Tolstoj werd 4 maal genomineerd voor deNobelprijs voor de Literatuur (1902, 1903, 1904, 1905). Zijn tijdgenoten respecteerden hem zeer:Dostojevski beschouwde hem als de grootste van alle romanschrijvers die toen leefden, terwijlGustave Flaubert uitriep: "Een groot kunstenaar, een groot psycholoog!"
Hoewel beiden van adel, hadden zijn ouders erg verschillende achtergronden. De titel van graaf dateerde in Rusland pas vanaf het begin van de 18de eeuw. Ilja, de vader van Nikolaj, had bovendien zijn gezin geruïneerd door zijn kwistige levensstijl. Prinses Maria daarentegen, vier jaar ouder dan Nikolaj en een schatrijke erfgename, stamde af van de half legendarische prinsRurik, stichter van de Russische staat. Afgaande op de half-biografische romanOorlog en vrede moet het evenwel een liefdevol huwelijk zijn geweest.[3]
Levs ouders overleden echter al vroeg en hij werd door familieleden opgevoed. Zijn vroege leven op Jasnaja Poljana heeft een grote invloed uitgeoefend op de toekomstige schrijver. Daar maakte hij kennis met het leven van de arme boeren. Hij kreeg onderwijs van huisleraren en las erg veel in hetFrans,Duits enEngels.[bron?] In het Frans las hij bijvoorbeeld alle werken vanRousseau, van wie hij op 15-jarige leeftijd een portretje in eenmedaillon om zijn hals droeg. Ook las hij al vroeg de gedichten, sprookjes en legenden van de door hem bewonderdePoesjkin.
Toen hij in 1844 zestien jaar oud was ging hij naar de universiteit vanKazan, waar hijoosterse talen studeerde om zich voor te bereiden op een diplomatieke carrière. Teruggekeerd op het familielandgoed stichtte hij zijn eerste schooltje voor de kinderen van de arme boeren. Hij was toen 21 jaar oud. Dit eerste schooltje heeft niet lang bestaan, hoogstens een jaar. Er is vrijwel niets over bekend.
In 1851, nadat hij grote schulden tijdens het gokken had gemaakt en een wild leven geleid, vergezelde hij zijn oudere broer Nikolaj, die officier was in het Russische leger, naar deKaukasus en trad even later ook tot het leger toe alscadet. Tolstoj vocht mee in de Kaukasus tegen de opstandige en naar onafhankelijkheid strevendeislamitische bergvolken in de Noordelijke Kaukasus (in het Russisch "Tataren" genoemd, maar niet verwant met deWolga-Tataren uitTatarije).
In de herfst van 1854 werdtweede luitenant Lev Tolstoj op eigen verzoek overgeplaatst naar het oorlogsgebied op deKrim als commandant van eenartilleriebatterij bij deverdediging van Sebastopol. DeKrimoorlog wordt vaak de eerste moderne oorlog genoemd omdat nieuwe ontwikkelingen intechnologie,vervoer encommunicatie op deoorlogvoering werden toegepast. Het was ook de eerste oorlog die onmiddellijk het publiek bereikte doorfotografie en door verslaggeving viatelegrafie. Daardoor kon het publiek reageren terwijl de oorlog nog bezig was. Tolstoj werd zelf een onderdeel van die moderne verslaggeving door zijn verhalenSebastopol in december,Sebastopol in mei enSebastopol in augustus. Hij spreekt de lezer rechtstreeks in de tweede persoon aan en probeert een realistisch beeld te geven van de oorlog: "Ge zult de oorlog niet in zijn correcte, mooie en glimmende rangen zien, met muziek en trommelslagen, met wuivende banieren en generaals op hun steigerend paard; eerder zult ge hem zien zoals hij werkelijk is - in bloed, in lijden, in dood..."[4]
In deze jaren schreef hij zijnKinderjaren enJeugdjaren en een eerste reeks verhalen. Voor al zijn geschriften vond hij vrijwel direct een uitgever en raakte als schrijver bekend. Door zijn verhalen uit beide oorlogen wordt hij ook wel de 'eerste oorlogscorrespondent' genoemd.[bron?]
