Istanbul ofIstanboel (uitspraak [ˈistɑnbul]?,Turks:İstanbul, uitspraak [isˈtɑmbul]?) is een stad in hetEuropese enAziatische deel vanTurkije en was de hoofdstad van hetOttomaanse Rijk. Daarvoor was het onder de naamConstantinopel hoofdstad van hetByzantijnse Rijk. De stad is oorspronkelijk in 667 v.Chr. gesticht door Griekse kolonisten en werd door henByzantion (Latijn:Byzantium) genoemd.
Voor de herkomst van deTurkse naamİstanbul worden verschillende verklaringen gegeven. Hij zou van hetGriekse Κωνσταντινουπολις (Konstantinoupolis) zijn afgeleid. Een andere verklaring is dat het van het Griekse εἰς τὴν Πόλιν (Oudgriekseis tèn polin;Middelgrieksis tin polin) ('naar de stad') is afgeleid; in het vroegereByzantijnse Rijk werd de hoofdstad Constantinopel vaak informeel aangeduid als "de Stad". In hetLatijn heette de stadConstantinopolis, in formeel Turks: قسطنطينيه (Konstantiniyye), in veelSlavische talen sprak men vanTsargrad.[4] In de Vikingtijd werd Istanbul Miklagard (de grote stad) genoemd.
In Turkse folklore bestaat het populaire bijgeloof dat de naam Istanbul zou zijn afgeleid vanİslam Bol ('Veel islam') ofİslam Bul ('Vind de islam'). Dezevolksetymologische naamsverklaringen waren met name in trek tijdens de regeerperiode van sultanMustafa III, toen men de naamİstanbul verving doorİslambol in officiële documenten.
De naam wordt in het Turks uitgesproken met de klemtoon op de tweede lettergreep. In het Nederlands is de klemtoon op de eerste lettergreep veel gebruikelijker. Tot in de 20e eeuw luidde de Nederlandse variant van de in hetArabisch alfabet geschreven Turkse naam Stamboel. De naam Stamboel raakte in onbruik na de invoering van hetLatijns alfabet in Turkije in 1928 onder invloed van de nieuwe Turkse spellingİstanbul. Hetzelfde verschijnsel deed zich ook in andere talen voor, zoals in het Engels (Istanbul) en Frans (Istanboul) waar de vorm Stamboul verdween.
Zowel de spellingvariant 'Istanbul' als 'Istanboel' zijn volgens deNederlandse Taalunie correct. Hoewel in het Turks een punt op de hoofdletter 'I' staat, wordt deze in het Nederlands niet weergegeven. In het Turks is de correcte spelling met punt, omdat deze taal een extra letter kent,de I/ı (zonder punt), waarvan de uitspraak (zoals de i in het Engelse sir) verschilt van die van de letter İ/i (met punt). De Taalunie raadt aan in het Nederlands geen punt op de hoofdletter in Istanbul te schrijven. Het Nederlands kent deze lettervariant immers niet.
Heel af en toe treft men de oude naamConstantinopel nog aan. In bepaalde talen, zoals het Grieks, is dit nog steeds de meest gebruikte naam.
Byzantium was een oorspronkelijkGriekse stad, gesticht door kolonisten uitMegara in 667 voor Christus. Volgens de legende noemden zij de stadByzantion naar hun koningByzas. Byzantium is degelatiniseerde versie van deze naam. Lange tijd was Byzantium een welvarende Grieksestadstaat totdat ze door deMacedoniërs werd veroverd. Toen Macedonië enkele eeuwen later werd verslagen door deRomeinen werd ze een belangrijke stad in hetRomeinse Rijk.
De stad stelde zich aan de zijde vanPescennius Niger in diens strijd om de Romeinse keizerstroon, en werd van 193-195 belegerd door diens rivaalSeptimius Severus. De stad werd ernstig beschadigd in deze belegering, maar Septimius Severus, nu keizer, herbouwde de stad en zij herwon snel haar vroegere welvaart.
