Dit artikel gaat over de Grote Zuivering in de Sovjet-Unie. ZieZuivering (Nederland) voor de zuiveringen in Nederland, het achteraf beoordelen van gedrag en collaboratie met de Duitse bezetter.
Jozef Stalin
DeGrote Zuivering (Russisch: Большая чистка,Bolsjaja tsjistka) ofGrote Terreur was een grootschalige campagne vanvervolgingen in deSovjet-Unie, in de periode van 1936 tot 1938.Jozef Stalin begon de 'Grote Zuiveringen' om volgens hem het land te zuiveren van 'tegenstanders', een verdenking die zich tot gehele bevolkingsgroepen zou gaan uitstrekken.
De moord op deStalin-getrouweSergej Kirov, op 1 december1934, werd gebruikt als de directe aanleiding voor de 'Grote Zuivering', die tot uiting kwam in de zogenaamdeMoskouse Processen. Het eerste Moskouse Proces, in augustus 1936, geldt als het begin van de 'Grote Zuivering'. Op 17 november 1938 publiceerden deSovnarkom en hetCentraal Comité van de partij een decreet, dat een beëindiging beval van de grootschalige vervolgingen. Op 26 november 1938 werd dit verder uitgewerkt inNKVD-order No. 00762. Hierna stopten de grootschalige vervolgingen, maar op kleinere schaal gingen de vervolgingen door.
De gewelddadige zuiveringen troffen dekoelakken (boeren met eigen land), bepaalde etnische bevolkingsgroepen, leden van de Communistische Partij en de legerleiding. Ook werden grote aantallen mensen vervolgd zonder rechtsproces, nadat ze waren beschuldigd van sabotage of contrarevolutionaire denkbeelden. Veel etnische groepen ondervondengedwongen deportaties. Schattingen van het dodental in alleen al de jaren 1937 en 1938 liggen tussen 950.000 en 1,2 miljoen mensen.[1] Volgens de officiële cijfers van de Sovjet-Unie waren er in 1937 en 1938 in totaal 681.692 gedocumenteerde executies.[2]
Jozef Stalin had vanaf 1929 grotendeels de macht in de Sovjet-Unie. Sindsdien begon Stalin aancollectivisatie van de landbouw en ook vervolging van boeren met eigen grond (dekoelakisatie). Dit leidde tot hongersnoden, zoals de OekraïenseHolodomor en deKazachse Hongersnood met miljoenen doden in 1932 en 1933 tot gevolg, terwijl Sovjet-Unie op hetzelfde moment voedsel exporteerde naar het buitenland. In 1934 werdSergej Kirov vermoord inLeningrad. Kirov was lid van het Politbureau en partijsecretaris van afdeling Leningrad. De meer gematigde Kirov was op het zeventiende partijcongres een belangrijke concurrent van Stalin. Bij de verkiezingen voor de secretaris-generaal verloor Kirov slechts met één stem van Stalin en er zijn vermoedens dat bij de telling nog is gefraudeerd door Stalin.[3] Direct na de moord op Kirov werd een door Stalin ontworpennoodwet afgekondigd die de basis legde voor terreur. Uiteindelijk leidde de moord van Kirov tot deMoskouse Processen.
Stalins voorbeeld voor het wegzuiveren van tegenstanders wasAdolf Hitler, die in deNacht van de Lange Messen voorgoed afrekende met zijn politieke tegenstanders binnen de nazipartij. Na die gebeurtenissen in juni-juli 1934 in Duitsland sprak Stalin zijn bewondering voor Hitlers werkwijze uit tegenMikojan: "Geweldig, die weet hoe je dat moet doen!".[4]Direct na de moord op Kirov werd een door Stalin ontworpen noodwet afgekondigd (deKirovwet op 1 december) die de basis legde voor willekeurige terreur zonder een schijn van wettelijkheid. Deze wet die formeelOver de introductie van veranderingen in het huidige wetboek van strafvordering van de unierepublieken luidde, had de volgende tekst:
Het introduceren van de volgende veranderingen in het huidige wetboek van strafvordering met betrekking tot het onderzoek en de behandeling van zaken rond terroristische organisaties en terroristische daden tegen de functionarissen [arbeiders] van de Sovjetmacht:
Het onderzoek naar deze zaken zal worden afgesloten in niet meer dan tien dagen.
Deakte van beschuldiging zal 24 uur voor de behandeling in de rechtszaak worden overhandigd aan de beschuldigden.
De zaken zullen worden behandeld in afwezigheid van de partijen.
Tegen de oordelen zal geen aantekening vancassatie ofgratieverzoek worden toegestaan.
