HetHeuvelland (in Engelstalige publicaties:Dutch Hills) is een streek in het zuiden vanNederland, die gekenmerkt wordt door eenheuvelachtig landschap. Het Heuvelland in de meest gebruikte betekenis omvat het niet-verstedelijkte zuidelijk deel vanZuid-Limburg.[1] Ter nadere identificatie wordt ook de aanduiding 'Limburgs Heuvelland' gebruikt.
De begrenzing van het Limburgse Heuvelland is formeel niet vastgelegd en er bestaan uiteenlopende opvattingen over welke gebieden wel en niet tot het Heuvelland gerekend moeten worden. Het Heuvelland in engere zin is de streek ten oosten van deA2, ten zuiden van deA79 en ten zuidwesten van deA76, en komt min of meer overeen met hetMergelland of Krijtland. Soms wordt een ruimere definitie gehanteerd, waarbij het Heuvelland verwijst naar hetlandelijke deel van Limburg ten zuiden vanSittard, waar het landschap enigszins heuvelachtig is, inclusief de tamelijk vlakkeplateaus. Bij deze laatste definitie worden hetCentraal Plateau, hetPlateau van Doenrade en hetPlateau van Ubachsberg, alsmede de niet-stedelijke delen van de regio'sMaastricht,Westelijke enOostelijke Mijnstreek (Parkstad Limburg) meegerekend. In de ruimste definitie worden ook de verstedelijkte gebieden gezien als deel van het Heuvelland.
In de jaren 1980 ontstond er in het zuidelijk deel van Zuid-Limburg een bestuurlijk samenwerkingsverband tussen Maastricht en de zogenaamde 'Heuvellandgemeenten'. Tot deze Heuvellandgemeenten in-engere-zin behoren de gemeentenMeerssen,Valkenburg aan de Geul,Eijsden-Margraten,Gulpen-Wittem enVaals.
Het Heuvelland wordt gevormd dooruitlopers van de BelgischeArdennen en de DuitseEifel. In het zuidwesten gaat het Heuvelland over in deBelgischeHaspengouw; in het zuiden in deVoerstreek en hetLand van Herve, waar het qua landschap veel op lijkt. De hoogste toppen reiken net boven de driehonderd meter. DeVaalserberg is met 322,4 meter bovenNAP het hoogste punt van (het Europees deel van) Nederland. De bekendeCauberg in Valkenburg is 133,7 meter hoog; deSint-Pietersberg slechts 108 m. Interessant zijn twee kunstmatige heuvels: deWilhelminaberg inLandgraaf is 225 meter hoog;D'n Observant bijMaastricht 170,8 meter. Het dorpVijlen (200 meter NAP) noemt zichzelf het hoogst gelegen dorp van Nederland.
ZieKrijt-lösslandschap, Lijst van geologische monumenten in Zuid-Limburg en Lithostratigrafie van het Boven-Krijt en Danien in Zuid-Limburg voor de hoofdartikelen over dit onderwerp.In de ondergrond van Zuid-Limburg bevinden zich meerdere lagen uit verschillende periodes, waarvan een aantal aan de oppervlakte komen. De bovenste laag is op veel plekken eenlösspakket, eeneolische afzetting van hetLaagpakket van Schimmert uit deFormatie van Boxtel. Daaronder bevindt zich vaak zand en grind,fluviatiele afzettingen van kleine beken (Laagpakket van Hoogcruts) en Maasafzettingen (Maasgrind en zand) van deOostmaas enWestmaas die behoren tot deFormatie van Beegden en afzettingen van deOermaas die behoren tot hetLaagpakket van Waubach. Daaronder bevinden zich aan de noordkant zanden en zuidelijker meerdere kalksteenlagen, vaak aangeduid alsmergel. Deze kalksteenlagen zijn van deFormatie van Houthem,Formatie van Maastricht enFormatie van Gulpen. Verschillende van deze kalksteenlagen zijn rijk aanvuursteen. Onder de kalksteenlagen zit er dan weer deFormatie van Vaals en deFormatie van Aken.[2][3][4] Anno 2019 wordt er kalksteen gewonnen in deSibbergroeve en deKunradersteengroeve. Met name in de periode van deEerste Wereldoorlog bevonden zich er tientallenkalkbranderijen om kalk te branden, waarvan er nog een twintigtal resteren (lijst).[5]
DeNatura 2000-gebiedenGeleenbeekdal, Bunder- en Elslooërbos,Brunssummerheide,Kunderberg,Bemelerberg & Schiepersberg,Geuldal,Savelsbos, Sint Pietersberg & Jekerdal enNoorbeemden & Hoogbos liggen alle in het Zuid-Limburgse Heuvelland.
