Fentanyl is eenmorfinomimeticum, een stof met een werking analoog aan die vanmorfine. Het werkt echter vele malen sterker dan morfine (op gewichtsbasis ca. 80 maal). De stof staat op lijst 1 van deOpiumwet, werkt gemakkelijkverslaving in de hand en kan zeer schadelijk zijn voor de gezondheid. In de geneeskunde wordt het toegepast als een sterk werkendepijnstiller tijdensoperaties, waarvan de effecten redelijk kort aanhouden en waarvan de werking zo nodig snel kan worden opgeheven door toediening van deantagonistnaloxon. Het middel werd in 1960 gerichtgesynthetiseerd doorPaul Janssen.
In de chronischepijnbestrijding wordt het in de vorm vanpleisters gebruikt waaruit het langzaam en geleidelijk vrijkomt en via dehuid wordt opgenomen. Deze fentanylpleisters (vaak incorrect aangeduid als 'morfinepleisters') hoeven maar om de drie dagen te worden vervangen.[1] Een nadeel is dat het na het opplakken enige uren duurt voor deze pleisters werken en dat het effect na verwijderen van de pleister nog enige uren aanhoudt.
Naast de pleisters is er een scala aan andere toedieningsvormen zoalszuigtabletten,neusspray en oromucosale tabletten. Deze laatste werken via het slijmvlies in de mond.
Er is een aantal fentanylanaloga gesynthetiseerd die deels een ander werkingsprofiel hebben:
carfentanil, een extreem sterk middel dat wordt gebruikt in deveterinaire geneeskunde om grote dieren mee teverdoven. Zo is 10 mg voldoende voor een volwassenolifant. Het werkt circa 10.000x zo sterk als morfine.
Fentanylpleisters bevatten een overmaat aan werkzame stof. Zo bevat de fentanyl-100 pleister 16,8 mg fentanyl, waarvan het 0,1 mg (100 μg) per uur afgeeft. Verder zijn er pleisters die gedurende drie dagen 12, 25, 50 of 75μg per uur afgeven. Een injectie fentanyl bevat slechts 50 μg/ml.[3] Ongebruikte fentanylpleisters moeten uit veiligheidsoverwegingen op zorgvuldige wijze worden vernietigd. Op 17 juni 2014 gaf de Nederlandse registratieautoriteit nogmaals een waarschuwing uit over het niet correct vernietigen van ongebruikte fentanylpleisters.[4]
Fentanyl werd ontwikkeld door Paul Janssen in 1959 en gecommercialiseerd door zijn bedrijfJanssen Pharmaceutica.
Bij het beëindigen van degijzeling in het Doebrovkatheater inMoskou in 2002 werden carfentanil en remifentanil gebruikt. Carfentanil is circa 125 maal krachtiger dan fentanyl, remifentanil ongeveer even krachtig. Beide hebben een hogetherapeutische index, wat een hoge veiligheidsmarge zou impliceren tussen een effectieve dosis en een dodelijke dosis. Via het ventilatiesysteem zijn de stoffen inaerosolvorm binnengebracht. Daarbij kwamen 129 van de 850 gegijzelden en 38 van de 39 gijzelnemers om door verstikking.[5][6]
MuzikantPrince overleed in april 2016 door eenoverdosis fentanyl, denkend dat hij pijnstillerVicodin nam. De Vicodin was illegale namaak en bevatte fentanyl.[7][8]
In 2017 stierfTom Petty aan een cocktail van pijnstillers van onder andere fentanyl enoxycodon.
Zanger-rapperLil Peep, verslaafd aanXanax, overleed in november 2017 aan met fentanyl vervuilde, illegaal geproduceerde Xanax.[9]
In 2022 overleed de Amerikaanse rapperCoolio aan een overdosis fentanyl.[10]
In de Verenigde Staten vielen in 2016 ruim 20.000 doden door fentanylgebruik. Dat was meer dan de ruim 15.000heroïne-doden. DeDEA spreekt inmiddels van een mondiale bedreiging.[11]
ZieOpioïdencrisis voor het hoofdartikel over dit onderwerp.
Sinds 2006 neemt in de VS het misbruik van fentanyl in diverse vormen toe.[12] In een rapport van deCDC wordt gesproken van 1000 sterfgevallen tussen 2005 en 2007. De meeste gevallen werden geregistreerd inChicago,Philadelphia enDetroit.[13] In 2014 waren er 4.200 doden.[14] Ook het CanadeseVancouver staat geregistreerd voor een hoog aantal verslaafden.[15] Voorlopige gegevens laten zien dat fentanyl de oorzaak was van een groot deel van de naar schatting 59.000 tot 65.000 drugsgerelateerde sterfgevallen in het jaar 2016 in de VS. In de wijkMontgomery County was in januari en februari 2017 99 van de 100 drugsgerelateerde sterfgevallen fentanyl of een analoog de oorzaak.[16] Volgens deNew York Times stierven door misbruik van fentanyl alleen al in Long Island in 2016 ten minste 220 mensen.[17]
Een reden voor de hoge sterftecijfers bij toepassing van fentanyl is de extreem hoge effectiviteit en lagetherapeutische breedte (LD50 ∶ ED50 = 277, in tegenstelling tot 25.211 voorsufentanil).[18] Fentanyl kan reeds in een hoeveelheid van 2 mg voor een volwassene met een normaal gewicht fataal zijn.[19][20] Fentanyl wordt steeds meer gebruikt voor het versnijden vanheroïne. Als de fentanyl niet goed door de heroine verspreid wordt, treden dodelijke hotspots met fentanyl op.[21] Fentanyl, dat versneden ofwel direct op de zwarte markt verkocht wordt, komt deels uit legale farmaceutische en deels uit illegale productie.[22]
↑Kevin Duitse, "Toll van fentanyl, krachtiger is dan heroïne, stijgt", 2016/12/29.
↑Reinhard Larsen:Anästhesie und Intensivmedizin in Herz-, Thorax- und Gefäßchirurgie. 5. Auflage. Springer, Berlin/Heidelberg/New York u. a. 1999,ISBN 3-540-65024-5, S. 30 f.