Bij dedoodstraf zal de uitvoering hiervan meteen na het uitspreken van het oordeel worden uitgevoerd.[5]
Binnen drie jaar zouden op basis van deze verordening twee miljoen mensen worden terechtgesteld of naar degoelag gezonden.[6]
Het begin van de eerste Moskouse Proces was de aftrap voor de Grote Zuivering. De slachtoffers van de Grote Zuivering waren voormaligeoppositieleiders binnen departij,staatshoofden,premiers enpartijleiders van dedeelrepublieken,intellectuelen,officieren,kunstenaars,trotskisten,rechtsen en hun familieleden, vrienden en naamgenoten. Ook willekeurig gekozen gewoneburgers werden hetslachtoffer van Stalins 'zuiveringen'. Veel van deze mensen kwamen terecht in kampen van deGoelag, tientallen prominente partijleden en militairen werden na schijnprocessen te Moskou geëxecuteerd. Ook etnische minderheden, door Stalin als 'anti-sovjet' gekenmerkt, werden slachtoffer van de Grote Zuivering. Sommige etnische groepen werden zelfs geheel of gedeeltelijk gedeporteerd naar afgelegen gebieden inCentraal-Azië enSiberië en velen van hen kwamen tijdens het transport hierheen om het leven. Pas na de dood van Stalin in 1953 mochten deze etnische minderheden terugkeren naar hun thuisland.
De zuivering had ingrijpende gevolgen voor hetRode Leger, dat een groot aantal officieren verloor, onder wie drie van de vijfmaarschalken. Tussen 1937 en 1939 werden ongeveer 35.000 officieren ontslagen, geïnterneerd of vermoord. Hitler lekte ook valse informatie, namelijk dat maarschalkMichail Toechatsjevski een staatsgreep tegen Stalin beraamde. Het uitgedunde leger bood aanvankelijk onvoldoende verdediging toenDuitsland in juni 1941Operatie Barbarossa begon en de Sovjet-Unie binnenviel. De twee overgebleven maarschalken werden kort na het uitbreken van de oorlog wegens tegenvallende resultaten van hun commando ontheven.
Het doel was voor 'eens en voor altijd af te rekenen' met de vijanden van hetsocialisme en hen die zich (vermoedelijk) niet tot het socialisme wilden laten opvoeden.[7] Stalin legde tijdens de novembervakantie 1937 uit dat iedereen die het waagde "in gedachten, ja zelfs in gedachten" de kracht van de Sovjet-Unie aan te tasten als vijand van het volk zou worden beschouwd en "we zullen ze als een clan vernietigen". Dit was volgens Stalin een echte heilige terreur die uit de missionaire aard van hetbolsjewisme voortkwam.
Vanaf 2 juli 1937 werden geen namen meer gespecificeerd, maar werden quota in duizendtallen opgesteld voor zowel Categorie 1, ter dood veroordeeld (VMNVysjaja Mera Nadezjda), als Categorie 2, naar de goelag te deporteren. De specifieke regionale vonnissen werden vervolgens uitgesproken door zogenaamdetrojka's - een tribunaal van drie personen dat meestal uit de lokale partijsecretaris, de procureur en de lokale commandant van deNKVD bestond. De regio's zelf konden additionele lijsten opstellen.
Op 10 juli 1934 werd Jagoda benoemd tot Volkscommissaris van Binnenlandse Zaken en daarmee hoofd van de NKVD.
Moord op Sergej Kirov op 1 december 1934. Vanaf dat moment waren er kleine arrestatiegolven in de hoogste rangen van partij en bestuur. Dit begon met de arrestatie vanGrigori Zinovjev enLev Kamenev in januari 1935. Beiden werden in een schijnproces tot 10 jaardwangarbeid in deGoelag veroordeeld.
Op 29 juli 1936 beweerde Stalin in een geheime circulaire dat eentrotskistisch-zinovjevistisch centrum zou bestaan. Er werd een begin gemaakt met een groot showproces tegen Zinovjev en Kamenev.
Op 19 augustus 1936 begon het eerste van drie openbare 'Moskouse Processen' tegen de 16 leden van hettrotskistisch-zinovjevistisch centrum onder wie Zinovjev en Kamenev. De krantenPravda enIzvestia brachten vanaf dan iedere dag een hele pagina over het proces. Zinovjev en Kamenev bekenden uiteindelijk onder de belofte van gevangenisstraf. Ze werden beiden ter dood veroordeeld, kregen geengratie van Stalin en werden kort daarop geëxecuteerd.
In het voorjaar van 1936 breidde de arrestatiegolf van oudetrotskisten zich steeds verder uit, en wie al in een kamp zat, werd opnieuw veroordeeld en kreeg strafverlenging.
