Nispen

Plaats inNederland
(Details)
Situering
Provincie	Noord-BrabantNoord-Brabant
Gemeente	RoosendaalRoosendaal
Coördinaten	51° 29′ NB, 4° 28′ OL
Algemeen
Oppervlakte	12,14[1] km²
- land	12,13[1] km²
- water	0,01[1] km²
Inwoners (2023-01-01)	1.745[1] (144 inw./km²)
Woning­voorraad	699 woningen[1]
Economie
Gem. WOZ-waarde	€ 408.000 (2023)
Overig
Woonplaats­code	1591
Foto's
Boerderij in Nispen
Portaal    Nederland

Nispen (Brabants:Nipse, vanwege deinversie van de 'sp' klank in 'ps' in het Noordwest-Brabants) is eendorp^[2] binnen de gemeenteRoosendaal, in deNederlandseprovincieNoord-Brabant. Het dorp had in 2023 zo'n 1.745 inwoners.

De naamNispen, in de oudste documenten geschreven alsNisipa, heeft als uitgang-apa, hetgeenwater betekent.

Het voorvoegselNis zou betrekking kunnen hebben opnes oflandtong. Een andere verklaring verbindtnis metgenezen. Het zou dan:het heilzame water ofhet geneeskrachtige water betekenen.

Nispen is de oudste plaats in de wijde omgeving. Reeds vóór1146 zou het een heerlijkheid zijn geweest en in1157 werd het voor het eerst als kerkdorp vermeld onder de naamNisipa. Het wordt genoemd in een oorkonde die een schenking van diverse goederen van Arnulfus de Brabander aan deAbdij van Tongerlo bevestigde.

De plaats was de zetel van de parochie Nispen, deze was onder meer uitgestrekt over de plaatsenKalmthout,Essen,Nieuwmoer,Achterbroek enWildert in het huidige België en Nispen,Roosendaal enZegge in het huidige Nederland. Hetpatronaatsrecht was in handen van de Abdij van Tongerlo. Tot1822 werden de pastoors van Nispen door de betreffende abdij geleverd, na dat jaar door hetBisdom Breda. Geleidelijk splitsten zich de parochies van de later gevormde kernen van Nispen af, en deze kernen, met nameRoosendaal, overvleugelden Nispen ten slotte.

De heerlijkheid Nispen was een lage heerlijkheid en dus in zekere zin afhankelijk van een hogere instantie, en wel de heer van Breda. Voor1287 behoorde Nispen tot deeninge vanWouw. Bovendien lagen erhertogelijke enclaves in het gebied. In1387 gaf de hertogin,Johanna van Brabant, de heerlijkheid Nispen in leen aanJan III van Polanen,heer van Breda. Aldus werd Nispen onderdeel van debaronie van Breda en, na de splitsing in1287, een Bredaseexclave in hetLand van Bergen op Zoom.

In de 14e eeuw kreeg de Abdij van Tongerlo toestemming om het in de omgeving voorkomende veen te ontginnen. Er werdenturfvaarten gegraven, met name deNatte- of Elderse Turfvaart ten oosten van het dorp, die naar Roosendaal liep, en deNispense Turfvaart, welke via Essen dwars door de huidige dorpskom in noordelijke richting liep en op de Natte Turfvaart uitkwam.

Ook in deze tijd werd kasteelMoerendaal gebouwd, waarvan in1336 de eerste eigenaar,Jacob van Moerdale. wordt vermeld. De AntwerpseMaria Pypelinckx, moeder van de schilderPeter Paul Rubens, erfde het kasteel met landgoed in 1583 van haar vader. Midden 17e eeuw werd het gesloopt. De fundamenten zijn nog steeds in de grond aanwezig. Met een beukenhaag zijn de contouren van het voormalige hoofdgebouw aangegeven.