KeizerConstantijn de Grote, die de hoofdstad van hetRomeinse Rijk naar het belangrijkere Oosten van het rijk wilde verplaatsen, werd door de geschikte locatie van de stad aangetrokken. Naar werd beweerd, werd de locatie voor de nieuwe hoofdstad van het Romeinse Rijk aangewezen in een profetische droom van Constantijn. Byzantium was inderdaad een zeer gunstige locatie: aan drie kanten omringd door water en dus relatief gemakkelijk te verdedigen, ze beheerste de strategische Bosporus en veel handelsroutes tussen Europa en Azië kwamen hier samen. De belangrijkste Romeinse rijksinstellingen, zoals onder andere administratie en belastingheffing, werden overgeplaatst naar Byzantium en door alle gerelateerde organisaties die meekwamen groeide de stad explosief. In 330 werd Byzantium officieel herdoopt alsNova Roma (Latijn voor 'Nieuw Rome'), maar de stad werd al snel beter bekend onder de naamKonstantinoupolis (Grieks voorstad van Constantijn, in het Nederlands Constantinopel). Constantinopel werd de nieuwe hoofdstad van het Rijk, hoewel de vorige,Rome, een tijdje haar politieke en economische privileges behield maar wel geleidelijk in betekenis afnam nadat de politieke en economische elite naar Constantinopel verhuisd was. De groei van de bevolking werd enorm gestimuleerd door het gratis uitdelen van brood vanaf 332, zoals in Rome.[5]
Constantinopel was eerst 65 jaar lang de hoofdstad van het Romeinse Rijk en vanaf 395, bij de dood vanTheodosius I, toen hetwestelijke deel van het Rijk definitief afgescheiden was, die van hetoostelijke deel, dat later hetByzantijnse Rijk zou worden genoemd. Constantinopel werd voortdurend uitgebreid en verfraaid door de opeenvolgende keizers en vooralJustinianus heeft vele grootse bouwwerken opgericht. De stad was een van de grootste en schitterendste steden ter wereld gedurende delate oudheid en de vroege- en hogemiddeleeuwen. Omstreeks 500 telde de stad ongeveer 500.000 inwoners, maar tijdens de verschrikkelijkePest van Justinianus in 542 verloren circa 230.000 mensen het leven. Later trad er weer een herstel op, maar het is twijfelachtig of het aantal van 500.000 inwoners weer werd gehaald.
HetHippodroom, in het verleden soms het toneel van hevige supportersrellen zoals hetNika-oproer, is nu een rustig plein
Maar ook met 300.000 inwoners, of iets meer, zou Constantinopel, door de Griekssprekende Byzantijnen ook welI Polis ("De Stad") genoemd, eeuwenlang de grootste stad van Europa zijn. Het culturele leven van het Byzantijnse Rijk was voor een zeer groot deel in de hoofdstad geconcentreerd. Talrijke merendeels rijke kloosters waren in de stad gevestigd en het hoofd van deoosterse kerk had er zijn zetel. De Griekse taal had sinds de 7de eeuw volledig de overhand gekregen op hetLatijn, toen ook het hof het Grieks als officiële taal ging gebruiken. Een in ere gehouden Romeinse traditie waren nog de luxueuze badhuizen (thermen) waar men zich kon ontspannen. In Constantinopel was ook de zogenaamdeUniversiteit van Constantinopel gevestigd, in de 5de eeuw gesticht doorTheodosius II, die waarschijnlijk voortbouwde op de oudereAtheensefilosofenschool. Volgens sommige historici zou de bij deze universiteit behorende bibliotheek een groot deel van deBibliotheek van Alexandrië hebben bewaard. De bevolking was vroomorthodox-christelijk, op het fanatieke af. Behalve omdogmatische geschillen konden de gemoederen ook hoog oplopen om de paardenraces in het groteHippodroom van de stad, waar de fans van de "Groenen" en de "Blauwen" (twee concurrerende teams van wagenmenners die oorspronkelijk uit Rome afkomstig waren) vaak bloedig met elkaar op de vuist gingen.
