Eenhoofdstad is eenstad die de voornaamste politieke status geniet in een land, deelstaat, provincie of andere bestuurlijke entiteit. De positie van hoofdstad is vaak juridisch vastgelegd, soms in een grondwettelijke tekst. Meestal heeft het bestuur van het gebied zijn zetel in de hoofdstad. Een verwante, maar minder specifieke term ishoofdplaats. Deze term kan bij uitbreiding ook worden gebruikt voor de centrumplaats in eengemeente of regio.
Een stad kan de hoofdstad van verschillende bestuurlijke eenheden zijn; zo isBrussel de hoofdstad vanBelgië, van deVlaamse Gemeenschap en van deFranse Gemeenschap.
De term hoofdstad wordt in informele zin ook gebruikt om een specifieke eigenschap of bevoorrechte positie van een stad in institutioneel, geografisch of thematisch opzicht aan te geven. Zo wordtBrussel vaak de hoofdstad van Europa genoemd,[1][2]Parijs de hoofdstad van de liefde[3] en wordtAmsterdam soms beschouwd als de hoofdstad van de cannabis.[4][5] Meer voor regionale of lokale marketingdoeleinden gemunt lijken voorbeelden als:Gouda, hoofdstad van de kaas[6] of, als gelegenheidspredicaat:Enschede, hoofdstad vanTwente.[7]
Meestal wordt de belangrijkste stad van een gebied, die vaak ook de stad met de meeste inwoners en de grootste economie is, gekozen als hoofdstad. Na verloop van tijd kan het voorkomen dat andere steden de hoofdstad op sommige punten voorbijstreven.
Soms is een hoofdstad ook eenprimate city: een stad die disproportioneel groter is dan de andere steden in een land. Zo woont in sommige landen, zoalsCuba enMexico, bijna een derde van de bevolking in de hoofdstedelijke agglomeratie.
Er kunnen echter redenen zijn omniet de grootste stad als hoofdstad aan te wijzen. Daarbij kan het gaan om speciaalgeplande steden.
De moderne hoofdstad heeft niet altijd bestaan: in het middeleeuwse West-Europa kwamambulant koningschap voor waarbij de vorst periodiek in verschillende plaatsen verbleef.
- In een verdeeld land met verschillendebevolkingsgroepen wordt soms een "neutrale" stad, die niet gedomineerd wordt door een bepaalde bevolkingsgroep, als hoofdstad aangewezen om minderheden niet voor het hoofd te stoten. Een voorbeeld isAbuja inNigeria, dat het veel belangrijkereLagos als hoofdstad moest vervangen omdat het in een centraal endemografisch gemengd gebied gelegen was.
- In eenbondsstaat kan men ervoor kiezen om een hoofdstad te kiezen die niet in een bepaaldedeelstaat ligt om geen staat te bevoorrechten. Een voorbeeld isWashington D.C. in deVerenigde Staten, dat in het speciaal gecreëerdeDistrict of Columbia ligt en niet in een staat.
- De hoofdstad van een land kan verplaatst worden naar een minder bevolkt gebied om de achtergeblevenperiferie van het land te stimuleren; zo werd inBrazilië landinwaarts de stadBrasilia gebouwd om de kustplaatsRio de Janeiro als hoofdstad te vervangen, zodat de bevolking naar het binnenland zou trekken.
- Als een hoofdstadoverbevolkt raakt of dreigt te raken kan een andere plaats als hoofdstad uitgeroepen worden in de hoop een nieuw economisch centrum te creëren dat de overbevolking van de oude hoofdstad op kan vangen.
- Een hoofdstad kan ook om historische redenen gekozen worden; zo werd het grotendeels verwoeste en nauwelijks bewoondeAthene in1832 als hoofdstad vanGriekenland gekozen om de glorie van hetoude Griekse Rijk te herstellen.
- Culturele redenen spelen soms een rol bij de keuze voor een hoofdstad; zo verplaatsteTsaarPeter I van Rusland zijn regering vanMoskou naarSint-Petersburg om hetRussische Rijk eenwesterse oriëntatie te geven. Vanwege deze band met het verdreven tsarenhuis verplaatsten de communisten de hoofdstad terug naar Moskou.
