Amerikaanse Jiddische poster uit de tijd van de Eerste Wereldoorlog (1917). Titel: Voedsel zal de oorlog winnen!. U kwam hier om vrijheid te zoeken, nu moet u helpen het te behouden. Tarwe is nodig voor de geallieerden. Verspil niets.
HetJiddisch ofJiddisj of (verouderd)Jodenduits (ייִדישjidisj, ook wel אידישidisj of יודישJüdisch, "Joods-Duits") is eenWest-Germaanse taal, die door ongeveer drie miljoenJoden over de hele wereld gesproken wordt. Het Jiddisch wordt doorgaans van rechts naar links geschreven, met hetHebreeuws alfabet, maar is gebaseerd op middeleeuws-Duitse dialecten (hetMiddelhoogduits). Jiddisch istaalkundig verder niet aan hetHebreeuws verwant. De naam is afgeleid van MiddelhoogduitsJüd, Jiddischyid (Jood). Er bestaan verschillendedialecten van het Jiddisch. De verschillende varianten van de taal worden voornamelijk doorcharedische Joden gesproken, met name in deVerenigde Staten,Engeland,Israël enBelgië.
Deze variant, die voorde oorlog door veel Nederlandse Joden gesproken werd, is nagenoeg uitgestorven.
Pools Jiddisch
(Ook bekend als "Galicisch Jiddisch" of "Galitzer Jiddisch": Galitz = iemand uit Oost-EuropeesGalicië) Deze variant wordt gesproken door de aanhangers van chassidische bewegingen met hun oorsprong in Polen, zoalsBelz enBobov. Er zitten vrij veel Slavische woorden in.
Hongaars of Jeruzalems Jiddisch
Deze variant wordt door de leden van decharedische gemeenschap van Jeruzalem gesproken, die al sinds ruim honderd jaar in Jeruzalem wonen. Bijvoorbeeld door de aanhangers van bewegingen zoalsToldos Aharon,Dushinsky enNeturei Karta. Jeruzalems Jiddisch lijkt zeer sterk op Duits, en heeft zijn oorsprong in het Hongaars Jiddisch. De verwantschap tussen Hongaars Jiddisch en Duits komt door het feit dat Duits naast Jiddisch de meest gebruikte taal onder Hongaarse Joden was.
Litouws en Russisch Jiddisch
(Ook bekend als "Litvak Jiddisch": Litvak = Litouwer.) Deze variant wordt door een deel van deLitvishe (Litouwse)charedische gemeenschap en door enkele van de oudere aanhangers vanLubavitch gesproken en is sterk beïnvloed door de Slavische talen, en is dus ook een vrij lastige variant. Het is ook de variant van Jiddisch die bij veel bejaarde (niet-religieuze) Russische Joden als tweede taal bekend was.
Oekraïens en Roemeens Jiddisch
Deze varianten bevatten veel Slavische termen en behoren tot de moeilijkere varianten.
De voornaamste gemeenschappen waar Jiddisch gesproken wordt bevinden zich in de Verenigde Staten, in Antwerpen en in Israël, met kleinere gemeenschappen in Zuid-Amerika. In de Verenigde Staten en Israël neemt het Jiddisch veel woorden uit de primaire landstaal - respectievelijk Engels en Hebreeuws - over. Zo zijn in New Yorks-Jiddisch woorden zoals 'road' en 'car' gangbaar, terwijl daarvoor in Israëlisch Jiddisch Hebreeuwse of Duitse woorden gebruikt worden. Dit kan ertoe leiden dat Israëlische en Amerikaanse Jiddisch-sprekers moeite hebben elkaar te begrijpen.
Jiddisch is als Joodse omgangstaal tussen de 9e en 11e eeuw ontstaan in hetRijnland, uit hetMiddelhoogduits. Haar sprekers noemden deze taalLoshn Ashkenaz (van Hebreeuwslasjon: de “taleAsjkenaz’”) of bescheidenerTaytsh (Teutsch).
In de 11e eeuw wordt de taal langs deRijn, deMoezel en deMain (Metz,Straatsburg,Worms,Mainz,Spiers enKeulen) gesproken, vanaf de 14e eeuw tot inHamburg,Praag enAugsburg en in de 16e eeuw zelfs inRiga,Vilnius enLublin. De migratie naar Oost-Europa in de tweede helft van de middeleeuwen is in hoge mate veroorzaakt doorvervolgingen. De oudste overgeleverde tekst in het Jiddisch überhaupt stamt uit 1272 (Worms: een zegening, alsmede enkele berijmde regels uit deMachzor), terwijl de oudste overgeleverde literaire Jiddische tekst van 1382 dateert. In 1862 verschijnt de eerste Jiddischekrant (met de hebraïserende naamKol Mevaser: "aankondigende stem"). Veel uit het Hebreeuws en hetAramees afkomstigeleenwoorden in het Jiddisch zijn ontleend aan de Joodse religieuze teksten (Thora) en hun bestudering (Talmoed).
