het aantal laureaten per prijs mag niet groter zijn dan drie. Bij de 135 laureaten van de vredesprijs zijn er 107 natuurlijke personen en 28 organisaties. Samen geeft dit de volgende tellingen per prijs voor de periode 1901-2020:[7]
Er zijn zeven mensen/organisaties die meerdere Nobelprijzen hebben gewonnen. HetInternationaal Comité van het Rode Kruis heeft de Nobelprijs voor de Vrede driemaal gewonnen in 1917, 1944 en 1963 enUNHCR tweemaal, in 1954 en 1981.John Bardeen won tweemaal de Nobelprijs voor de fysica, enFrederick Sanger enKarl Barry Sharpless tweemaal de prijs voor de scheikunde. Twee mensen wonnen ooit Nobelprijzen op verschillende gebieden:Marie Curie voor de natuurkunde en de scheikunde, enLinus Pauling voor de scheikunde en voor de vrede.
In de paragraaf 'Statistieken' hierboven worden meervoudige winnaars ook meervoudig geteld; het aantalverschillende rechts- en natuurlijke personen die ooit een Nobelprijs wonnen in de periode 1901-2020, bedraagt dus niet 962 maar 955.
De leden van het echtpaar Myrdal hebben elk afzonderlijk een Nobelprijs gewonnen tijdens hun huwelijk:Gunnar Myrdal voor economie in 1974, enAlva Myrdal voor de vrede in 1982.
Behalve Irène Joliot-Curie, die de dochter was van twee laureaten, zijn er nog vijf zonen van laureaten die op hun beurt een Nobelprijs hebben gewonnen:[7]
The politics of excellence, beyond the nobel prize; R. Friedman; 2002
Nobel Century: a biographical analysis of physics laureates, in Interdisciplinary Science Reviews, by Claus D. Hillebrand; June 2002; No 2. p.87-93
↑abFrängsmyr, Tore,Life and Philosophy of Alfred Nobel, inLevinovitz, Agneta Wallin enRingertz, Nils (reds.), "The Nobel Prize: The First 100 Years," Imperial College Press 2001.
↑Lemmel, Birgitta,The Nobel Foundation: A Century of Growth and Change, inLevinovitz, Agneta Wallin enRingertz, Nils (reds.),op.cit.
↑Sohlman, Michael, inleiding totLevinovitz, Agneta Wallin enRingertz, Nils (reds.),op.cit.
↑Lindbeck, Assar,The Sveriges Riksbank (Bank of Sweden) Prize in Economic Sciences in Memory of Alfred Nobel 1969-2000, inLevinovitz, Agneta Wallin enRingertz, Nils (reds.),op.cit.