Het Europese fort, gebouwd voor de inname van Constantinopel
In 1204 werd deze bloeiende stad echter ingenomen door de kruisvaarders van deVierde Kruistocht en werd ze door hen grondig geplunderd. De meeste in eeuwen verzamelde schatten, waarvan vele nog uit het keizerlijke Rome afkomstig waren, werden naar West-Europa versleept, vernietigd of omgesmolten. De meeste kostbaarheden gingen naarVenetië waar ze heden nog te zien zijn. De Venetianen waren trouwens ook de initiatiefnemers voor deze plundertocht want ze wilden deze gelegenheid aangrijpen om de handelsconcurrentie van Constantinopel uit te schakelen. De Venetianen hadden aangeboden de kruisvaarders naar het Midden-Oosten te vervoeren met hun handelsvloot en Constantinopel als 'tussenstop' te gebruiken. Eenmaal ontscheept bij de stad wist de meegereisdeDoge van Venetië de Europese ridders over te halen om de 'ketterse' Byzantijnen aan te vallen. Hoogstwaarschijnlijk was dit dan ook een vooropgezet voornemen geweest van de Venetianen. Over het hervatten van het oorspronkelijke doel van de kruistocht (de bevrijding van Jeruzalem van demoslims) werd niet meer gesproken. De stad bleef inLatijnse handen tot 1261 waarna de Grieken erin slaagden de stad weer te heroveren. Sinds de plundering was de stad flink verarmd en slaagde ze er ook niet meer in om de handelsroutes rond deZwarte Zee te beheersen, waar vroeger haar grootste inkomsten vandaan kwamen. Hiermee begon het verval en er werd niet veel meer gebouwd en hele wijken raakten zelfs verlaten. De gebouwen werden als steengroeve gebruikt. Het gevolg van deze situatie was dat veel Byzantijnse intellectuelen en kunstenaars naar het steeds welvarender wordende Europa trokken (met name Italië). Ze maakten met hun kennis van de klassieke oudheid mede derenaissance mogelijk.
De val van Constantinopel (1453) door Jean Chartier
De stadviel op 29 mei 1453, wat tevens het einde van hetByzantijnse Rijk betekende. De stad werd ingenomen door deOttomaanse sultanMehmed II, een gebeurtenis die soms wel wordt beschouwd als het einde van demiddeleeuwen. De val van Constantinopel bracht een vluchtelingenstroom van intellectuelen op gang naar West-Europa, vooral Italië. Deze wordt gezien als een belangrijke factor in de ontwikkeling van derenaissance.
Sultan Mehmed II maakte de veroverde stad meteen tot hoofdstad van het Ottomaanse Rijk (de ligging bleef strategisch, ondanks het verval van de laatste eeuwen) en de stad leefde onmiddellijk op door het grootse bouwprogramma van de nieuwe heersers. DeHagia Sophia, de oude Byzantijnse kathedraal van de stad, werd verbouwd tot moskee. Ook verrezen er al snel nieuwe moskeeën zoals deblauwe moskee. Tevens werden de vervallen Byzantijnse paleizen hersteld en verrees het nieuweTopkapıpaleis dat de hoofdzetel van de Ottomaanse Sultans werd. De bevolking nam toe en de handel trok weer aan.
Tegen 1600 werd het ruim duizend jaar tevoren gehaalde bevolkingsmaximum van een half miljoen weer gehaald, en zelfs iets overschreden (ca. 600.000). Het was nu een in etnisch en religieus opzicht heel gemengde stad geworden. De meerderheid van de bevolking (ca. 60%) wasmoslim en sprak Turks, maar er was ook een Griekse bevolkingsgroep (ca. 25%), dieorthodox-christelijk was. Opmerkelijk genoeg hadden de Grieken nog steeds het grootste deel van de handel in handen. De resterende bevolking bestond grotendeels uitJoden enArmeniërs, maar in de wijkSulukule had ook een flinke groepRoma zich gevestigd. Het Ottomaanse Rijk breidde zich gestaag uit totdat het rond 1750 het Midden-Oosten omvatte, het grootste deel van Noord-Afrika, de Balkan en het gebied rond de Zwarte Zee, wat opmerkelijk genoeg ongeveer hetzelfde gebied was dat het Byzantijnse Rijk omvatte op zijn hoogtepunt in de 6de eeuw. Op het eind van de 18e eeuw en gedurende de 19e eeuw onderging het Rijk een proces van degeneratie en verval, onder andere Griekenland en Egypte wisten zich zelfstandig te maken, en bleef het alleen overeind doordat de Europese machten het elkaar niet gunden om de definitieve genadeslag te geven aan de 'zieke man van Europa'.