In de 17e en 18e eeuw legden Duits-Joodse beijveraars van deVerlichting, die zichMaskiliem noemden, nadruk op Joods onderwijs in een “zuivere” taal: het Duits. De Jiddische volkstaal werd door hen namelijk niet als een volwaardige taal beschouwd, maar weggezet als 'jargon' – vergelijk de discussies overSranantongo enPapiaments – en geassocieerd met achterlijkheid en louche achterbuurten. Er werd door hen bovendien een praktischcommercieel bezwaar aangevoerd: geldschieters die boek hielden in het Jiddisch werden door degojiem niet altijd vertrouwd omdat zij de in het Jiddisch geschreven boeken niet konden controleren. Desondanks ontstond er, op het snijvlak van de negentiende en de twintigste eeuw, onder de Oost-Europese Joden een bloeiendeJiddische literatuur. Belangrijke schrijvers waren:Mendele Moikher Sforim (letterlijk: 'Mendele de boekhandelaar'),Y.L. Peretz,Salomon Anshi,S.S. Frug,Morris Rosenfeld,Sjolem Asch,Chajiem Nachman Bialik,Sjolem Alejchem. Voorafgaand aan deEerste Wereldoorlog sprak circa 50% van de inwoners van grote Oost-Europese steden alsWarschau Jiddisch, in sommigekleinere steden zelfs 100%. Voor deTweede Wereldoorlog waren er wereldwijd ongeveer elf miljoen mensen die Jiddisch als hun moedertaal hadden. In de Tweede Wereldoorlog zijn echter miljoenen Jiddisch-sprekersvermoord door denazi's. Na afloop van de oorlog zijn overlevenden vooral naarIsraël en deVerenigde Staten geëmigreerd. Hierdoor werd het Jiddisch vermengd met Engelse woorden. Een bekende émigré en Jiddische auteur isIsaac Bashevis Singer.
Er bestaat tevens eenJiddische Wikipedia. Deze wordt gedomineerd doorcharedische Joden, de enige groep die heden ten dage nog Jiddisch als omgangstaal hanteert.
Het moderne Jiddisch bevat behalveSemitische elementen ook enkele woorden uit deRomaanse talen (bentshn <benedicere: zegenen,leyenen <legere: lezen), en veel woorden, uitdrukkingen en elementen uit deSlavische talen (tsu van hetPoolse vraagpartikelczy;shlimazlnik opgebouwd uit het Duitseschlimm, het Hebreeuwsemazzel en hetRussische-nik).
Het Jiddisch wordt doorgaans geschreven met hetHebreeuwse alfabet, maar istaalkundig niet aan hetHebreeuws verwant. Omklinkers in Jiddische woorden van Duitseorigine te noteren wordt een aantal combinaties van letters uit het Hebreeuwse alfabet gebruikt: bijvoorbeeld deo intog (Tag) als (אָ), de e inledik (ledig) of de ä inTäg(e) als (ײ), de oy inoyf (auf) als(ױ), de e's ingeven (gewesen) als (ע) enzovoort.
Asjkenazische Joden gebruiken traditioneel tevens een uitspraak voor religieus Hebreeuws die verschilt van de Sefardische uitspraak, die door de makers van het 'Modern Hebreeuws' is overgenomen toen die taal gemaakt werd. Het belangrijkste verschil is dat de letter 'tav' wanneer deze zonder dagesh (puntje) geschreven wordt, als 's' in plaats van als 't' wordt uitgesproken. Daarnaast wordt een 'a' in veel gevallen een 'o' (en in bepaalde dialecten een 'oe'). Zo wordt 'sjabbat' dus 'sjabbos', de uitspraak die tegenwoordig ook door vrijwel alle niet-Jiddisch sprekende Asjkenazische orthodoxe Joden gebruikt wordt. In verschillende dialecten worden vele andere klinkers ook anders uitgesproken. Zo wordt in Pools en Hongaars/Jeruzalems Jiddisch, de twee varianten die met name in de chassidische gemeenschap gebruikt worden, de 'u/oe' uitgesproken als 'ie' en een bepaalde 'a' als 'oe'.
