Eeninitiaal is de beginletter van eenwoord,zin,alinea ofhoofdstuk die afwijkt van debroodtekst in afmeting, uiterlijk en versiering. Het woord initiaal komt uit hetLatijn vaninitium, begin, en betekent aan het begin staand.
Een versierde en vergrote letter werd in middeleeuwsehandschriften en soms ook in latere teksten gebruikt om de tekst te structureren. Er werden geen inhoudslijst gebruikt, maar dankzij deminiaturen en initialen van verschillende grootte werd de tekst logisch ingedeeld. De versiering van letters kon allerlei vormen aannemen, zo kwam het voor dat letters werden vervangen door objecten. Zo verwees een persoon met uitgestrekte armen naar de letter T en kon een ronde bloem verwijzen naar de letter O.[1] Een illustratief voorbeeld hiervan is de letter S hiernaast.
Bij het benoemen van personen worden soms initialen gebruikt. Deze bestaan dan uit devoorletter(s) en de eerste letters van deachterna(a)m(en). De in hoofdletters geschreven naam en voornaam van een persoon wordt ook onder het begrip initialen gerekend. De reden van de eerste letters is om het kort te houden, soms om een zekereanonimiteit te waarborgen. Bij rechtsprocedures wordt in de pers nogal eens volstaan met het weergeven van initialen.
Eenparaaf bestaat meestal uit de meer of minder sierlijk geschreven initialen.
Een initiaal kan ook een bijzondere vorm vanafkorting zijn, een belangrijk voorbeeld van een initiaal, die als afkorting dient, isINRI.
De grootte van een initiaal is vaak meerdere regels hoog en in de meest eenvoudige vorm is dit het enige onderscheidende kenmerk:
Lorem ipsum dolor sit amet, consectetur adipisicing elit, sed do eiusmod tempor incididunt ut labore et dolore magna aliqua. Ut enim ad minim veniam, quis nostrud exercitation ullamco laboris nisi ut aliquip ex ea commodo consequat. Duis aute irure dolor in reprehenderit in voluptate velit esse cillum dolore eu fugiat nulla pariatur. Excepteur sint occaecat cupidatat non proident, sunt in culpa qui officia deserunt mollit anim id est laborum.
Initialen werden vrij laat geïntroduceerd in geschriften. In oude klassieke codexen tot de zevende eeuw wordt de tekst volledig in kapitalen geschreven zonder spaties tussen de woorden. Men gebruikte hierbij initieel veelal decapitalis rustica en decapitalis quadrata. Gebruik van initialen was in de klassieke oudheid onbestaand. In de periode dat de overgang werd gemaakt vanpapyrus naarperkament en vanboekrol naarcodex, tussen de tweede en de vierde eeuw, ging men meer en meer gebruikmaken van de unciaal en vanaf de vijfde eeuw gaat men dehalf-unciaal gebruiken alsboekschrift, het eerste minuskelschrift.
Vanaf ongeveer de vierde eeuw werden initialen in de tekst gebruikt in de vorm van vergrote hoofdletters. Het gebruik van initialen was een gevolg van het schrijven in pagina's die snel werden beschouwd als een visuele eenheid in een tekst. Ze werden gebruikt als versiering van de bladzijde, maar ook om bepaalde belangrijke onderdelen van de tekst te benadrukken.[2] De Ierse monniken begonnen de initialen te versieren met florale en animale motieven en baseerden zich daarbij op de Keltische goudsmeedkunst. Dit was het begin van deinsulaire kunst die zou resulteren in belangrijke werken zoals hetBook of Kells, hetLindisfarne-evangeliarium en hetBook of Durrow.
Deze stijl werd door de monniken meegenomen bij de stichting van nieuwe abdijen, eerst naar Schotland,Nothumbria en Engeland en later naar het continent. Een bekend voorbeeld hiervan is hetEvangeliarium ven Echternach van omstreeks 700. In de zevende en achtste eeuw werd in West-Francië gebruikgemaakt van de Merovingische stijl in de scriptoria van Bobbio, Luxeuil en Corbie. Men schildert veelkeurige initialen die doen denken aan juwelen inemail cloisonné.
De geïmporteerde insulaire stijl werd overgenomen door de Karolingische scriptoria en vermengd met de eigen Merovingische traditie en met elementen van de boekversiering in documenten uit de klassieke oudheid en uitByzantium. Voor de versiering van initialen worden onder meer de typische insulaire vlechtwerkpatronen overgenomen. Hieruit ontstaat de Franco-Insulaire stijl met als belangrijkste centrum deabdij van Saint-Amand het huidigeSaint-Amand-les-Eaux inFrans-Vlaanderen. Zowel in de Insulaire handschriften als in de Franco-Insulaire, werden paginagrote initialen geschilderd van de beginletter van bijvoorbeeld een evangelie, waarbij de volgende letters van het eerste woord of de eerste woorden steeds kleiner wordend werden geschilderd op dezelfde bladzijde. Een bekend voorbeeld van dezedimenuendo-techniek is de incipit van het Johannes-evangelie met de tekstIn principio uit de tweede Bijbel vanKarel de Kale.