De uiteindelijke val van het Ottomaanse Rijk was een dramatische affaire. Het Rijk behoorde tot de verliezers van deEerste Wereldoorlog en verloor al zijn "buitengewesten", waaronder Syrië, Palestina en Irak. Bovendien was het land terechtgekomen in een oorlog met de Grieken. Toen deze laatsten in 1922 verslagen werden, kreeg de Griekse minderheid in Turkije het zwaar te verduren. In 1923, toen het moderne Turkije werd gesticht, werd de hoofdstad verplaatst naarAnkara. In 1923 en 1924 kwam het tot een grootscheepse bevolkingsuitwisseling tussen Turkije en Griekenland waarbij de meeste Grieken (en onder anderen ook Armeniërs) gedwongen Istanbul verlieten. Constantinopel begon toen zijn kosmopolitische, multiculturele karakter te verliezen. In 1930 werd de naam officieel gewijzigd in Istanbul.
In 1955 vond een tegen Grieken gerichtepogrom plaats, waarbij tussen de 13 en 30 doden vielen en ongeveer 200 vrouwen werden verkracht. Tientallen winkels werden gedurende twee dagen geplunderd en kerken werden in brand gestoken. De rellen braken uit na het valse nieuws dat het huis van Ataturk in Thessaloniki zou zijn opgeblazen door een Griekse extremist. Na de rellen vertrokken de meeste Grieken uit de stad, op een kleine gemeenschap op de Prinseneilanden en in enkele Aziatische wijken na. In deze tijd had de stad iets meer dan 1.000.000 inwoners. Door de immigratie van veel boerengezinnen uit het platteland vanAnatolië is de stad sindsdien enorm gegroeid. Istanbul telt nu ruim 14 miljoen inwoners (18,9 miljoen inclusief alle districten).
Istanbul heeft een zeer strategische ligging. Ze ligt in het westen van het land, deels inEuropa en deels inAzië en is daarmee een van de weinige steden ter wereld die op twee continenten ligt. DeBosporus, die Europa van Azië scheidt, loopt door Istanbul heen en komt in het zuiden in deZee van Marmara en in het noorden in deZwarte Zee uit. Drie bruggen en twee tunnels over en onder de Bosporus verbinden Europa met Azië.
Istanbul ligt in het gebied waar deEuraziatische plaat botst met deAfrikaanse plaat. Het gevolg zijn veleaardbevingen. De laatste was in 1999. Door de gebrekkige controle op de woningbouw, waarbij eigenlijk verplichte veiligheidsmaatregelen tegen aardbevingen dikwijls niet ten uitvoer worden gebracht, had dat vele duizenden doden tot gevolg wegens instorting van ondeugdelijke gebouwen.
Istanbul ligt in degematigde klimaatzone en heeft eenzeeklimaat met invloeden vanlandklimaat en hetmediterraan klimaat. Er is het hele jaar door, zowel in zomer als winter, regelmatige regenval met in de winter de meeste neerslag. In de morgen hangt er dikwijls mist vanuit de Bosporus en 's zomers is het soms drukkend warm door de hoge luchtvochtigheid. In de winter valt er vrij vaak sneeuw maar die blijft meestal maar een enkele dag liggen. Door het bergachtige gebied in en om de stad zijn er veelmicroklimaten. De temperatuur kan variëren van 35 graden 's zomers tot een (zeldzame) −10 graden in de winter.[6]
DePrinseneilanden voor de kust van het Aziatische gedeelte zijn het enige gebied in Istanbul met een mediterraan klimaat, 's zomers resideert er dan ook een veelvoud van het aantal permanente inwoners, waaronder veel stedelingen die op de eilanden een buitenverblijf hebben.