Op 26 september 1936 werd Jagoda als Volkscommissaris van Binnenlandse Zaken vervangen door Jezjov waarschijnlijk naar aanleiding van een rapport van Jagoda over de toenemende onvrede bij de bevolking over de Grote Zuivering dat slecht viel bij Stalin.
Op 5 juli 1937 beval hetpolitbureau dat de NKVD alle vrouwen van veroordeelde verraders voor 5-8 jaar in kampen moest opsluiten en dat de staat hun kinderen onder de 15 jaar onder bescherming moest nemen (weeshuis).
Op 30 juli 1937 werd doorNikolaj Jezjov Verordening Nr.00447 bij het politbureau ingebracht, inhoudende dat de regio's voor de periode tussen 5 en 15 augustus de volgende quota toebedeeld kregen : Categorie 1 (doodschieten) 72.950 mensen, Categorie 2 (Goelag) 259.450. De volgende dag werd deze goedgekeurd.
Tussen 28 augustus en 15 december 1937 ging het politbureau akkoord met de executie van nog eens 22.500 personen, en nogmaals 48.000 personen.
Door Jezjov (NKVD) en overijverige partij-instanties werden bovenstaande quota bij uitvoering opgeblazen tot totaal 386.798 executies en 767.397 arrestaties.[bron?]
Op 11 augustus 1937 tekende Jezjov Verordening Nr.00485, de zogenaamdeNationaliteiten-verordening, die onder andere de liquidatie mogelijk maakte vanetnische Duitsers en 'Poolse saboteurs en spionagegroepen'. Tijdens deze operatie werden 350.000 mensen gearresteerd, onder wie 144.000 Polen. Van hen werden 247.157 personen geëxecuteerd, onder wie 110.000 Polen. Uiteindelijk werden onder deze verordening 1,5 miljoen mensen gearresteerd; hiervan stierven 700.000 personen.[bron?] Overigens vielen onder deze zogenaamde 'nationaliteitenoperaties' naast Polen en Duitsers ook Roemenen, Letten, Finnen, Grieken, Afghanen, Iraniërs, Chinezen, Bulgaren en Macedoniërs, woonachtig in de Sovjet-Unie.
Eveneens onder Jezjov leidde de Verordening Nr.49990 tot 'Operatie Letland', met massale arrestaties van etnischeLetten in de hele Sovjet-Unie. Na schijnprocessen werden de meeste veroordeelden gefusilleerd of gedeporteerd naar deGoelag. Het aantal slachtoffers wordt geraamd tussen de 22.000 en de 73.000.
De Sovnarkom en het Centraal Comité van deCommunistische Partij van de Sovjet-Unie publiceerden gezamenlijk op 17 november 1938 een decreet waarmee de grootschalige vervolgingen werden gestopt.
Op 25 november 1938 werd Jezjov als Volkscomissaris voor Binnenlandse Zaken vervangen door Beria.
De NKVD-operaties ten behoeve van de Grote Zuivering werd op 26 november 1938 beëindigd met de NKVD Order No. 00762 vanLavrenti Beria.
Op 10 maart 1939 werd voor de 1900 afgevaardigden van het 18e partijcongres verklaard dat de Grote Zuivering beëindigd was. De excessen werden op rekening van Jezjov geschreven, en Beria werd reeds als zijn plaatsvervanger in het politbureau opgenomen als kandidaat-lid. Vanaf dat moment namen de zuiveringen in eigen gelederen fors af; de trojka's werden afgeschaft. Jezjov werd in maart en april 1939 van al zijn publieke functies ontheven en op 10 april 1939 gearresteerd.
Op 3 februari 1940 werd Jezjov zelf in een showproces ter dood veroordeeld en de dag erop geëxecuteerd.
In anderhalf jaar tijd werden 5 van de 15 leden van het politbureau, 98 van de 139 leden van het Centraal Comité en 1108 van de 1966 afgevaardigden van het 17e partijcongres (1934) gearresteerd en veroordeeld. Jezjov verstrekte Stalin 383 gespecificeerde lijsten met namen van slachtoffers ter veroordeling tot Categorie 1.
De meeste dodenlijsten werden ondertekend door Stalin,Molotov,Kaganovitsj enVorosjilov. OokZjdanov enMikojan hebben er vele ondertekend. De NKVD, geleid door achtereenvolgensGenrich Jagoda,Nikolaj Jezjov enLavrenti Beria, verzorgde de uitvoerende kant van het proces door arrestaties, martelingen en executies. Jagoda en Jezjov werden uiteindelijk zelf slachtoffer van de Grote Zuivering.
