DeFranken (Middelnederlands:Vranke,Oudhoogduits:Francho,Oudengels:Franca,Oudnoords:Frakki) waren eenfederatie van reeds eerder bekendeGermaanse stammen, die rond het midden van de 3e eeuw na Christus tot stand kwam.[1] Wellicht verbonden deze stammen zich onderSaksische druk nabij delimes langs deRijn van hetRomeinse Rijk. Vanuit hun oorspronkelijke gebied in het noordoosten van Nederland en het noordwesten van Duitsland[2], staken ze vanaf de 4e eeuw de Rijngrens over en vestigden zich in deRomeinse provincieGermania Inferior. Later breidden ze hun machtsgebied uit naar het huidige België en Frankrijk.
De volksnaamFrank zou ‘onstuimig, wild, dapper’ kunnen betekenen in het Germaans.[3] Deze oorsprong is wellicht terug te vinden in de niet-genasaleerde reeksMiddelnederlandsvrac ‘begerig, hebzuchtig’,Friesfrak ‘geil, welig; vleiend, vriendelijk’, Limburgs vrek, vrech 'brutaal',Oudengelsfrǣc ‘gierig, begerig’,Oudnoorsfrakkr ‘moedig’ en gewestelijkZweedsfräk ‘vermetel’.[4] Later zou het de secundaire betekenis van ‘vrij’ (in tegenstelling tot deGalloromeinen die alshorig onvrij waren) gekregen hebben.[3] De volksnaam zou terug kunnen gaan opOudengelsfranca,Oudnoordsfrakka ‘werpspies’. Maar volgens D.P. Blok werd de werpspies veeleer naar de Franken vernoemd dan omgekeerd.[5][bron?] Dit is te vergelijken met de francisca, deMerovingische tweebladige werpbijl die ook naar de Franken is vernoemd.
De Franken werden nog niet vermeld door de Romeinse historicusTacitus, die wel gewag maakte vanIstvaeones, evenalsPlinius de Oudere. De vroegste verwijzingen naar de Franken dateren uit het midden van de derde eeuw en handelen over de vestiging van Frankische groepen ten noordoosten van de Rijn en de opsplitsing in twee deelgroepen, deSalische Franken en deRipuarische Franken. In deHistoria Augusta (mogelijk uit de4e eeuw) worden de Franken genoemd, onder meer in verband met gevechten met keizerProbus.[6] Enkele eeuwen later wordt de geschiedenis van de Franken uitgebreid beschreven in deLiber historiae Francorum, dat omstreeks 727 zou zijn geschreven.
Men gaat ervan uit dat de Franken oorspronkelijk zijn ontstaan als een soort verbond tussen diverse Germaanse stammen. Genoemd worden in dit verband deUsipeti,Tencteri,Sugambri enBructeri, die woonden in het dal van de Rijn (middenloop en Beneden-Rijn) en de gebieden direct ten oosten daarvan.Gregorius van Tours, die rond 570 een geschiedenis van de Franken geschreven heeft, zegt dat koningClovis een 'Sicamber' genoemd werd.
Sommigen verwerpen deze algemeen aanvaarde theorie dat de Franken in het midden van de derde eeuw zijn ontstaan als een verbond van eerder bestaande Germaanse stammen. Als alternatief zoekt men bijvoorbeeld een oorspronkelijk stamgebied in het huidigePommeren (Noordoost-Duitsland) of op de Deense eilanden.[7] Gregorius van Tours noemde een legende dat de Franken uitPannonia afkomstig zouden zijn geweest.
Tot de Franken inetnologische zin rekent men gewoonlijk de volgende West-Germaanse stammen:
Salische Franken (of Westfranken sinds 420), onder wie gerekend worden:
Bataven enUsipeten(?), mogelijk opgegaan in de Salische Franken, die hun gebied koloniseerden
Het gebied van de Ripuarische Franken besloeg het gehele midden- en lagere Rijngebied, het gebied ten oosten van de Maas en het gebied langs de Moezel. In de Lage Landen heersten de Ripuarische Franken over het gebied boven de Beneden-Rijn (de Betuwe en Hamaland).