Reizen naar Duitsland, Frankrijk, Engeland en Italië
In 1857 en 1860-1861 ging hij op reis om meer van de wereld te zien. Hij uitte zijn teleurstelling over de Europese manier van leven in het verhaal “ Luzern ”. Hij was teleurgesteld door het contrast tussen rijk en arm, dat zichtbaar was onder het laagje vernis van de Europese cultuur.
In de jaren 1857 tot 1861 reisde hij twee keer naarWest-Europa: de eerste keer als toerist naarDuitsland,Frankrijk,Zwitserland enItalië, de tweede keer, aanvankelijk om zijn in een Frans kuuroord verblijvende doodzieke broer Nikolaj bij te staan en vervolgens, na diens dood, om in verschillende landen het lager onderwijs en volwassenenonderwijs te bestuderen, deed hij daarenbovenEngeland enBelgië aan. In 1857 maakte hij teParijs een publieke terechtstelling met deguillotine mee en hij was vervuld van afschuw. Hij ontmoetteVictor Hugo en bewonderde diensLes Misérables. Zijn eigen oorlogsscènes zijn gelijkend. In 1859 stichtte hij voor de tweede keer een school voor de boerenkinderen van Jasnaja Poljana. In 1861 ontmoette hij te BrusselPierre-Joseph Proudhon. Hij wisselde met hem van gedachten over opvoedkunde en las diens boekLa guerre et la paix ("Oorlog en vrede"), waarvan hij de titel zou overnemen voor zijn eigen meesterwerk. Terug in Rusland vestigde hij zich bij de Wolga op een landgoed dat hij had geërfd. Hij trouwde in 1862 met de zeventien jaar jongere Sofija Andrejevna Bers (1844-1919). Hier schreef hij zijn meesterwerk Oorlog en Vrede (1864-1869).
In 1862-1863 deed hij verslag van zijn ervaringen alspedagoog en onderwijzer in een eigen tijdschrift dat onder de titelJasnaja Poljana in twaalf afleveringen werd uitgegeven. In de zomer van 1862 was Tolstoj aan het kuren in Zuid-Rusland, niet ver vanSamara (hij was altijd bang net als twee van zijn drie broerstuberculose te zullen krijgen). Daar bereikte hem het bericht dat de politie, op bevel van de minister van binnenlandse zaken, op 6 en 7 juli een inval in zijn woonhuis en schoolgebouw had gedaan, op zoek naar voor Tolstoj belastend materiaal. Alles werd opengebroken en overhoop gehaald, maar er werd niets gevonden waarop men hem kon aanklagen. Tolstoj was hierover erg verontwaardigd en schreef na thuiskomst een boze brief aantsaarAlexander II, die hij hem door vrienden aan het hof inSint-Petersburg persoonlijk liet overhandigen.
Op 23 september 1862 trouwde Tolstoj onverwacht met de toen pas 18-jarigeSofia Andrejevna Behrs, dochter van een arts van hetKremlin. Tolstoj had toen al een zoon bij eenhorige. Door het beginnend familieleven verloor hij al snel zijn belangstelling voor de school. Die sloot in 1863. Op 10 juli 1863 kreeg het echtpaar hun eerste kind en vervolgens werd ieder jaar nog een van de uiteindelijk dertien kinderen geboren. In die tijd schreef Tolstoj zijn romanOorlog en vrede, met medewerking van zijn echtgenote. Toen dat boek klaar was opende Tolstoj voor de derde keer een schooltje aan huis en ontwikkelde hij een leergang voor het leesonderwijs,Novaja Azboeka, waarvan de tweede editie, uit 1875, een grandioos succes werd, met uiteindelijk tussen de 1 en 2 miljoen verkochte exemplaren. Ondertussen was hij ook begonnen aan zijnAnna Karenina, dat in 1877 in tijdschriftafleveringen begon te verschijnen.
