Moslimfundamentalisme is eenideologie waarbijmoslims een letterlijke interpretatie van deKoran en deHadith (overleveringen) volgen en/of deze pogen te verspreiden. Moslimfundamentalisten gaan akkoord met stelling zoalsgelovigen moeten terug naar de wortels van hun geloof,er is maar één interpretatie van de Koran/Bijbel mogelijk ende regels van mijn geloof gaan boven de wetten van mijn land[1].
De term 'fundamentalisme' in een religieuze zin stamt uit1920 en had oorspronkelijk enkel betrekking op een reeksnieuwe protestantse stromingen in deVerenigde Staten die zich in meer of mindere mate tegen hetmodernisme keerden. Vanaf dejaren vijftig wordt het woord ook in andere religieuze contexten geplaatst, met name met betrekking tot islam.[2] HetArabisch gebruikt sinds dejaren zeventig de termusuliyya als vertaling van 'fundamentalisme'. Dit woord is afgeleid vanusul dat figuurlijk opgevat 'wortels' betekent.[3]
Het gebruik van de term is om diverse redenen omstreden:
WanneerMohammed in632 sterft, wordt zijn positie als leider van de moslimgemeenschap overgenomen door een viertal vanmetgezellen (tevens familieleden) die samen ook wel de vierRechtgeleide Kaliefen worden genoemd. Dit waren achtereenvolgensAboe Bakr,Omar (beiden schoonvaders van Mohammed),Oethman (schoonzoon van Mohammed) enAli, de neef en schoonzoon van Mohammed. Onenigheid over de opvolging van Mohammed en rivaliteiten tussen de verschillende clans onder Mohammeds volgelingen zorgen ervoor dat de islam ten tijde van de dood van Ali in661 reeds drieschisma's had doorgemaakt. Deze resulteerden in hetsoenisme,sjiisme ensoefisme, waardoor sektarisch geweld (met name tussen sjiieten en soennieten) al vanaf de eerste eeuw na Mohammeds dood plaatsvond.
Daarbij zorgde de expansie van de door moslims veroverde gebieden ervoor dat menig morele en juridische kwestie ruimschoots buiten de intellectuele horizon viel van de samenleving waarin de Koran was geopenbaard, wat interpretatie van de Koran noodzakelijk maakte.[8]
Ondanks deze verschillen blijft het moslimrijk tot aan hetKalifaat van de Abbasiden grotendeels een eenheid. In de loop van de8e en9e eeuw verliest de Abbasidische kalief echter aan macht en invloed. Rivaliserende dynastieën versplinteren geleidelijk het kalifaat, terwijl Turkse stammen de militaire macht overnemen in de gebieden die nog wel door de Abbasieden geregeerd worden. Ook op spiritueel gebied verliezen de kaliefen in toenemende maten hunprimaat aan deoelema (de islamgeleerden) onder wie verschillende stromingen ontstaan.