De vestiging van Frankische stammen tussen circa 260 en 537 geeft een geleidelijke verbreiding te zien vanaf de oevers van de Rijn naar het zuiden en westen. De Franken wisten na hun eerste binnenvallen in Romeins gebied (274 n.Chr.) de Romeinse macht in een groot deel van het huidige Rijnland over te nemen. Deze groep Franken wordt ook wel aangeduid als de Ripuarische Franken. Weliswaar wisten de Romeinen in de periode 290-310 n.Chr. hun macht over de Rijn opnieuw te vestigen; de streek was echter grotendeels ontvolkt en werd niet opnieuw geromaniseerd, maar raakte nu bevolkt met Frankische nieuwkomers.
In het begin van de vierde eeuw vestigden de keizersMaximianus enConstantius I, die het Frankische grondgebied op de rechter Rijnoever enorm brandschatten, krijgsgevangen Franken in de ontvolkte gebieden in Gallië. Hier werden zij gedwongen de verlaten akkers te bewerken en rekruten te leveren aan het leger.[8] Halverwege de vierde eeuw kwam er een samenwerkingsverband tussen de zogeheten Salische Franken en de Romeinen tot stand. De Romeinse generaal (en wat latere keizer)Julianus verleende de Salische Franken in 358 de status vanfoederati ('bondgenoten') en zij kregen Romeins gebied in de Scheldevallei, tussen de grote rivieren en in het ontvolkte gebied van deKempen.[1] De status vanfoederati betekende dat de Franken voor de verdediging van dat deel van het Romeinse Rijk moesten instaan, in ruil voor de afschaffing van belastingbijdragen.
Omstreeks 432 kregen de FrankenDoornik in handen, een plaats die ook al in de Romeinse tijd bestond en toenTurnacum heette. Dit was daarna enige tijd hun hoofdstad.
Het is niet bekend wat de drijvende krachten waren achter deze migratie, maar het zou te maken kunnen hebben met het klimaat. De trek van de Franken naar het zuidwesten verliep parallel met de trek van de Saksen naar Engeland via de tegenwoordige Nederlandse kust rond 440-450. Rond 480 bezetten de Franken een gebied dat bijna geheel los lag van hun oorspronkelijke territorium, hoewel er rond 537 weer enige overlapping was met hun oorspronkelijke gebied.
In de loop van de vijfde eeuw na Chr. stortte hetRomeinse gezag in West-Europa ineen. In de noordelijke streken, waaronder het gebied van het latere Nederland en België, leidde dat deels tot een terugval in de beschaving, zelfs gedeeltelijk terug naar deprehistorie: de meeste geletterde bewoners van Noordwest-Europa trokken weg naar het zuiden, er werd een aantal eeuwen lang bijna niets meer op schrift gesteld. Daarom wordt de meeste kennis voor een reconstructie van de geschiedenis van die tijd uit archeologische opgravingen gehaald. Van de andere kant bouwden de Franken tussen ca. 350 en 500 een sterk koninkrijk op, dat veel elementen van de Romeinse cultuur en bestuur overnam.[1]
Omstreeks 406 vochten Franken alshuursoldaten van deusurpatorConstantijn III tegen de rechtmatige keizerHonorius. Onder de Frankische koningChlodio voerden zij een aantal oorlogen tegen de Romeinen gericht op gebiedsuitbreiding in Noord-Gallië, onder andere deFrankische Oorlog (428) ende oorlog van 431-432. Omstreeks 460 poogden keizerMajorianus en generaalAegidius het Romeinse gezag in het Nederlandse rivierengebied te herstellen met behulp van Frankische huurlingen.
In 476 stortte het Romeinse staatsapparaat definitief in en hield het West-Romeinse rijk op te bestaan.[1] Tien jaar nadatRomulus Augustulus als laatste Romeinse keizer was afgezet in West-Europa, voerde de Frankische koningClovisoorlog tegen de 'Romeinse generaal'Syagrius (eigenlijk een plaatselijkekrijgsheer) die hij bijSoissons versloeg , zodat het noorden van Gallië in zijn handen viel. Met Clovis begon de grote uitbreiding van het Frankische Rijk.[1] Clovis bracht zijn hofhouding over naarLutetia (de huidige Franse hoofdstadParijs) en het hele gebied van Gallië erfde uiteindelijk de naamFrancië van hun nieuwe heersers.
ZieFrankische Rijk voor het hoofdartikel over dit onderwerp.