Daarna kwam er een verandering in het werk van Tolstoj. Hij hield zich bezig met hetgeloof en schreef religieus-filosofische traktaten en raakte in conflict met de kerk, omdat hij vond dat de kleine, arme boeren, de zogenaamde moezjiks, de dragers van het ware geloof waren. Hij deed afstand van zijn rijkdom en bediendes en ging zich wijden aan een eenvoudig leven. Wel bleef hij op zijn landgoed wonen. Zijn vrouw was het oneens met zijn opvattingen.
Tijdens dehongersnood van 1891 begon Tolstoj zichzelf in te zetten voor hulpverlening aan de getroffen gebieden. Samen met zijn twee dochters richtte hij honderdengaarkeukens op. Zijn gaarkeukens verstrekten twee maaltijden per dag en leverden brandhout. Voor de zwakkeren was eten, drinken en brandhout gratis, maar de rest moest meehelpen in ruil voor deze goederen. Later leverden Tolstoj en zijn organisatie ook zaaigoed en werkpaarden aan de boeren. Zijn vrouw Sofia haalde geld op in Moskou en in het buitenland. In de pers bekritiseerde Tolstoj het beleid van de regering. Tolstoj kaartte de verspilling en diefstal van hulpgoederen aan. Tolstoj bleef in het gebied tot de redelijke oogst van 1893.[5][6]
Op 27 oktober 1910 ontvluchtte de dan tweeëntachtigjarige Tolstoj 's nachts in het geheim zijn huis, vergezeld van zijn arts Markovitsky. Hij liet een brief voor zijn vrouw achter. De Russische pers sprong gretig op het schandaal. Uiteindelijk was het de journalist Konstantin Orlov, theatercriticus en zoon van een volgeling van Tolstoj, die hem inhaalde inKozelsk en hem in het geheim vergezelde naarAstapovo. Hij stuurde een telegram naar Sofia Andrejevna en de kinderen dat Lev Nikolajevitsj ernstig ziek was en zich in het huis van de stationschef bevond.[7] Tolstoj had zich ergens in Zuid-Rusland willen terugtrekken in een klooster om daar te sterven. Hij stierf echter in de woning van de stationschef aan de gevolgen van een longontsteking.
Hij werd begraven in een eenvoudig graf op zijn landgoed, op de plek waar volgens een plaatselijke legende een groen stokje verborgen lag dat iedereen gelukkig zou maken.[8] In 1918 of 1920 kreeg Astapovo een nieuwe naam:Lev Tolstoj.
Tolstoj begon begin jaren 1850 korte verhalen te schrijven. Eerste succes had hij met zijn gedeeltelijkautobiografischetrilogieKindertijd (1852),Jeugdjaren (1854) enJongelingschap (ofStudentenjaren) (1857), waarmee hij aantoonde het artistiek meesterschap al van meet af aan onder de knie te hebben. Kenmerkend voor zijn schrijfstijl was van meet af aan een uitzonderlijke precisie en taalbeheersing.
Veel van Tolstojs romans en verhalen zijn relatief arm aan gebeurtenissen: de personages en niet hun daden staan in het middelpunt. Anders dan bijvoorbeeldFjodor Dostojevski beeldt hij normale, gezonde evenwichtige mensen uit, met een glashelder innerlijk leven. Tolstojsrealisme is echter ook ethisch: hij spreekt waardeoordelen uit. In de periode na 1880 schreef hij zelfstendentieuze literatuur. Pas in zijn allerlaatste jaren keerde hij weer wat terug naar het zuiver artistieke.
