Eenmartelaar,martelaarster ofmartelares (Grieks:martys - getuige,martyrion - getuigenis) is iemand die kwellingen doorstaat of het eigen leven offert opreligieuze grond. Het begrip kan zowel religieus als metaforisch gebruikt worden. In hetchristendom is een martelaar iemand die kwellingen doorstaat of zijn leven offert om zijn geloof niet te verzaken.[1][2] In deislam is eensjahied (meestal vertaald als martelaar) iemand die sterft terwijl hijjihad uitvoert.[3] De term wordt, gebaseerd op het christelijk martelaarschap, ookoverdrachtelijk gebruikt voor mensen die veel lijden of zelfs sterven voor een edele zaak of het slachtoffer worden van hun beroep of bezigheden.[2]
De dood van een martelaar of de veronderstelde betekenis daarvan wordt martelaarschap genoemd.
Sommige christenen stierven de marteldood vanwege hun geloof. In de Katholieke Kerk worden martelaren die een voorbeeld kunnen zijn voor de gelovigen somsheilig verklaard.
Bekend zijn de vroegechristelijke martelaren die in de eerste drie eeuwen vanvervolging voor de leeuwen werden geworpen of werden gekruisigd. De eerste christelijke martelaar wasStefanus. In hetNieuwe Testament wordt de term niet als zodanig gebruikt, hoewel de dood van Stefanus doorsteniging als martyrium er al wel beschreven staat.
Ook in de recente geschiedenis van de 20e en 21e eeuw zijn er nog vele christelijke martelaren. Te denken aan de slachtoffers in het communistische China en Rusland en ook in de 21e eeuw worden er in Noord-Korea veel christenen vervolgd vanwege hun geloof en velen hebben daar met hun leven voor moeten betalen.
In de christelijkeiconografie beeldt men een martelaar uit met eenattribuut of het martelwerktuig. Zo wordt de heiligeLaurentius steevast afgebeeld met een rooster.
In het Nederlandse taalgebied werden dergelijke getuigenissen verzameld doorAdriaan van Haemstede (Adrianus Haemstedius) die in1559 een grote verzameling documenten uitgaf onder de titelHistorie der martelaren die om de getuigenis der evangelische waarheid hun bloed hebben gestort. Het boek werd na zijn overlijden steeds aangevuld, zodat de laatste editie van 1747 een overzicht geeft van de martelaren vanaf de vroege Kerk tot circa 1650. Bekende Nederlandse voorbeelden van christenen, die door deKatholieke Kerk als martelaar zijn erkend zijn deMartelaren van Gorcum (†1572) en de FriesekarmelietTitus Brandsma (†1942). Ook dedoopsgezinden hebben tal van martelaren gekend.
In deislam is eensjahied (meestal vertaald als martelaar) iemand die sterft terwijl hij dejihad uitvoert.[3] Moslims die in de jihad sneuvelen, worden als martelaren beschouwd, die direct in hetparadijs toegelaten worden,[Note 1] in het beste deel hiervan.[5] Volgens eenhadith wordt een martelaar getrouwd met 72hoeri's in hetparadijs en mag hij bemiddelen voor 70 naaste familieleden.[6]
Vaak wordt er over martelaar gesproken als een persoon tijdens dekleine jihad gedood wordt door de tegenstander, maar een persoon kan ook een martelaar worden wanneer diegene sterft door een plaag, buikziekte of een vallend gebouw. Hetzelfde geldt voor iemand die leven verbrand wordt of verdrinkt en voor een vrouw die sterft tijdens haar zwangerschap.[7][8][9]
HetArabische woord voor martelaar issjahied en is te herleiden totde islamitische getuigenis.Sjahied heeft te maken met ergens getuige van zijn of dat er door anderen over jou wordt getuigd. Er wordt binnen de islam gezegd dat martelaren hun eigen status in deze en de komende wereld kunnen aanschouwen en dat deengelen voor hen desjahada uitspreken.[10][bron?]
Er worden drie soorten martelaren onderscheiden:[10][bron?]
Zij die in deze en de komende wereld als martelaar worden gezien. Zij zijn tijdens een rechtvaardige strijd gedood. Ze worden niet gewassen op de manier die gebruikelijk is bij een overledene. Er isverschil van mening over het al dan niet verrichten vanhet gebed voor de overledene vanwege hun bijzondere status.
Zij die in deze wereld niet als martelaar worden beschouwd, maar wel in het hiernamaals. Dit betreft zij die sterven aan een ongeneeslijke ziekte, een aardbeving of een andere ramp, die tijdens de verdediging van bezit, leven of eer zijn gestorven. Hierover zijn betrouwbareoverleveringen bekend.[bron?] Zij worden wel gewassen en er wordt wel voor hen gebeden.
Zij die voor het oog van de wereld martelaar zijn, maar daarop eigenlijk geen aanspraak kunnen maken, omdat zij een verkeerdeintentie hadden. Misschien voerden zij oorlog om er beter van te worden of zijn zij als lafaard gedood. Alleen God kent hun werkelijke bedoelingen.
Binnen deislam hebben martelaars een bijzondere plek, speciaal binnen desjiitische islam. Volgens de sjiieten zouden alleTwaalf Imams behalve de twaalfde,Mohammed al-Mahdi, de martelaarsdood zijn gestorven. Elk jaar wordt tijdens hetAsjoera-feest herdacht dat imamHoessein stierf in een oorlog tegen Yazid, een generaal die aan de macht was in die tijd.
In recenter tijden wordt de term martelaar ook in niet-religieuze context gebruikt.
Walpole schrijft in "Memoirs of the Reign of George II" in1757 dat deEeuw van de Rede in1659 begon. Hij schrijft dat"een eeuw is voorbijgegaan sinds de rede (Reason) begonnen is dat overwicht inwereldse zaken zo te voeren als het aan mensen zesduizend jaar[12]geleden reeds toegestaan was. Hoewel in deze eeuw godsdiensten en regeringen nog steeds beheerst werden door vooroordelen, hoewel geloof dat in tegenstelling tot delogica entirannen de menigten tot slaaf maakten van de luim van één enkele man, nog niet verdwenen zijn ontstaan er tenminste geen nieuwe ongerijmdheden meer of, indien zij verspreid werden, brengen zij geen vervolgingen of martelaren meer voort".
Walpole gebruikte het begrip martelaar niet langer in een uitsluitendreligieuze context maar betrok ook de slachtoffers van een niet "verlichte" overheid bij de martelaars.
De door Kerk en overheid vervolgde sterrenkundigen zoalsGalileo Galileï enKeppler waren in de ogen van de verlichting martelaren voor de vrijheid van dewetenschap.
In de 19e en 20e eeuw konden mensen in veler ogen ook de "martelaar van een goede zaak" worden wanneer zij zich opofferden voor sociale of politieke gerechtigheid.
↑(fr)Bobichon, Philippe, "La plus ancienne littérature martyriale",in : Histoire de la littérature grecque chrétienne, t. II/5 : De Paul apôtre à Irénée de Lyon, B. Pouderon, E. Norelli (dir.), 2013, pp. 619-647.Gearchiveerd op18 april 2022.
