Het begrip 'natiestaat' werd voor het eerst gebruikt bij het sluiten van deMünsterse vrede in 1648
Eennatiestaat ofnationale staat is eenstaat met één dominantenatie, waarmee eensoeverein territorium wordt geboden aan een bepaalde natie en haar cultureleidentiteit. Binnen deze staat kunnen ookminderheden leven met een andere nationale ofetnische identiteit. Buiten de staatsgrenzen kunnen degenen die weliswaar tot de natie behoren, maar niet op het grondgebied van de betreffende staat wonen, op hun beurt ook weer zulke minderheden vormen. Hierin ligt een potentiële oorzaak vanstrijd tussen natiestaten: het streven naar annexatie van gebied waar leden van de eigen natie wonen, en het verwijderen van minderheden die denationale samenhang in de eigen staat bedreigen, middelsetnische zuivering.
Het stichten van een natiestaat en een nationalestaatsordening vormden het streven van het 19e-eeuwsenationalisme. Dit nationalisme was om te beginnen een uitdrukking van de politiekeemancipatie van het volk, tegenover de macht van de toenmalige, deels nogfeodale bovenlaag. Deze maatschappelijke elite nam, toen de aantrekkingskracht van de emancipatiebeweging bleek, en vooral na de democratischerevoluties in het jaar 1848, om haar machtspositie te behouden gaandeweg het voortouw in de nationalisering van de door hen gedomineerde samenleving. Zij werd zodoende een nationale elite, die met de middelen, met namevolksonderwijs, die de natiestaat haar gaf 'het volk' een nationale identiteit aanleerde. Dit proces werd verder begunstigd door de moderne communicatiemiddelen van demassamedia en de massa-mobiliteit.
Er bestaan grofweg twee visies over de oorsprong en vorm van de natiestaat, en wat haar primair bepaalt:
de natiestaat alsculturele gemeenschap, een visie die zich in Midden-Europa heeft verwezenlijkt;
de natiestaat alspolitieke gemeenschap, een visie die berust op de vestiging van de Franse Republiek, na deGrote Revolutie (1790-1810).
In de hedendaagse wereld zijn slechts weinig landen die volledig aan de voorwaarden voldoen om een natiestaat te zijn.Eilandnaties, zoalsIJsland, komen hier meestal het dichtst bij, aangezien zij een natuurlijke grens hebben en er geen andere minderheden op hetzelfde eiland wonen.
Nederland en Vlaanderen zijn wat de autochtone bevolking betreft een twijfelgeval; sommigen menen dat deVlamingen taalkundig, historisch en cultureel met deNederlanders in één historische natie verbonden zijn (zieGrootneerlandisme). Aan de andere kant is Nederland geen taalkundige eenheid, omdat er naastNederfrankisch ook van oudsherNedersaksisch enFries in het noorden en oosten van het land wordt gesproken. Dit Nedersaksisch is overigens een brede variëteit aan dialecten waarvan de sprekers hun variant vaak, maar niet altijd, als Nederlandse dialecten beschouwen doordat sprekers vaak onbekend zijn met de term Nedersaksisch. Dat is weer niet het geval met hetFries dat in het noorden van Nederland wordt gesproken.
Op 19 juli 2018 werd door de Knesset, het Israëlische parlement, de 'Wet op de Natiestaat' (Nation-State Law), aangenomen die stelt dat Israël de natiestaat van het Joodse volk is.
De nationale staten die na deEerste Wereldoorlog in Midden-Europa werden gevestigd, waren halve natiestaten in die zin dat zij zeer grote minderheden van een andere etnische, of pregnanter een andere nationale, signatuur omvatten. Met name in Polen en Tsjechoslowakije behoorden in hetInterbellum tot 40% van de staatsburgers bij andere naties dan die van de nationale staat waarin zij woonden. De daaruit voortvloeiende instabiliteit droeg bij tot deTweede Wereldoorlog die in de regelingen van Potsdam (1945), omwille van een blijvende vrede, werd opgelost met een massalezuivering van die bevolkingsgroepen welke niet pasten bij het nationale karakter van de betrokken staten. Nog steeds streven halve, althans zwakke natiestaten naar een versterking van het nationale verband met een assimilatiepolitiek ten aanzien van hun minderheden. En andersom streven die minderheden naar autonomie in de gebieden waar dat democratische legitimatie kan krijgen omdat zij er de meerderheid vormen, zoals inSpanje deCatalanen. Een dergelijke strijd leidt in Europa tot politieke spanningen en is alleen in Italië bevredigend opgelost in de toekenning van verregaande bestuurlijke autonomie aanZuid-Tirol.
Veel landen op de wereld voldoen niet aan de strikte definitie-eisen om een natiestaat te zijn;China ofRusland bijvoorbeeld hebben vele minderheden binnen hun grenzen wonen die zeer verschillen van het in die landen dominante 'staatsvolk'. Niettemin streven ook die staten naar een dominante nationale cultuur, zoals blijkt uit hun assimilatiepolitiek en in China ook uit een interne kolonisatie van niet-Chinese provincies.
Dichterbij zijn er de spanningen inBelgië waar drie, met verschillende nationaliteiten verbonden, culturen en talen (Nederlands,Frans enDuits) in één staat functioneren. Die spanningen worden voorlopig gereguleerd met een federalisering waarin de eenheidstaat is opgelost in autonome gebieden (pseudo-natiestaten) elk met zijn eigen dominerende taal en cultuur.Zwitserland wordt als voorbeeld par excellence aangehaald voor het bewijs dat een moderne staat geen natiestaat hoeft te zijn. In dit geval moet niet vergeten worden dat dekantonnale autonomie dan wel een voorwaarde daartoe is. En dat deze autonomie zo krachtig is dat zij een bestuurlijke scheiding op basis van taal teweeg kon brengen in de afsplitsing van een nieuw Franstalig kantonJura van een bestaand dominant Duitstalig kantonBern.
Moderne spanningen groeien recentelijk ook in natiestaten welke lange tijd nationaal betrekkelijk homogeen waren maar waarbinnen dat dominante nationale karakter ten gevolge van immigratie, internationalisering en globalisering onder druk komt te staan door de toevloed van mensen die behoren tot andere nationaliteiten.
Benedict Anderson,Verbeelde gemeenschappen. Bespiegelingen over de oorsprong en de verspreiding van het nationalisme, 1995 [oorspr. 1983],ISBN 9053301410
.jpg)