Het natuurlijke landschap in het Heuvelland wordt gekenmerkt door een afwisseling van bossen, heidevelden, akkers, weilanden en boomgaarden. In grote delen van het gebied wordt de natuur bedreigd door oprukkende verstedelijking endelfstoffenwinning (zand, grind, mergel). Het traditionelecoulisselandschap methoogstamfruitbomen enmeidoornhagen dreigde door de rationalisatie in de landbouw te verdwijnen, maar wordt de laatste jaren krachtig beschermd (onder andere door nieuwe aanplant door hetIKL Limburg). Sinds 2023 werkenGulpen-Wittem,Eijsden-Margraten enVaals samen metVoeren en enkele andere Belgische gemeenten in hetLandschapspark Grenzeloos bocagelandschap.
Het Limburgse Heuvelland is niet alleen bekend vanwege het natuurschoon, maar ook vanwege de rijkecultuurhistorie. Vanwege de hoge landschappelijke waarde van het gebied is het Heuvelland in 2005 door de overheid aangewezen alsNationaal Landschap Zuid-Limburg. Diverse plaatsen hebben eenbeschermd dorps- ofstadsgezicht. Tallozekerken,kastelen,boerderijen enwatermolens zijnrijksmonumenten. Een deel van de oudere gebouwen is uit lokaleLimburgse mergel opgetrokken. Ook treft men er de typisch Zuid-Limburgsecarréboerderijen envakwerkhuizen aan. Typisch Limburgs zijn ook dewegkruisen en wegkapelletjes, die langs veel wegen (somsholle wegen) te vinden zijn.
Bijzonder zijn ook de ondergrondse gangenstelsels die door mergelwinning ontstaan zijn, soms in totaal honderden kilometers lang. DezeLimburgse mergelgroeven, beter bekend als "mergelgrotten", zijn onder andere te vinden in deCannerberg, deSint-Pietersberg en in de omgeving vanGeulhem enValkenburg. In die laatste plaats en in de buurt vanRijckholt bevinden zich enkelevuursteenmijnen.
Het Heuvelland is een belangrijke toeristische regio. VooralMaastricht enValkenburg zijn vanouds trekpleisters met een groot aanbod van toeristische attracties,hotels,cafés enrestaurants.Gulpen,Epen,Mechelen,Vijlen,Slenaken, de aangrenzendeVoerstreek enVaals zijn secundaire toeristische centra. In de hele regio zijn hotels,pensions,vakantieparken,kampeerboerderijen encampings vertegenwoordigd.
Door deANWB is in Zuid-Limburg deMergellandroute uitgezet, die zowel per auto of motor als per fiets kan worden afgelegd. De route voert door heel Zuid-Limburg langs de mooiste landschappen en dorpsgezichten, en vermijdt waar mogelijk de drukste wegen. HetKrijtlandpad is een populaire wandelroute door hetMergelland, terwijl ook hetPieterpad en hetPelgrimspad delen van het Heuvelland doorkruisen. Daarnaast is er de Dutch Mountain Trail met zijn "Seven Summits" en zijn er tal van lokale wandel- en fietsroutes uitgezet.
·
·