Een van deze stromingen was het 8e-eeuwsemoetazilisme, dat als een van de eerste denkscholen afweek van het orthodoxe basisbeginsel dat de Koran onfeilbaar is. De moetazilisten stelden de absolute eenheid van God (detawhied) boven alles. Omdat God in de islam ondeelbaar is, voerden zij dit gegeven onder invloed vanGriekse filosofie tot delogische conclusie dat de Koran in dit geval per definitie niet goddelijk kon zijn. In reactie op deze stroming worden door tegenstanders de eerste polemieken geschreven die veel van de basisconcepten die ook vandaag nog in fundamentalistische ideologieën terug te vinden zijn, zoals de onfeilbaarheid van de Koran en de nadruk op het belang van religieuze uniformiteit.[9]
Naast vijandigheid jegens de in hun ogen te vrije interpretatie van de Koran door de moetazilisten, wantrouwden deze polemisten ook de machthebbers en politici die zij ervan betichtte de interpretatie van Koran te manipuleren teneinde zijn eigen belang te dienen.[8]
Aan het einde van de16e eeuw zetteEuropa een ontwikkeling in waarbij het geleidelijk hetMidden-Oosten op economisch, militair en technologisch gebied inhaalde. DeOttomaanse expansie wordt in1683 voor de poorten vanWenen definitief gestopt, waarna het Ottomaanse Rijk in het defensief komt te staan. Door het openen van zeeroutes naarAzië en deontdekking van Amerika worden nieuwe economische mogelijkheden aangeboord, terwijl dankzij deVerlichting nieuwetechnologieën beschikbaar komen. Met de opkomst van deindustriële revolutie en hetmodern imperialisme veroveren Europese landen grote delen van de islamitische wereld. Hoewel er slechts beperkt sprake is van kolonisatie (met de uitzondering van dePied-noir inAlgerije) is het voor veel moslims een schok om te worden bestuurd door niet-islamitische machthebbers. Na de opheffing vanhet laatste kalifaat in1922 (het Ottomaanse Rijk) lijkt de rol van islamitische landen in de wereldpolitiek uitgespeeld.
In het kielzog van het Europese nationalisme formuleerdeJamal al-Din al-Afghani zijn ideeën rondom hetpan-islamisme, waarbij alle moslims verenigd moesten worden tegen de in zijn ogen westerse ongelovigen. Na deEerste Wereldoorlog ontstonden inEgypte en deMandaatgebieden diverse islamistische, antiwesterse stromingen waarvanMohammed Abdoe enHassan al-Banna de bekendste exponenten waren. In1928 richtte al-Banna in Egypte deMoslimbroederschap op, een islamitisch-maatschappelijke organisatie. Aanvankelijk richtte deze organisatie zich voornamelijk op onderwijs en welzijn maar ontwikkelde tijdens deTweede Wereldoorlog een gewapende tak die aanslagen pleegde. Diverse terreurorganisaties zoalsSaid Qutb en deHamasbeweging zouden later voortkomen uit de Moslimbroederschap.
Na deTweede Wereldoorlog groeit het moslimextremisme. Het wegvallen van koloniale bestuur inBrits India zorgt voor een burgeroorlog tussenmoslims enhindoes, terwijl de nieuw uitgeroepen staatIsraël in het voormaligeMandaatgebied Palestina een brandhaard zal blijken voor een reeks gewapende conflicten. Het politieke landschap gedurende deKoude Oorlog liet het toe dat dictatoriale of autoritaire regimes zich in veel islamitische landen konden handhaven. Zij onderdrukten hierbij bevolkingsgroepen die vaakislamisme als valide alternatief zagen.
Deterroristische aanslagen van 11 september 2001 markeren een keerpunt in de perceptie van islam en islamitisch extremisme.[bron?] Bomaanslagen inMadrid enLonden, bedreigingen van deDeense tekenaarKurt Westergaard en de moord op deNederlandse regisseurTheo van Gogh door deMohammed Bouyeri zorgden dat het imago van de islam in Europa verslechterde.
Een studie van hetPew Research Center uit 2013 toonde aan dat in veel landen een meerderheid van de moslims de sharia in wil voeren.[10] Volgens een studie vanRuud Koopmans zou 44% van de moslims in West-Europa geclassificeerd kunnen worden als fundamentalistisch.[11][1]
Vanaf de8e eeuw ontstaat onder moslimtheologen een fundamenteel debat over de morele zelfstandigheid/positie van de mens en de toelaatbaarheid van deinterpretatie van deethiek van de Koran. De drie ideaal-typische posities die zowel in de moderne als in de klassieke periode in dit debat worden ingenomen, zijn: modernisme, fundamentalisme en traditionalisme, waarbij de laatste twee groepen (afhankelijk van de definitie) als fundamentalistisch kunnen worden beschouwd.[8]
Fundamentalisten in de islam verzetten zich tegen de interpretatie van het morele ideaal ten aanzien van veranderende of veranderde omstandigheden. Zij richten zich op de 'Tijd van de Profeet' en de direct daaropvolgende periode waarin metgezellen van Mohammed de leiding over de moslimgemeenschap bezaten, ruwweg het jaar610 tot661. Fundamentalisten beschouwen deze periode als de meest geschikte om volgens de wetten en regels van de Koran te kunnen leven.