- In het uitzonderingsgeval vanIvoorkust werd in 1983 de hoofdstad uit persoonlijke belangen verplaatst naarYamoussoukro, de geboorteplaats van detoenmalige president en tot die tijd een relatief onbelangrijk dorp. Toch zitten de meeste regeringsgebouwen nog steeds in de vroegere hoofdstadAbidjan.
- Naypyidaw werd in 2005 als hoofdstad vanMyanmar gekozen omdat het strategischer gelegen was dan de oude hoofdstadYangon; de stad ligt dicht bij een aantal turbulente gebieden en de regering vond het verstandig om daar een grotere militaire en gouvernementele aanwezigheid te hebben.
- Ten tijde van deMing-dynastie werd de hoofdstad vanChina verplaatst vanNanjing naarPeking om de grens met deMongolen enMantsjoes beter te kunnen bewaken.
- Madrid werd in 1561 om strategische redenen de hoofdstad van het Spaanse rijk. Koning Filips II vond zijn rijk moeilijk bestuurbaar aan de randen van het Iberisch schiereiland en een dorpje in het midden van het schiereiland werd ingesteld als de nieuwe hoofdstad van het land.
- DeGeconfedereerde Staten van Amerika kozenRichmond (Virginia) tot hoofdstad boven zuidelijkere en dus veiligere plaatsen omdat men hiermee een vastberaden houding jegens de Unie wilde uitstralen en hoopte dat dit grensstaten zou aanmoedigen tot de Confederatie toe te treden. Bovendien bezat Virginia de beste infrastructuur en verhoudingsgewijs de meeste blanken.
- De hoofdsteden van destaten van de Verenigde Staten zijn vaak veel kleiner en minder bekend dan andere steden in de staat. Zo is bijvoorbeeld de hoofdstad vanCaliforniëSacramento, en nietLos Angeles ofSan Francisco. Dat heeft historisch gezien verschillende oorzaken. Anders dan eerdere, tijdelijke hoofdsteden lag Sacramento ver genoeg van zee om invallen van die zijde moeilijk te maken, terwijl de stad zelf via rivieren wel toegang tot diezelfde zee had. Toen in de buurt van Sacramento goud gevonden werd, brak deCalifornische goldrush uit en Sacramento ontwikkelde zich tot een economisch belangrijke en welvarende stad. De elite van de staat woonde en werkte hier. Toen een definitieve hoofdstad gekozen werd, was Sacramento een logische keuze.[8]
Een hoofdstad is tijdens eenoorlog vaak van groot strategisch belang; als de hoofdstad van het vijandige land veroverd is kan de regering soms gevangengenomen worden en kunnen de belangrijke politieke centra worden ingenomen. Een hoofdstad heeft bovendien vaak een symbolische functie waardoor de val van de hoofdstad van een land sterk demoraliserend werkt. Overigens is dit geenwet van Meden en Perzen; er zijn in de geschiedenis tal van voorbeelden bekend van staten die stand wisten te houden en zelfs de invallers wisten te verslaan ondanks de val van de hoofdstad, zoals Servië in1914, Frankrijk tijdens deHonderdjarige Oorlog, Rusland in1812 en China tijdens deTweede Wereldoorlog. Hierbij dient dan wel weer te worden aangetekend dat in vrijwel alle gevallen het regeringsapparaat tijdig geëvacueerd was en er al van tevoren serieus rekening gehouden werd met de val van de hoofdstad.
In de geschiedenis zijn veel belangrijke veldslagen rond hoofdsteden geleverd; zo werd er in deAmerikaanse Burgeroorlog heel veel strijd geleverd om Washington D.C., de hoofdstad van deUnie, ondanks het feit dat de regering relatief makkelijk pertrein verplaatst kon worden en dat de stad nog geen heel belangrijk economisch centrum was.
Soms heeft een hoofdstad dezelfde naam als het land of de provincie. Dit komt voor in kleinere landen zoalsKoeweit (Koeweit (stad)),Djibouti (Djibouti (stad)),Luxemburg (Luxemburg (stad)),Andorra (Andorra la Vella) enSan Marino (San Marino (stad)). Een onmiskenbare overeenkomst is te zien inMexico (hoofdstadCiudad de México) enBrazilië (Brasilia). Sommige namen van landen zijn afgeleid van hun hoofdstad, dit is het geval bijTunesië (Tunis) enAlgerije (Algiers).Marokko komt vanMarrakesh, de voormalige hoofdstad van het land.
