Jurisdictie (Latijn:jurisdictio) ofrechtsgebied is het gebied waarover een overheidsorgaan bevoegd is. Zowel dewetgevende,uitvoerende alsrechtsprekende machten hebben hun specifiekejurisdictie. In de rechtspraak wordt er ook onderscheid gemaakt tussen rechtsmachtratione materiae (welk type zaken mag de rechtbank behandelen),ratione personae (over welke personen mag de rechtbank een uitspraak doen) enratione temporis (mag de rechtbank uitspraak doen over zaken die op die datum zijn gebeurd). In het recht en de rechtspraak wordt rechtsmacht vaak in deze tweede, ratione personae, betekenis gebruikt.
De jurisdictie van de wetgevende (parlement) en de uitvoerende macht zijn volgens internationaal recht beperkt tot het grondgebied van destaat waartoe zij behoren. Zo hebben zij geen rechtsmacht over het grondgebied van anderesoevereine staten noch over internationale wateren. In concreto betekent dit dat een parlement geen wetten kan maken die van toepassing zijn op het grondgebied van een andere staat en dat depolitie van het ene land geen bevoegdheden heeft (en dus geen zelfstandige handelingen mag verrichten) in het andere land.
Binnen deEuropese Unie zijn verdragen gesloten die de politie beperkte jurisdictie geven op het grondgebied van andere lidstaten. Zo mag de politie op grond van hetVerdrag van Schengen in geval van observaties en achtervolgingen deze activiteiten onder voorwaarden voortzetten wanneer ze tijdens de uitvoering een grens met een andere lidstaat passeren.
De jurisdictie van de rechtsprekende macht (rechtbanken) kan zich wel over staatsgrenzen uitstrekken. In hetprivaatrecht is veelal incontracten vastgelegd aan welke rechtbank eventuele geschillen worden voorgelegd. Zo kan Nederlands recht en een Nederlandsekantonrechter in een contract bevoegd worden verklaard in een privaatrechtelijk geschil dat zich grotendeels buiten Nederland heeft afgespeeld.
In hetstrafrecht bestaan diverse beginselen op grond waarvan een staat personele jurisdictie kan claimen.
In het internationaal recht doet zich nog een verder probleem voor. Staten en personen zijn namelijk niet zonder meer ondergeschikt aan de rechtsmacht van een internationaal hof. Naast rechtsmacht moet het internationale hof ook competentie bezitten om zijn rechtsmacht uit te oefenen. De competentie van een internationaal hof volgt uit het oprichtingsverdrag of -besluit van het hof. Bij een verdrag geldt daarbij doorgaans de regel dat staten die geen partij zijn bij het verdrag niet gebonden zijn aan de regels die in dat verdrag staan en dus ook niet onderworpen kunnen worden aan diens rechtsmacht.
Aan hetInternationaal Strafhof is competentie toegekend om enkele specifieke internationale misdrijven te berechten in hetStatuut van Rome. Het Statuut is een verdrag en bindt dus alleen de verdragspartijen. De rechtsmachtratione personae sterkt zich daarom alleen uit over: staten die het verdrag hebben geratificeerd, personen die onderdaan zijn van een staat die het verdrag heeft geratificeerd, of indien het misdrijf gepleegd is op het grondgebied van een staat die het verdrag heeft geratificeerd (ook wel:ratione loci). De rechtsmachtratione temporis strekt zich uit tot misdrijven die zijn gepleegd met ingang van de inwerkingtreding van het verdragen vanaf de ratificatie van het verdrag door een verdragspartij. De rechtsmachtratione materiae is begrensd tot specifiek de misdrijvengenocide,misdaden tegen de menselijkheid enoorlogsmisdaden (en eventueel uit te breiden met het misdrijf van agressie).
Ook de rechtmacht van Internationale Militaire Tribunaal, dat verantwoordelijk was voor de vervolging van oorlogsmisdadigers aan het einde van de Tweede Wereldoorlog, is op basis van een verdrag.. Duitsland maakte geen deel uit van het verdrag, maar was op basis van de onvoorwaardelijke capitulatie wel aan gebonden.
De competentie van hetJoegoslavië-tribunaal en hetRwanda-tribunaal zijn daarentegen gebaseerd op een resolutie van deVN-Veiligheidsraad. Die kan op basis van hetVN Handvest bindende aanbevelingen doen aan alle leden van deVerenigde Naties. Het voordeel van deze volkenrechtelijke grondslag is dat het tribunaal dus niet afhankelijk is voor het uitoefenen van zijn taak van de bereidheid van staten om toe te treden tot het statuut van het tribunaal. De personele rechtsmacht is uitsluitendend gebaseerd opratione loci, verder is de rechtsmacht bij beide tribunalen in tijd begrensd en verschilt deratione materiae door de aard van het conflict (die in Rwanda volledig intern was).
DeRooms-Katholieke Kerk en vele andere hiërarchische kerken, waaronder deOrthodoxe Kerk, kennen ook een kerkelijk rechtsgebied, dat men eveneens jurisdictie noemt. Volgens rooms-katholiek begrip komt de jurisdictie van depaus, hoewel er ook theologen zijn, die zeggen, dat debisschopswijding zelf jurisdictie verleent. Religieuze jurisdictie overschrijdt qua ruimte veelal staatkundige, politieke en organisatorische jurisdicties van andere aard. Depaus en hetVaticaan bezitten volgens rooms-katholieke opvatting zelfs wereldwijde jurisdictie. Kerkelijke jurisdictie wordt onderscheiden in die van hetinterne (geweten) en externe (de wereld) forum.