De belangrijkste werken van Tolstoj gelden onverkort als monumenten in de wereldliteratuur. Zijn romansOorlog en vrede enAnna Karenina hebben nog nauwelijks aan kracht ingeboet en worden steeds weer door nieuwe generaties gelezen.
InOorlog en vrede (1865-1869) ontwikkelt zich een lange reeks gevarieerde taferelen uit het leven van het Russische volk tussen 1805 en 1812, van de veldtochten bijAusterlitz tot de terugtocht van Napoleon na debrand van Moskou. Gedurende zeven jaar wordt het lot gevolgd van de families Bolkonski en Rostov, en van de eenzame Pierre Bezoechov. Realistische beschrijvingen van veldslagen worden afgewisseld met uitvoerige beschrijvingen van het dagelijks leven van de adel. De handeling ontwikkelt zich op twee vlakken: het algemeen Russische en het individuele. Historische gebeurtenissen en individuele lotsbestemmingen zijn nauw met elkaar verbonden. De historische figuren Napoleon enKoetoezov dienen ter illustratie van Tolstojs visie dat grote mannen geen bepalende invloed hebben op de loop der geschiedenis. Het verloop wordt feitelijk bepaald door een groot aantal mensen wier handelingen elkaar doorkruisen en die onverwachte en onvoorziene situaties veroorzaken.
Tolstojs personages zijn nooit eenzijdig of statisch: ze groeien langzaam. Op zoek naar een zinvol leven ondervinden ze succes en mislukking, vreugde en verdriet, glorie en berouw. In de karaktertekening gebruikt Tolstoj vaak het procedé vanantithese: tussen vorst Andrej en Pierre, tussen Hélène en Natasja zijn er tegenstellingen in gedrag of temperament. In de titelOorlog en vrede schuilt ook een tegenstelling.
Deantithese keert ook terug in de romanAnna Karenina (1877). Anna is gehuwd met de oudere hoge ambtenaar Karenin, maar wordt verliefd op de jonge graaf Vronski. Parallel aan de liefdesrelatie die zich ontwikkelt tussen Anna en Vronski beschrijft Tolstoj de contrasterende relatie van twee echtparen: Levin (die sterk doet denken aan Tolstoj zelf) en Kitty ondervinden veel problemen in de eerste periode van hun huwelijk, maar lijden geen schipbreuk dankzij het plichtsbesef van de man. Stefan Oblonski en Dolly zijn al jaren ongelukkig getrouwd, Stefan is lichtzinnig, maar zijn vrouw aanvaardt het omwille van de kinderen.
Compositorisch vormt de roman een evenwichtig en afgerond geheel. Als Anna Karenina in het eerste deel van de roman aankomt op een perron inSint-Petersburg hoort ze dat een spoorwegmedewerker omgekomen is op het spoor. "Een slecht voorteken", is haar reactie. Later beneemt ze zich zelf het leven doorvoor de trein te springen. Kenmerkend is het gebruik van dit soortparallellisme en contrast, en van symbolen enleidmotieven.
NaastOorlog en vrede enAnna Karenina schreef Tolstoj metOpstanding (1899) nog een derde grote epische roman.Opstanding heeft als thema de gevallen mens die zich toch moreel weer kan verheffen. Het werk heeft een sterk moralistische inslag en mist mede daardoor de grootsheid van zijn twee eerder genoemde romans.
Behalve zijn groteepische werken schreef Tolstoj ook veelnovellen en verhalen, met als hoogtepunten:Luzern (1857, een kritiek op het "onmenselijke" westen),De Kozakken (1863, over de overbodige mens Olenin die een nieuw levensdoel vindt in de militaire acties in deKaukasus),De dood van Ivan Iljitsj (1886, over de langzame dood van een ambtenaar die vol afschuw vervuld is omdat hij moet sterven),De Kreutzersonate (1889, over een ongelukkig huwelijk) enHadji Murad (1904, over de wilde bergbewoners van de Kaukasus). Ook zijn kortere werk wordt in zijn soort algemeen beschouwd als van het allerhoogste literaire niveau.