Bij provincies is het niet ongewoon dat de hoofdstad dezelfde naam heeft, zoals bijGroningen,Luik,Antwerpen,Namen enUtrecht en bij de meeste Spaanse provincies. In Groot-Brittannië zijn veel namen van graafschappen afgeleid van hun hoofdstad, met het achtervoegsel-shire, zoalsOxfordshire (Oxford) enCambridgeshire (Cambridge).Lancashire komt vanLancaster, de voormalige hoofdstad van het graafschap.
Soms is er in een gebied een stad met dezelfde naam die niet de hoofdstad is:New York (hoofdstadAlbany),Kildare (hoofdstadNaas).
Een uitzondering op de definitie van een hoofdstad vormt dehoofdstad van Nederland, waarbijAmsterdam formeel de hoofdstad is, maar niet aan de kenmerken van een hoofdstad voldoet. De regering, het parlement, het hooggerechtshof en het staatshoofd zijn gevestigd inDen Haag, dat daarom ook wel deResidentiestad genoemd wordt. Amsterdam wordt weliswaar in deNederlandse Grondwet vermeld als hoofdstad, maar de enige consequentie daarvan is dat een nieuwe koning aldaar beëdigd en ingehuldigd moet worden.[9] Wel is Amsterdam economisch belangrijker dan Den Haag, en is het qua inwoners de grootste stad van Nederland.
Iets dergelijks is ook het geval bij o.a.Bolivia.Sucre is de formele hoofdstad, maar de regering zetelt inLa Paz, dat ook verreweg de belangrijkste stad is.
In sommige gevallen bevindt de hoofdstad van een gebied zich buiten het gebied zelf, vaak om praktische of politieke redenen:
- Chandigarh inIndia is de nieuw gebouwde hoofdstad van dedeelstatenPunjab enHaryana en het unieterritoriumChandigarh.
- Hoewel deRepubliek Chinade jure gezag claimt over geheel China, heeft zijde facto slechts gezag over het eilandTaiwan. De officiële hoofdstad van Taiwan (de Republiek China) is echter het op het vasteland gelegenNanjing.Taipei is juridisch slechts de provinciehoofdstad van Taiwan, waar de regering 'tijdelijk' zetelt. De hoofdstad Nanjing is 'tijdelijk bezet door de communisten'. Een soortgelijke situatie bestond in het verdeeldeDuitsland: de regering was 'tijdelijk' inBonn gevestigd omdatWest-Berlijn slecht te bereiken was.
- De Friese gemeenteWymbritseradeel had voor de herindeling van 1984Sneek als hoofdplaats, hoewel Sneek een aparte gemeente was.
- De gemeenteLonneker had voor haar opheffing in 1934 haar gemeentehuis in de gemeente en stadEnschede.
- Het gemeentehuis van de Noord-Hollandse gemeenteBergen staat in het aangrenzendeAlkmaar.
- Voor de gemeentelijke herindeling die leidde tot een samenvoeging stonden er inFraneker twee gemeentehuizen, dat van Franeker en dat vanFranekeradeel. Dit was ook het geval inStad Delden enAmbt Delden.
- De gemeenteZwollerkerspel had gedurende haar bestaan haar gemeentehuis inZwolle. Zwolle werd volledig omsloten door Zwollerkerspel, maar was (en is) een zelfstandige gemeente.
- Het gemeentehuis van de voormalige gemeenteWeesperkarspel bevond zich in de aangrenzende stad en gemeenteWeesp.
- Decounty hall vanSurrey stond tot 2020 inKingston upon Thames inGroot-Londen.
Soms worden de functies van een hoofdstad (zie de inleiding) verspreid over meerdere steden. In dit geval spreekt men vaak van meerdere hoofdsteden, hoewel er meestal maar één formele hoofdstad is. Voorbeelden:
Er zijn een paar onafhankelijke landen in de wereld zonder een officiële hoofdstad:
Israël enPalestina claimen beide de stadJeruzalem als hoofdstad. Het VN-verdelingsplan van 1947 deelde deze stad in als een corpus separatum, maar dit is nooit doorgevoerd. De de facto hoofdstad van Palestina isRamallah.
Bronnen, noten en/of referenties