Ondertussen splitsten een aantal parochies zich af, en welRoosendaal in1510, enKalmthout in1551. Tijdens deTachtigjarige Oorlog vonden verwoestingen plaats, met name in1583, verwoest door soldaten vanArmand de Gontaut die rondzwierven tijdens de belegering van hetKasteel van Wouw. De gevluchte bewoners keerden pas in1593 terug.Pestepidemieën traden op in 1603-1604,1622 en1625. Van 1613-1618 werd de kerk hersteld en in1634 voorzien van een nieuw orgel endoksaal. Ook werden diverse woningen herbouwd.

Vanaf 1636 werd het langzaamaan onmogelijk om katholieke godsdienstoefeningen te houden. In1648 werd de kerk te Nispen genaast door de hervormden. In1643 werd teSteenpaal, aan de Zuid-Nederlandse zijde een houtengrenskerkje gebouwd voor de inwoners van Nispen en Roosendaal. In1669 kwam er een houten kerkje vlak over de grens teEssen en dit werd in1729 vervangen door een stenen gebouw, dat later nog werd vergroot om in1802 verheven te worden tot zelfstandige parochiekerk.

In1797 kregen de Nispenaren het schip van hun kerk weer terug. Nu moesten de Essenaren te Nispen kerken, daar gedurende debeloken tijd het de Zuidelijke Nederlanden waren waar de katholieke godsdienstuitoefening werd beperkt. Dit eindigde in 1802.

Nispen en Essen waren dan wel bestuurlijk en kerkelijk gescheiden, maar ze behoorden tot hetzelfde land. DeBelgische Revolutie maakte daar in1830 een einde aan: Nispen werd weer een grensdorp. In1851 poogde Nispen zich af te scheiden vanRoosendaal en Nispen teneinde een zelfstandige gemeente te worden. Maar dit gebeurde niet.

De spoorlijn Roosendaal-Essen werd geopend op26 juni1854, maar er is nooit in een station te Nispen voorzien geweest. Een waterleiding werd aangelegd vanaf1886. Water werd door een particuliere maatschappij gewonnen in gegraven welputten en van daaruit naar Roosendaal geleid. In1914 werd de winning gestaakt, daar het water vervuild was geraakt. De langgerekte putten bleven bestaan en het terrein, dat de functie van openluchtzwembad kreeg, werdZonneland genoemd. Later werd hier een camping opgericht. De kampwinkel is in de voormalige machinehal van de waterwinning gelegen.

In1903 kwam er een coöperatieve zuivelfabriek die in1916 fuseerde met de Roosendaalse coöperatie. In1922 werd de fabriek gesloten.

In1907 werd een filiaal van de Roosendaalse sigarenfabriekKaVeeWee geopend. Hier werkten op een gegeven ogenblik 150 mensen, maar in1942 moest de fabriek worden gesloten en ze werd nooit meer opgestart. Het pand werd in1994 gesloopt.

Tijdens deEerste Wereldoorlog waren vele militairen en grensbeambten in Nispen gestationeerd. Ook trokken vele Belgische vluchtelingen door de plaats. Hoewel de grens was afgesloten doorDe Draad, vonden een aantal inwoners van Nispen een aanvulling op hun inkomen in desmokkel.

In1926 vestigden deFranciscanessen van Roosendaal zich in Nispen. Zij verzorgden katholiek onderwijs voor meisjes. Een jaar later werd de openbare school voor jongens omgezet in een katholieke school.

In1930 werd dekasseiweg van Roosendaal naarEssen door eenbetonweg vervangen.

Toen van 10 tot 14 mei1940 strijd met de Duitse invallers plaatsvond, werden nogal wat verwoestingen aangericht en vielen er ook slachtoffers. Op22 oktober1944 werd de grensovergang bevrijd door Canadese troepen. De dag daarop werd de oude kerktoren door de bezetter opgeblazen. Na hevige strijd, waarbij veel schade werd toegebracht en 22 Nispenaren omkwamen, kon het dorp worden bevrijd door Britse troepen op26 oktober1944. Op4 mei1946 werd de kapel voorMaria Koningin van de Vrede ingewijd.