Uit de versierde initialen ontstaan in de achtste eeuw ook de eerste gehistorieerde initialen. Ook dit was een ontwikkeling in de insulaire kunst, de eerste gekende gehistorieerde initiaal werd teruggevonden in een exemplaar van deHistoria ecclesiastica gentis Anglorum van Bede uit de achtste eeuw, nu in de Russische Nationale Bibliotheek in Sint Petersburg. Van deze initialen die met hun miniatuur een verhaal vertellen al of niet geassocieerd met de tekst zijn prachtige voorbeelden uit de Karolingische periode te vinden in een sacramentarium dat gemaakt werd voor bisschop Drogon (821-855), een bastaardzoon van Karel de Grote. Deze gehistorieerde initialen zullen zeer snel vrij algemeen gebruikt worden in de luxueuze handschriften en evolueren tot bijna volwaardige miniaturen in de romaanse en gotische periode. HetAlbanus Psalter uit de elfde eeuw bevat meer dan 200 gehistorieerde initialen.
Met de komst van de gedrukte boeken verloor het geschreven boek langzaam aan belang. De eerste drukkers probeerden hun producten echter zoveel mogelijk op manuscripten te doen lijken. In de eerste incunabula die gedrukt werden in de vijftiende eeuw werden nog geen initialen gedrukt, er werd plaats overgelaten voor de initialen die dan achteraf op de gedrukte bladen met de hand werden bijgeschilderd op toegevoegd in penwerk. Maar dit zou niet lang duren, in 1470 werd het eerste boek gedrukt door Johann Fust en Peter Schöffer waarin zelfs twee kleuren werden gebruikt voor de hoofdletters en initialen werden gedrukt door gebruik te maken van gegraveerde houtblokken of metaalgravures.
Initialen werden zoals hoger gezegd aangepast aan de tekst die ze moesten inleiden. Hiervoor werd zowel gebruikgemaakt van de grootte van de initiaal als van de versiering. De eenvoudigste initiaal die gebruikt werd, was delombarde. De lombarde is een pre-gotische niet-gebroken initiaal die gebruikt werd om de versalen te schrijven. De naam stamt uit de tijd toen de Italiaanse kopiisten onder invloed van het humanisme dat schrift uit de Karolingische en romaanse handschriften weer gingen invoeren, lombardische hoofdletters dus.[3] De lombardes waren meestal rood of blauw gekleurd, maar er zijn handschriften waar ze in alle mogelijke kleuren en zelfs in bladgoud worden gemaakt.[4]
Van de versierde initialen zijn er verschillende typen. Afhankelijk van de belangrijkheid van de ingeleide tekst zal een type initiaal gekozen worden.
%2c_f.44v_-_BL_Sloane_MS_2435.jpg)
Het einde van de boekverluchting betekende niet het einde van de versierde initiaal. Toen de technische problemen overwonnen waren, namen de drukkers de fakkel over. In het begin van de zestiende eeuw werd het drukken door Geoffroy Tory als een aparte discipline onafhankelijk van het geschreven boek gezien en hij ontwikkelde een eigentypografie die niet langer stoelde op die van het geschreven boek.[5] In 1529 drukte hij een Latijnsgetijdenboek dat qua vorm en uitvoering in niets meer teruggaat op de populaire handschriften, maar volledig vernieuwd was en aangepast aan het drukproces en waarvoor hij teruggreep naar het Romeinse schrift. Zijn ideeën over typografie en de hervorming van de orthografie van het Frans publiceerde hij in 1529 in zijnChamp Fleury.
Andreas Vesalius maakte in zijnDe humani corporis fabrica uit 1543 uitvoerig gebruik van gehistorieerde initialen, waarin onder meer geïllustreerd werd hoe hij aan het materiaal voor zijn anatomische studies kwam. Ook in latere werken zijn talrijke voorbeelden van gehistorieerde of geïllustreerde initialen terug te vinden. Bekend is het anatomische alfabet uit hetMyotomia Reformata van William Cooper uit 1724 en de initialen uitVanity Fair van William Makepiece Thackeray gepubliceerd in 1848.[6]
Tot op de dag van vandaag blijven kunstenaars en kalligrafen geïllustreerde initialen ontwerpen. Een mooie illustratie hiervan is het kunstboek uitgegeven in 1954Six Contes Fantasques de Maurice Toesca met zes gravures door Picasso en vijf versierde initialen van Pierre Bouchet. Een bekende letterontwerper uit de twintigste eeuw wasEric Gill onder meer bekend van zijn letterillustraties inThe Four Gospels of the Lord Jesus Christ, in 1931 uitgegeven door Golden Cockerell Press. Ook op het internet worden grote initialen gebruikt en webdesigners hebben verschillende technieken ter beschikking voor het plaatsen vandrop-caps op hun webpagina's, onder meer viaCascading Style Sheets.[6]