Tussen 1864 en 1910 schreef Tolstoj 8 toneelstukken van uiteenlopend gehalte. DekluchtenEen besmette familie (1864) enDe nihilist (1866) drijven de spot met progressieve intellectuelen. De moralistische tweeakterDe oorzaak van alles (1910) behandelde het kwaad van sterke drank. Twee langere didactische drama'sHet levende lijk enHet licht schijnt in de duisternis werden geschreven in de jaren 1900 maarpostuum gepubliceerd. Eén stuk dat onmiddellijk een plaats verwierf in het Russische repertoire wasVruchten der verlichting (1889), een satire op het salonspiritualisme van de hogere klasse in Moskou. Het stuk beleefde zijn privépremière op Jasnaja Polnaja, werd daarna openbaar opgevoerd in Tula en werd in 1891 in Moskou geproduceerd door de nog jongeKonstantin Stanislavski.[9]
Het meest invloedrijke toneelstuk van Tolstoj is evenwel de tragedieDe macht der duisternis (1886). Ondanks zijn uitdrukkelijke verwijzing naar seksuele uitspattingen en moord slaagde Tolstojs volgelingVladimir Tsjertkov erin de publicatie van het stuk doorheen de censuur te loodsen; het zou echter tot 1895 duren voor het ook mocht worden opgevoerd, nadat het al een succes was geworden bij het ParijseThéâtre Libre (La puissance des ténèbres, 10 februari 1888) en bij de BerlijnseFreie Bühne in 1890. Een Engelse bewerking in Londen in 1904 kreeg tegenwind van de critici.[9]
Al tijdens het beleg van Sebastopol in 1855 schreef de toen 26-jarige Tolstoj in zijn dagboek: "Ik heb een geweldig idee gekregen waar ik mijn leven aan zou willen wijden: het stichten van een nieuwe christelijke godsdienst, maar dan zonder dedogma's en de wonderen." Op het einde van de jaren 1870, net na de publicatie van zijn grootste succes ‘Anna Karenina’, was Tolstoj op het hoogtepunt van zijn roem. Net dan raakte hij in een diepe levenscrisis die hem terug tot hetchristelijke geloof van zijn jeugd zou voeren.
Tussen 1879 en 1884 schreef hijMijn biecht,Een onderzoek van de dogmatische theologie,Vertaling en harmonizering van de evangeliën,Mijn kleine evangelie enWat ik geloof. Tien jaar later verscheenHet koninkrijk Gods is in U, waarin hij zijn leer uiteenzet van het zich niet verzetten tegen het kwaad.[10]
In 1880 schreef hij zijn eerste christelijk geschriftde Bekentenis (of:Mijn Biecht), dat in 1882 verscheen. In dit bondige geschrift geeft hij weer hoe zijn zoektocht naar de zin van leven hem terug bij het geloof brengt. Hij vond de zin van het leven niet bij de geprivilegieerde klasse, maar bij gewone mensen die met hun dagelijkse arbeid het leven mogelijk maken. Al deze mensen hebben iets gemeen: ze hebben een onwankelbaar geloof en twijfelen niet aan de zin van het leven.Mijn Biecht was bedoeld als inleiding op een grondige studie van het christendom, waarin gewone mensen (zoals de boeren op zijn landgoed) zo diep geloofden. Deorthodoxe liturgie en het grootste deel van deBijbel verwerpt hij echter met rationele argumenten. Het enige doel dat hij overhield was de woorden van Christus zo waar mogelijk te reconstrueren. Deels als kritiek zei men daarom dat hij zich opwierp ‘als een nieuweevangelist’.Mijn Kleine Evangelie (1881-1883) geeft een samenvatting van zijn evangelische studie. Hij voegde er stukken van de vier evangeliën samen tot één helder verhaal, waaruit Christus naar voren komt niet als een mysterieuze zoon van god, maar als een mens met een eenvoudige en grootse leer.