Er werden nunoodwoningen opgericht, waarvan de laatste pas in1992 werd gesloopt. Men begon ook met de bouw van woningen en in1958 kwam, met de ingebruikname van de nieuwe kerktoren, een einde aan dewederopbouwperiode.

In1992 begon Nispen de gevolgen van de Europese eenwording te voelen: de douaneposten en expeditiekantoren aan de grens werden afgeschaft, en in2002 uiteindelijk ook het grenswisselkantoor.

• Aan Dorpsstraat 26 bevindt zich deMolen van Aerden, eenbeltmolen uit1850 met een uniekzelfzwichtingssysteem, hetvan Riet-systeem. Deze molen heeft geen zeilen, maar kleppen op de wieken. De molen is een rijksmonument.
• DeMaria Hemelvaartkerk aan Kerkplein 1 stamt uit1931 en werd ontworpen doorJos Cuypers. De voorganger, uit1618 werd daartoe in 1930 gesloopt. In1944 werd de kerktoren door oorlogsgeweld verwoest. In1958 kwam de nieuwe toren gereed, die werd ontworpen door de Roosendaalse architect J. Elst. In de kerk is ook een deel van het orgel en een gebeeldhouwde eikenhouten balustrade voor het doksaal van de voormalige kerk te bezichtigen. Deze kerkmeubelen kwamen vanuit's-Hertogenbosch in1634 naar Nispen.
• In deTurftuin links van de kerk zijn funderingen opgemetseld van de voormalige kerk. Deze dateren uit de 14e en 15e eeuw.
• DeVredeskapel aan de Heijbeeksestraat is een kleine zeshoekige bakstenen kapel, gewijd aan Maria, Koningin van de Vrede. Dit gemeentelijk monument is gebouwd ter herdenking van de oorlogsslachtoffers. De kapel werd ontworpen doorJos Cuypers en werd ingewijd op 4 mei1946.

Een ruilverkaveling in de jaren 70 van de 20e eeuw heeft het landschap grootschaliger gemaakt, wat met name ten westen van het dorp te zien is. DeMolenbeek, die vanuit België meanderend naar het noorden stroomt, is verderop gekanaliseerd, maar omzoomd door het natuurgebiedDal van de Molenbeek. Naar het oosten toe ligt tussen Nispen, Roosendaal en Schijf natuurgebiedVisdonk. In dit gebied vindt men ook resten van oude turfvaarten waaronder de Eldertse Turfvaart. Deze turfvaart loopt vanuit Horendonk in België via de Nispense Achterhoek en Visdonk naar Roosendaal.

• De N'Oop loop is een drukbezochte sportieve obstaclerun in Nispen.^[3]
• De avondkerstloop, vanuit de kerk starten en door het verlichte dorp rennen is zaterdagavond voor kerst een sportief uitje voor jong en oud.^[4]
• Sinds 2015 heeft Nispen een Openluchttheater waar jaarlijks een verscheidenheid aan voorstellingen plaatsvinden.
• Al meerdere jaren wordt in het centrum van het dorp een kunstmarkt georganiseerd. Daarmee wordt tevens de historische relatie tussen het dorp en de familie Rubens benadrukt.
• Ook wordt er jaarlijks een festival georganiseerd, genaamd Grensdance, in de Broekakkerstraat in Nispen. Hier komen elk jaar meerdere artiesten optreden, met als hoogtepunt een bezoek en reportage vanEmma Wortelboer voor het bekende televisieprogrammaSpuiten en Slikken vanNPO Zapp.

Essen,Wouwse Plantage,Roosendaal,Schijf

• Geschiedenis van Nispen
• canon.heemkundenispen.nl Themawebsite van Heemkundekring de Heerlijckheijd Nispen over de geschiedenis van het dorp

Zie de categorieNispen vanWikimedia Commons voor mediabestanden over dit onderwerp.

• Plaats in Noord-Brabant
• Roosendaal

• Wikipedia:Onbereikbare externe link
• Wikipedia:Coördinaten op Wikidata
• Wikipedia:Pagina's met kaarten