Het gedeelte van de stad oostelijk van de Gouden Hoorn was waar in de Osmaanse tijd de doorVenetiaanse handelaren bewoonde wijkGalata lag. Dit is tegenwoordig ingedeeld in het districtBeyoğlu. Verder ten noorden en oosten hiervan liggen de districtenŞişli,Kağıthane,Sarıyer enBeşiktaş.
Op de Aziatische flank van de Bosporus liggen een reeks oude vissersdorpjes die zijn uitgegroeid tot wijken van de grootstad. Met name de val van Constantinopel leidde tot een bevolkingstoename in het gebied langs de kust van Üsküdar tot Kadıköy. Vanaf de 18e eeuw groeiden de andere vissersdorpjes ook in formaat, door de komst van onder anderen Armeense en Joodse handelaren. Tot de 2e helft van de 20e eeuw bleef dit deel van Aziatisch Istanbul het meest stedelijk. Pas na die tijd ontwikkelden zich achter de beboste hellingen, uit het zicht van de Bosporus, diverse satellietsteden die elk ruim 1 miljoen inwoners tellen. De beboste hellingen rond de voormalige dorpjesÇengelköy,Kuzguncuk enVaniköy zijn beschermd en hebben vergeleken met de Europese wijken aan de overkant van de Bosporus erg veel parken en groentetuinen.
Istanbul is een belangrijke stad in hetchristendom en deislam. Het is tevens de standplaats van deOecumenisch Patriarch. Onder Byzantijns bestuur waren andere godsdiensten dan deGrieks-orthodoxe verboden, zo ook deArmeens-Apostolische Kerk en hetjodendom. Dit veranderde nadat de stad was ingenomen door achtereenvolgens de katholieke kruisvaarders en de islamitische Turken. Als metropool in Ottomaanse tijden kende de stad een bloei in haar christelijke, islamitische en joodse gemeenschap. Dit is sinds de 20e eeuw enigszins veranderd. Bevolkingsuitwisselingen met Griekenland en het vertrek van Joodse inwoners naar Israël, alsmede de komst van grote groepen Turken en Koerden naar de stad, leidde tot een meer religieus homogene stad. In de tweede helft van de vorige eeuw was tevens sprake van een secularisatie van de Turkse samenleving, met name in steden zoals Istanbul. De religiositeit verschilt enorm per wijk; aangenomen wordt dat de meest orthodoxe de wijk Fatih is, waar gezichtsbedekkende kleding niet uitzonderlijk is.
HetKasteel van Roemelië, een fort aan de Bosporus dat werd gebouwd door de Turken vlak voor de inname van de stad, recht tegenover het oudere en kleinereKasteel van Anatolië.
Het ruïnes van hetBoukoleon-paleis, het oude keizerlijke paleis van de Byzantijnen.
İstiklal Caddesi, de belangrijkste winkel- en uitgaansstraat in het Europese Istanbul.
Kız Kulesi, De maagdentoren op een eiland in de Bosporus.
Ortaköy,Beşiktaş,Kadıköy,Beylerbeyi enModa. Deze oude dorpskernen zijn minder druk en toeristisch. Echter kan men juist hier nog bijzonder veel bouwwerken zoals moskeeën en kerken uit de 18e en 19e eeuw vinden, waaronder de barokkeOrtaköy-moskee.
DeTünel, de eerste ondergrondse spoorweg op het Europese continent.
DePrinseneilanden, negen autoloze eilanden in deZee van Marmara, waarvan er vier bezocht kunnen worden per boot. Op de eilanden zijn veel traditionele houten Turkse huizen te bezichtigen.