Voorbeelden:
'Onze gebeden' is in Sefardisch Hebreeuws:Tefilateinoe. Litouws Asjkenazisch:Tefiloseinoe. Hongaars Asjkenazisch:Tefiloeseinie.
'Israël' is in Sefardisch Hebreeuws:Yisrael. Litouws Asjkenazisch:Yisroel. Hongaars Asjkenazisch:Yisrueil.
Het volgende voorbeeld is ontleend aan het begin vanBreishis (Genesis):
In onheib hot Got bashaffn dem himml un die erd.
Un die erd iz geven vist un leidik, un fintsternish iz geven oifn gezicht funtehom, un der geist fun Got hot geshwebt oifn gezicht fun di wassern.
Hot Got gezogt: zol wern licht. Un es iz geworn licht.
Un Got hot gezen dos licht az es iz gut; un Got hot fanandergesheidt zwischn dem licht un zwischn der fintsternish.
Un Got hot gerufn dos licht tog, un di fintsternish hot Er gerufn nacht. Un es iz gewen ovent, un es iz gewen frimorgn, ein tog.
Dezelfde tekst herleid tot Duits:
In Anhieb hat Gott geschaffen den Himmel und die Erde.
Und die Erde ist gewesen wüst und ledig, und Finsternis ist gewesen auf dem Gesicht vontehom, und der Geist von Gott hat geschwebt auf dem Gesicht von den Wassern.
Hat Gott gesagt: soll werden Licht. Und es ist geworden Licht.
Und Gott hat gesehen das Licht dass es ist gut; und Gott hat von einander geschieden zwischen dem Licht und zwischen der Finsternis.
Und Gott hat gerufen das Licht Tag, und die Finsternis hat Er gerufen Nacht. Und es ist gewesen Abend, und es ist gewesen Frühmorgen, ein Tag.
DeCheiderschool in Amsterdam is de enige school in Nederland waar Jiddisch wordt onderwezen
Op grond van hetEuropees Handvest voor regionale talen of talen van minderheden worden binnen Nederland twee "niet-territoriale minderheidstalen" erkend: het Jiddisch en hetRomani. Nederland erkent daarmee formeel dat het Jiddisch een taal is die verschilt van de taal gebruikt door de overige bevolking maar die, hoewel zij van oudsher binnen Nederland wordt gesproken,niet met een bepaald gebied kan worden vereenzelvigd.[1] Kortom, een taal die niet aan een regio is gebonden zoals Fries of Limburgs, maar die door een geografisch verspreide groep wordt gebruikt. Het Handvest legt Nederland bepaalde plichten op met betrekking tot het Jiddisch, zoals het ontwikkelen van een geest van respect, begrip en tolerantie ten opzichte van Jiddisch-sprekenden; een verbod van discriminatie; het toestaan van positieve ondersteuning van deze taal; het bieden van de mogelijkheid voor groepen Jiddisch-sprekenden om contacten in binnen- en buitenland tot stand te brengen en te onderhouden; en het bevorderen van taalonderzoek en taalstudie. Van tijd tot tijd zendt deRaad van Europa een comité van deskundigen naar Nederland om te controleren of Nederland zich aan deze plichten houdt.[2] De Nederlandse overheid heeft de taal eind 20ste eeuw erkend volgens hetEuropees Handvest voor Regionale Talen of Talen voor Minderheden als een taal die bescherming behoeft, maar er werd concreet niets mee gedaan.[3]
Het aantal Jiddisch-sprekenden in Nederland is klein: het wordt alleen gesproken en geschreven op deCheiderschool in Amsterdam en in het literaire tijdschriftDi Goldene Pawe.[4] De negentiende-eeuwse Nederlandse taalpolitiek die de Joden dwong om zich zoveel mogelijk te assimileren, heeft ertoe geleid dat veel Joden hun moedertaal voor het Nederlands hebben verruild.
In België heeft het Jiddisch geen formeel erkende status onder het hierboven genoemdeEuropese Handvest. België heeft dit verdrag namelijk niet ondertekend omdat het de Franstalige minderheid in het Vlaamse Gewest en de Nederlandstalige minderheid in het Waalse Gewest niet formeel wil erkennen uit vrees voor verstoring van het taalpolitieke evenwicht in België. In Antwerpen bevindt zich nog een Jiddischtalige orthodoxe gemeenschap.