Jezus was de zoon van een onbekende vader. Omdat hij niet wist, wie zijn vader was, noemde hij als kind God zijn vader...In de woestijn lijdt hij honger en beseft dat hij niet almachtig is en dus niet de zoon van God. ...Ik kan uit stenen geen brood maken, maar ik kan afzien van brood. En daarom ben ik, hoewel niet almachtig in het vlees, almachtig in de geest; ik kan het vlees overwinnen; en daarom ben ik de zoon van god, niet naar het vlees, maar naar de geest.
DeRussisch-orthodoxe Kerk vertroebelde deze eenvoudige waarheid en speelde volgens Tolstoj een hypocriete rol. Hij verweet haar dat ze een veelheid aan vroegere en latere teksten in overeenstemming wou brengen met de leer van Christus. ‘Met Paulus begint de ChristelijkeTalmoed die ‘Kerk’ heet… (p 25)’.‘Religieuze autoriteiten kunnen niets bewijzen, enkel recht praten: recht praten deheiligschennis dat zij de leer van hun God Jezus gelijk stelden met de leer vanEzra, met deconcilies en metTheophylactus. (p 36)’.
De kerkexcommuniceerde hem op 24 februari 1901. Als protest hiertegen schilderde Ilja RepinTolstoj op blote voeten. De excommunicatie wekte brede verontwaardiging en gaf aanleiding tot demonstraties.Aleksej Soevorin schreef in de krantNovoje Vremja (Nieuwe tijden): "We hebben twee tsaren: Nicolaas II en Lev Tolstoj."[10]
Tolstoj produceerde nog andere geschriften van moraal-ethische en christelijke aard. Tolstojs visie was steeds onorthodox. Hij schaarde zich aan de kant van het volk, de zwakkeren en de verdrukten.
Hij probeerde zijn inzichten ook in de praktijk te brengen. Hij stichtte een school voor kinderen van zijn boeren (met een lesmethode gebaseerd op vrijheid van het individu, zie boven), maar ging ook zelf lesgeven aan kinderen en een tijd op het veld werken (wat voor een graaf in die tijd een revolutionaire daad was).Tolstoj liet een lange baard staan en kleedde zich op zijn landgoed in boerenkleding of in een eenvoudige lange mantel. Hij ontsloeg zijn bedienden omdat hij het vernederend vond dat zij voor een klein loon zoveel zwaar werk moesten verrichten.
Hoewel Tolstoj eenanarchist was, had hij als pacifist wel veel kritiek op het gebruik van geweld door veel van zijn anarchistische tijdgenoten. Hij was strikt genomen geen revolutionair anarchist die bijvoorbeeld boeren opriep om de regering gewelddadig omver te werpen. Tolstoj, in de lijn vanJezus'Bergrede, riep op tot lijdzaam verzet. Tolstoj keerde zich tegen het materialisme enatheïsme van de meeste revolutionairen. Volgens Tolstoj wilden de revolutionairen te veel bereiken. Soms was berusting in bepaalde zaken ook mogelijk of gewenst.
Eind 1908 schreef Tolstoj een brief over de opstand van de Indiërs tegen de Britse bezetting met de titelBrief aan een Hindoe. De brief kwam in handen vanMahatma Gandhi, die in correspondentie trad met Tolstoj tot aan diens dood in 1910. Met name op het vlak van geweldloos verzet vonden de mannen elkaar. Gandhi vroeg en kreeg Tolstojs toestemming om deBrief te publiceren.[11] Gandhi was al eerder vertrouwd geraakt met Tolstojs inzichten toen hij in 1894 in Zuid-AfrikaHet koninkrijk Gods is in U had gelezen. Hij bewonderde Tolstoj voor zijn "onafhankelijk denken, diepe moraliteit, en waarachtigheid."[10]
In zijn strijd tegen de lijfeigenschap begreep Tolstoj het belang van algemeen basisonderwijs. Hij richtte op Jasnaja Poljana een school in voor kinderen van landarbeiders. Daarbij ondervond hij al snel de beperkingen van de gangbare leermethoden, en ontwikkelde hij een eigen revolutionairedidactiek - niet zozeer een didactische methode als wel een ontkenning van de methode en een streven naar spontaneïteit in het leerproces. Hij publiceerde in 1861-1862 een eigen tijdschrift,Jasnaja Poljana, en bleef ook daarna schrijven over het onderwijs en zijn rol in de maatschappij.