Het openbaar vervoer in Istanbul is in volle expansie: hetmetronet, dat maar in 2000 werd ingehuldigd, bestaat eind 2016 uit vijf metrolijnen in gebruik en vier in aanbouw. Van groot belang zijn daarnaast de tweeHOV-verbindingen tussen de twee continenten: deMarmaray-treinen die door een eigen tunnel gaan en deMetrobüs die over deBosporusbrug gaat.
Vapur bedient beide oevers van de Bosporus.
Vervoer over water speelt in Istanbul nog steeds een grote, maar toch afnemende rol. DeBosporus is een drukke doorvaartroute voor de scheepvaart, maar ook de veerverbinding tussen de Europese en Aziatische zijde is van belang voorforensen die in het Aziatische deel wonen, maar aan de Europese kant van de Bosporus werken. Steeds vaker wordt die rol echter overgenomen door de toenemende vaste oeververbindingen.
Istanbul wordt verder onder meer bediend door twee ondergrondsekabelspoorwegen, waaronder deTünel, geopend in 1875 en daarmee de tweede ondergrondse spoorweg ter wereld. Verder zijn er nostalgische en moderne trams en eenlightrail.
Voor de opening van de Marmaray kende Istanbul twee belangrijke spoorwegstations: hetstation Haydarpaşa, dat de stad richting het oosten met grote delen van Turkije verbond, en hetstation Sirkeci, dat het grootste station in het Europese deel van Istanbul was en ooit geopend werd als eindpunt van de beroemdeOriënt-Express. Beide stations zijn door de Marmaray echter afgesneden van het Turkse spoorwegnet en het is onduidelijk of deze monumentaal stations weer zullen worden heropend.[7] Doorgaande treinreizigers gebruiken immers de spoortunnel en hoeven niet meer de veerpont te nemen zoals vroeger.
Het autoverkeer in Istanbul is gestructureerd volgens de snelwegenO-1 (stadsring over de Bosporusbrug),O-2 (de wijdere ringweg over deFatih Sultan Mehmetbrug),O-3 (de snelweg naar Europa viaEdirne) enO-4 (de Anatoliësnelweg naarAnkara). De in 2016 geopendeYavuz Sultan Selimbrug gaat met deO-6 nog deel uitmaken van het snelwegnetwerk. De in hetzelfde jaar geopendeEuraziëtunnel is geïntegreerd in het stedelijk wegennet.
Istanbul kende tot 2018 twee luchthavens: deinternationale luchthaven Atatürk vlak bij het centrum en deluchthaven Istanbul Sabiha Gökçen in het Aziatische district Pendik. In het noorden, vlak bij de derde brug over de Bosporus, opende dat jaarIstanbul Airport, met de ambitie de grootste ter wereld te worden. De luchthaven nam vanaf 6 april 2019 alle passagiersvluchten van en naar Istanbul verzorgd doorTurkish Airlines van de twee andere luchthavens over, en groeide in 2019 verder om zo de passagiersvluchten op Ataturk volledig te vervangen en de vluchten op Sabiha Gökçen te verlichten. Sinds de overgang in 2019 bleef de luchthaven Atatürk wel nog cargovluchten en VIP-transport afhandelen.
↑(en)Jurisdiction, Istanbul Metropolitan Municipality. Geraadpleegd op 16 augustus 2012. Uiteenlopende bronnen geven echter tegenstrijdige cijfers.Gearchiveerd op 18 juli 2017.
↑Tsar is afgeleid vanJulius Caesar, de grondlegger van hetRomeinse Keizerrijk, wiens achternaam 'Caesar' in veel Europese talen het woord voorkeizer werd. Caesar werd een synoniem voor het eerdere Latijnserex (koning), maar hierop rustte een taboe sinds de verjaging van delaatste koning van Rome.Grad betekent in veel Slavische talen 'stad', zoals inWolgograd ('stad aan deWolga'). 'Tsargrad' betekent dan zoiets als 'stad van de keizer(s)'.
↑Marcel Hulspas,Uit de diepten van de hel. Keizers, bisschoppen, ketters, het verval van het christendom en de opkomst van de islam, 2019, p. 47
.jpg)
.svg)