Ahmad ibn Tajmijja (1263 -1328) uitDamascus leefde kort na de verwoesting door deMongolen en wordt gezien als een vroege exponent van de fundamentalistische leer. Hij geloofde dat moslims terug moesten keren tot de Koran en de soenna van Mohammed en wilde de islam ontdoen van alle middeleeuwse regels en mystiek. Hij wilde daarmee zowel de jurisprudentie (fiqh) en filosofie negeren.
Binnen het moderne fundamentalisme staan de volgende vijf punten centraal:[12][13]
De bekendste en grootste tak van deze vorm van moslimfundamentalisme is hetsalafisme, waaronder ook hetwahabisme.
Traditionalisten zijn moslims die een conservatieve maar niet puriteinse vorm van islam aanhangen, waarvan de eerste stromingen in de9e eeuw ontstonden in het spanningsveld tussen de fundamentalisten en vernieuwers.
De jurist en Korangeleerdeal-Shafi wist te bewerkstelligen dat naast de Koran en desoenna ook deijtihad (letterlijk: toewijding) erkend moest worden als bron van ethische kennis. Met ijtihad wordt de consensus over bepaalde interpretaties van de Koran in de juridische en religieuze sfeer bedoeld. Al-Shafi benadrukt dat de individuele interpretatie nooit tot zekere maar alleen tot waarschijnlijke kennis kon leiden en dat enkel door overeenstemming binnen de gemeenschap het zekere kennis kon worden. Uiteindelijk zou dit concept kristalliseren in deMadhhab, de islamitische rechtsscholen waarvan deHanbalistische,Hanafistische,Malikistische enSjafistische scholen de bekendste zijn. Later ontstond het idee dat deze gemeenschappelijke interpretatie permanent geldig was voor alle generaties, tijden en plaatsen waarna het concept een conservatief karakter kreeg.[8] Pas aan het einde van de19e en het begin van de20e eeuw ontstond er een bredere discussie binnen de traditionele tak, omtrent de positie van het geloof in de maatschappij (desharia, islamitische wetgeving) waarbij de consensus zich heeft gevormd rond het idee dat de vernieuwing op dit vlak grotendeels uit dienen te blijven.[14]
Hoewel traditionalisten over het algemeen minder extreem in hun opvattingen zijn dan bijvoorbeeld ultra-orthodoxe salafisten, is het een misvatting om hen te karakteriseren als 'gematigde' moslims in de westerse zin van het woord. Dit omdat vrijwel alle traditionele scholen en politieke exponenten (zoals bijvoorbeeld deMoslimbroederschap) het principe vansecularisme afwijzen en desharia wensen in te voeren.[15] Als gevolg van dit conflict verklaarde hetEuropees Hof voor de Rechten van de Mens ten aanzien van desharia dat deze gezien het gesloten karakter niet verenigbaar is met democratie en de ontwikkeling van vrijheden.[16]
ZieIslamitisch terrorisme voor het hoofdartikel over dit onderwerp.De meeste terroristische aanslagen worden niet in of tegen het Westen gepleegd, maar worden tegenseculiere regimes of rivaliserende islamitische sekten of stromingen inislamitische landen uitgevoerd. Een opvallend fenomeen zijn de verschillendezelfmoordaanslagen.De Amerikaanse terrorisme-deskundigeJessica Stern stelt dat moslimterroristen zichzelf (of hun geloof) vaak miskend en vernederd voelen. Uit diverse interviews die zij met terroristen of terroristische organisaties hield, bleek dat vrijwel allen hierdoor gedreven werden tot hun acties.