Tolstoj bekritiseerde de nationale onderwijssystemen van Rusland, West-Europa en de Verenigde Staten op alle niveaus van de basisschool tot de universiteit. Zijn kritiek richtte zich zowel tegen de klassieke onderwijstheorie als tegen de theorieën van zijn tijd. Hij verwierp deutilitaristische benaderingen van bijvoorbeeldAristoteles ofJean-Jacques Rousseau; voor Tolstoj was onderwijs een proces waarbij het individu zich bevrijdt om een creatieve levenswijze te ontwikkelen, hetzij binnen de grenzen van een geërfde maatschappij, hetzij om die maatschappij zelf een nieuwe vorm te geven.[12]
Tolstoj wasesperantist. In 1894 zei hij over hetEsperanto: "Ik vondVolapük zeer moeilijk, maar het Esperanto heb ik als zeer eenvoudig ervaren. Het is zo eenvoudig dat ik, (..) al na twee uur de taal wellicht niet kon schrijven, maar toch vlot lezen kon. (..) De offers die een Europeaan zou brengen door tijd aan de bestudering van deze taal te besteden, zijn zo klein en de resultaten ervan van dien aard, dat men niet weigeren kan het te proberen."
2010 is, vanwege het honderdste sterfjaar van Tolstoj, uitgeroepen tot het Tolstoj-jaar. Met het oog op het Tolstoj-jaar werd in 2009, onder regie vanMichael Hoffman en metChristopher Plummer in de hoofdrol, de filmThe Last Station gemaakt over het laatste levensjaar van Tolstoj. De film is gebaseerd op een biografie door de Amerikaanse schrijverJay Parini en de memoires van Tolstojs laatste privésecretarisValentin Boelgakov.
De roman van eene jonge vrouw. Oorspronkelijke Nederlandse uitgave verschenen onder de titel: Katia. Amsterdam, P.N. van Kampen & Zoon, 1886. Vertaling van: Semejnoe sčastie. 1859
Het levende lijk (1927). Vertaling van: Živoj trup. 1911
De geschiedenis van Ivan den Gek en zijne twee broeders Simeon den Krijgsman en Taras den Sterke en van zijne doofstomme, ongehuwde zuster Malania en van den ouden duivel en de drie duiveltjes[i] (1902). Vertaling van: Skazka ob Ivane-durake. 1886
Drie legenden, gruwelen van Kitjinef[k] (1904). Bevat: Koning Assarhaddon. Vertaling van: Assirijskij carʹ Asarchadon. 1903; Arbeid, dood, ziekte. Vertaling van: Trud, smertʹ i boleznʹ. 1904; Drie vragen. Vertaling van: Tri voprosa. 1903
Aljosja Gorsjok (1905)
Kornej Vasiljev (1905)
Bosbessen (1905)
Nagelaten gedenkschriften van een starets (1905)
Iwan de dwaas, en andere volksvertellingen (1906)
Kaukasische vertellingen (1908). Bevat: Eene overvalling. Vertaling van: Nabeg. Rasskaz volontera. 1853; Een houtkapping in het bosch, verhaal van een jonker. Vertaling van: Rubka lesa. Rasskaz junkera. 1855
De sneeuwstorm; Linnenmeter (1908). Vertaling van: Metelʹ. 1856; Cholstomer. 1885
Aantekeningen van een krankzinnige (postuum gepubliceerd in 1911, begonnen in 1884 maar niet voltooid)
