Nalanda is een historische stad inBihar,India, 97 km zuidoostelijk van de hoofdstadPatna. Nalanda was een grootboeddhistisch kloostercomplex, dat gedurende een groot deel van demiddeleeuwen een beroemdeuniversiteit huisvestte, die toen waarschijnlijk de grootste onderwijsinstelling ter wereld was. Heden ten dage is de stad niet meer bewoond. Nalanda is belangrijk in degeschiedenis van India en degeschiedenis van het boeddhisme. Nalanda werd in een van de toespraken van de Boeddha beschreven alsinvloedrijk, zowel rijk als met een grote bevolking, waarvan veel mensen vertrouwen hebben in de Gezegende (Boeddha).Nalanda betekent aalmoezen zonder einde.
Mahavira, de oprichter van hetjaïnisme, bereiktemoksha (bevrijding) in Pavapuri, een onderdeel van Nalanda, maar de stad is bekender als centrum van hetboeddhisme.Gautama Boeddha heeft de stad verschillende keren bezocht en lezingen gegeven bij het mangobos van Pavarika. Het was ook in Nalanda datSariputta, een van de twee voornaamste discipelen van de Boeddha, geboren werd en zijnparinirvana bereikte. Ook bevestigde Sariputta in Nalanda zijn vertrouwen in de Boeddha en dedhamma, wat wel Sariputta's leeuwenbrul genoemd wordt. In de 2e eeuw na Chr. was de beroemde boeddhistische commentatorNagarjuna leraar in een klooster in Nalanda.
Tijdens het bewind van deGupta-koningKumaragupta I (415-456) werd de beroemde universiteit van Nalanda gesticht[bron?] en werd een belangrijk centrum voor boeddhistisch onderwijs. In de hoogtijdagen studeerden er naar schatting 10.000 studenten bij 1000 leraren. Er waren zes tempels en zeven kloosters. De bibliotheek, die negen verdiepingen telde, bevatte naar verluidt 9.000.000 boeken. DeChinese pelgrimXuanzang heeft in de 7e eeuw gedetailleerde verslagen van de universiteit nagelaten.
Wat tegenwoordigTibetaans Boeddhisme (Vajrayana) wordt genoemd, heeft zijn oorsprong in de Nalanda-universiteit en de leraren die daar tussen 9e tot 12e eeuw geleefd hebben. Ook hetmahayana, de richting die beoefend wordt inVietnam,China,Korea enJapan, werd op de universiteit van Nalanda onderwezen, evenals verschillende van devroege boeddhistische scholen, waaronder hetTheravada, dat tegenwoordig vooral beoefend wordt inSri Lanka,Myanmar,Thailand enCambodja.
In 1193 werd de universiteit tijdens deislamitische invasie van India onder aanvoering vanMuhammad Khilji geplunderd en volledig vernietigd. Deze verwoesting droeg in sterke mate bij tot het verval van hetboeddhisme in India. De stad was niet compleet verlaten, want in 1235 vond een pelgrim nog een 90-jarige leraar met 70 studenten in de stad. Eenbrahmaan in de buurt ondersteunde hen, want de leraar wilde pas de stad verlaten nadat alle studenten geslaagd waren.
Vele ruïnes zijn overgebleven en er bevinden zich ookHindoe tempels zoals deSurya Mandir. Ongeveer 150.000 m² is uitgegraven, maar volgens sommige schattingen is 90% nog niet uitgegraven. In het museum worden vele documenten en kunstvoorwerpen tentoongesteld die gevonden zijn.
In 1951 is er eentheravada boeddhistisch centrum opgericht in de buurt en de bedoeling is een universiteit op kleinere schaal te stichten. In 2007 werd bekend dat een internationaal verband van voornamelijk boeddhistische en hindoeïstische landen, onder leiding vanSingapore, een bedrag van een miljard dollar willen verzamelen om hiermee een nieuwe internationale universiteit in Nalanda te stichten. Dit lijkt veel op het internationale initiatief dat leidde tot de inmiddels gerealiseerde herstichting (2003) van de beroemdehelleenseBibliotheek van Alexandrië inEgypte.