Van de 6e tot en met de 8e eeuw veroverden de Franken onder deMerovingische koningen geleidelijk ook de nooit door Rome bezette streken vanGermania Magna ten oosten van de Rijn en ten noorden van de Donau (grofweg de gebieden van het huidige Duitsland, Tsjechië, Oostenrijk en Zwitserland). Onder deKarolingische dynastie bezetten de Franken ten slotte het grootste deel van huidig Italië en het gebied in Noord-Spanje tussen deEbro en dePyreneeën. Daarmee ontstond in Europa de machtigste staat sinds de val van het West-Romeinse Rijk. De bekroning van de Frankische expansie vond letterlijk plaats toen Karel de Grote in het jaar 800 door de paus tot keizer van hetHeilige Roomse Rijk werd gekroond.
In de vroegere Romeinse strekenassimileerden de Franken geleidelijk in de Latijnstalige bevolking, die getalsmatig veel groter was dan de kleine bovenlaag van Frankische heersers. Vooral toen de Franken zich tot het christendom (katholicisme) bekeerden, vergemakkelijkte dit het assimilatieproces. Geleidelijk versmolt de nieuwe Frankische met de oudeGallo-Romeinse toplaag door onderlinge huwelijken. Dit proces heeft echter lang geduurd. De Frankische koningen bleven tot naKarel de Grote hun Germaanse taal spreken en zelfs van nadien zijn er bewijzen dat de adel uit de omgeving van Parijs hun zonen naar het noorden stuurden omdat daar beter Frankisch gesproken werd. Buiten de vroegere Romeinse rijksgrens ging het samensmelten van de onderling toch al verwante West-Germaanse stammen vrij geruisloos en na 900 was het oorspronkelijke stamonderscheid nog maar van weinig betekenis. Het ontstaan van detaalgrens tussen Romaans en Germaans Europa hangt nauwe hiermee samen.
In politiek opzicht heeft het oude stamonderscheid sinds de 11e eeuw weinig betekenis meer. In cultureel opzicht echter bleven de dialecten door de eeuwen heen steeds verder uit elkaar groeien. Door grote taalveranderingen, onder meer veroorzaakt door toenemende regionale verschillen tussen Frankische dialecten toen de rondzwervende stammen van de volksverhuizingen zich definitief op vaste woonplekken vestigden, viel ook het Frankisch zelf uiteen inNederfrankisch,Middelfrankisch,Oostfrankisch enZuid-Frankisch. Het onderscheid tussenNederduits enHoogduits werd zodoende belangrijker dan het, overigens ook toenemende, verschil tussen Frankisch enSaksisch. Het algemene proces van differentiatie werd pas veel later omgekeerd door de invoering van het massaonderwijs. Het tegenwoordige Standaardduits is een mengeling van Saksische en Frankische elementen. De West-Germaanse taalvariëteiten zijn nooit echt opnieuw naar elkaar toe gegroeid, doordat er (onder invloed van delutheraanse bijbelvertaling in het oosten en decalvinistische bijbelvertaling in het westen) twee standaardtalen ontstaan zijn: het Nederlands en het Duits.
Het Standaardnederlands heeft zijn basis voor een groot deel in het Nederfrankisch. Er zijn maar weinig documenten bewaard die het mogelijk maken het ontstaan van hetOudnederlands goed te bestuderen. De Franken stonden er om politieke redenen op dat de schrijftaalLatijn was om zo beter aansluiting te krijgen bij hunRomaanstalige onderdanen, hoewel Karel de Grote een –verloren gegaan– boek met oude volksverhalen in zijn eigen taal liet schrijven. Toch zijn er vanaf de 6e eeuw in bijvoorbeeld deSalische wet enige Frankische taalresten aangetroffen.
In de noordelijke gewesten van Nederland hadden lange tijd deFriezen de overhand, vooral langs de kust. In tegenstelling tot Friezen en Saksen gingen de Franken al vroeg tot het katholieke christendom over. Vanaf de late 7e eeuw vormdeUtrecht (Trajectum) een Frankisch bolwerk van waaruit werd geprobeerd ook de Friezen en Saksen tekerstenen (en te onderwerpen), een proces dat de hele 8e eeuw voortduurde.
.jpg)