De dood van Ivan Iljitsj (2020). Vertaling van: Smert Ivana Iljitsja. 1886
Wat moeten wij doen?[n] (1892). Vertaling van: Tak čto že nam delatʹ?. 1886
Het koninkrijk Gods is in U[o] (1894), ook uitgegeven alsHet Godsrijk is in je. Oorspronkelijke Russische titel: Carstvo Božie vnutri vas. 1893
Mijn kleine evangelie (1896)
Brief aan de liberalen (1896)
Het einde nadert![p] (1897). Ook verschenen onder de titel: Het einde is nabij!. Delft : Segboer, 1897. Oorspronkelijke Russische titel: Približenie konca
Wat is kunst? (1897). Vertaling van: Chto takoe iskvsstvo
Gedachten over God (1898)
Beschouwing over de jacht (1898)
Beschouwing over de moderne wetenschap (1898). Oorspr. titel: Predislovie k staté Ėduarda Karpentera "Sovremennaja nauka"
Beschouwing over het huwelijk, nawoord en verklaring van de "Kreutzer-Sonate" (1898). Vertaling van: Posleslovie k "Krejcerovoj sonate". 1890
Gij zult niet doden (1900)
Moderne slavernij (1900). Vert. van: Rabstvo našego vremeni. 1900
Patriottisme en de staat (1900). Vertaling van: Patriotizm i pracitelʹstvo. 1900
Over anarchie (1900)
Wat is religie en waarin bestaat haar wezen? (1902). Vertaling van: Čto takoe religija i v čem suščnostʹ ee?. 1902
↑Tolstojs voornaam Lev wordt doorgaans in het Nederlands vertaald als Leo. Zijn achternaam wordt ook welgetranslitereerd als Tolstoi. Volgens de catalogus van deKoninklijke Bibliotheek verschenen er tussen 2010 en 2015 Nederlandse uitgaven van zijn werk onder de namen Leo Tolstoj, Leo Tolstoi, L.N. Tolstoj, Lev Tolstoj en Lev Nikolajevitsj Tolstoj.
↑Volgens degregoriaanse kalender. Op dat moment werd in Rusland nog dejuliaanse kalender gebruikt. Volgens die na de Russische revolutie afgeschafte kalender is hij geboren op 28 augustus en gestorven op 7 november.
↑Zorin (2020), hoofdstuk 1 "An Ambitious Orphan," pp. 10-13.
↑Knapp (2019), hoofdstuk 2 "Tolstoy on war and on peace," pp. 65-67.
↑Orlando Figes:Tragedie van een volk: De Russische Revolutie 1891 - 1924; 1996; blz. 211 tot 220.
↑(en)Basinsky, Pavel (2015). Leo Tolstoy: Flight from Paradise. Glagoslav Publications, Londen, "Hoofdstuk 1", pp. 6-10. ISBN 978-1-78267-128-2.
↑De Standaard van 23 november 2010, pagina 22: "Tolstoj werd op eigen verzoek op die plek begraven, omdat hij op zijn vijfde van zijn oudere broer te horen kreeg dat er daar een groen stokje verborgen lag dat iedereen gelukkig zou maken."
↑abJones, Gareth, "Tolstoy staged in Paris, Berlin, and London," hoofdstuk 6 inOrwin (2002).
↑(en)Murthy, B. Srinivasa (red.) (1987). Mahatma Gandhi and Leo Tolstoy Letters. Long Beach Publications, Long Beach, California, "Letters/A Letter to a Hindu", pp. 23-60. ISBN 0-941910-03-2.
↑Archambault, Reginald D., inleiding totWiener, Leo (vert.) (1967). Tolstoy on Education. The University of Chicago Press, Chicago, Londen. ISBN 0-226-80776-2.