HetAmsterdamsedialect kent veel Jiddischeleenwoorden, als mazzel, mesjogge, nebbisj,achenebbisj en koosjer. Daarvan afgeleid zijn termen terechtgekomen in hetBargoens. Zo waskoosjer in de oude Amsterdamsepenozekringen een term voor een plaats waar weinigpolitie in de buurt was en men gemakkelijker z'n gang kon gaan. De invloed van het Joods-Nederlandsetnolect vanuit het Bargoens is tot op de dag van vandaag in het Nederlands aantoonbaar. Opvallend genoeg zijn de meeste Jiddische leenwoorden in de Amsterdamse/Nederlandse volkstaal uiteindelijk van Hebreeuwse oorsprong. Ook in het Jiddisch, dat immers van Germaanse oorsprong is, waren deze Hebreeuwse woorden taalkundige vreemdelingen. Veel van deze Hebreeuwseleenwoorden zijn in het ontleningsproces via het Jiddisch naar het Nederlands "in maatschappelijke status gedaald": woorden als 'bajes' (eigenlijk 'huis'), penoze ('kostwinning'), gozer ('bruidegom'). Enkele Hebreeuwse leenwoorden zijn rechtstreeks uit het Hebreeuws in het Nederlands terechtgekomen, bijvoorbeeld 'tov' (tof). Het Jiddische equivalent voor 'tov' is het Duitse 'gut' (in Hongaars Jiddisch 'git'). Ten slotte valt nog op te merken dat terwijl hetstandaardnederlands zich vanuit Den Haag, de stad van hetKoninklijk Hof, deregering en debestuurselite, over Nederland verspreidde, de Jiddische leenwoorden zich vanuit de Amsterdamse volksklasse over het land hebben uitgebreid.
In de volgende woordenlijst staan tussen haakjes de Hebreeuwse oorspronkelijke woorden, tenzij anders vermeld: respectievelijk 'Slavisch' (preciezere herkomst onduidelijk), 'Pools', of 'Jiddisch' (=middeleeuws Duits).
Mokum (Alef) = Amsterdam (<makom: plaats; "plaats A" ofwel "Amsterdam" - vergelijk: Rotterdam werd vroeger ook genoemd Mokum Resh of "plaats R")
nakketikker = irritant persoon (Jiddisch: <nakkedikker (<nakkedik: naakt, arm): man met veel pretenties; kale bluffer) (verwensing, minder sterk dan scheldwoord)[5]
nebbisj = pechvogel (waarschijnlijk uit Slavisch, uitroep van medelijden; vergelijk 'och arme')
pieremachochel = letterlijk: bootje dat bijna zinkt; ook wel lompe logge vrouw
pleite = weg, verdwenen (<pleta: vlucht)
ponem = gezicht (<paniem: (aan)gezicht)
ramsj = (oorspronkelijk) ongeregeld goed (bijvoorbeeld uit eenfaillieteboedel), goedkope waar; tegenwoordig term uit deuitgeverswereld: zie betreffend lemma
Een aardige inleiding met veel leesvoorbeelden is van de hand van Salcia Landmann,Jiddisch, das Abenteuer einer Sprache, DTV, 1964 (heruitgegeven uitgebreid met een biografische schets vanSinger nadat deze in 1978 de Nobelprijs voor literatuur had ontvangen).
Hebreeuwse en Jiddisje woorden in het Nederlands, Uitg. Sdu uitgevers, Den Haag, 2002,ISBN 90-12-09293-0
↑Talen in Nederland, Rijksoverheid, ingezien op 10 november 2014 (gearchiveerd)
↑In Nederland lijkt het tamelijk vanzelfsprekend dat de bepalingen van hetHandvest worden nageleefd; in diverse landen (ook binnen Europa) kunnen taalkwesties evenwel politiek, emotioneel en historisch gevoelige vraagstukken zijn.
↑Marc van Oostendorp, Nepjiddisch, online tijdschrift Neerlandistiek, dagoverzicht 24 januari 2017.
↑Lidy Nicolaisen in de Volkskrant van 30 januari 2012, blz. 6: "Omroep Friesland is nu Fries, maar wat als de nieuwe Mediawet er komt?"
↑Achterklap: 21 augustus 2010 is het "Koninklijk Verbond Der Nacketickersch" (afgekort de KVDN) opgericht door Doedoe en Stiewi (beter bekend als Maartje en Pim Jonkmans) met dank aan Tom Heijnen. Dit verbond heeft de droom om verbroedering in de samenleving tot stand te brengen.
