Deetymologie is het deelgebied van detaalkunde dat de herkomst vanwoorden bestudeert. Deetymologie van een woord is de historische verklaring voor de manier waarop de vorm van het woord tot stand is gekomen; daarom wordt het ook wel dewoordherkomst genoemd.
Iemand die etymologie bedrijft is eenetymoloog. Etymologen werken vaak bij uitgeverijen vanwoordenboeken enencyclopedieën.
Etymologie is oorspronkelijk eensamenstelling uit hetGriekseétymon (ἔτυμον) ‘oorspronkelijke vorm van een woord’, dat weer is afgeleid van hetbijvoeglijke naamwoordétymos (ἔτυμος) ‘werkelijk, waar’, enlógos (λόγος) ‘leer, wetenschap’. Het woord werd bekend doorEtymologiae van bisschopIsidorus van Sevilla, eenencyclopedisch werk waarin hij informatie over allerlei zaken probeerde te relateren aan de oorspronkelijke betekenis van een woord. Zijn werk werd eeuwenlang veel geraadpleegd.
Een woord krijgt een etymologie wanneer het qua vorm en betekenis zodanig overeenstemt met een woord in een andere taal, dat er geen sprake kan zijn van toeval. De etymoloog maakt in zulke gevallen onderscheid tussen vier verschillende categorieën. In de eerste twee categorieën is sprake van een etymologische verwantschap, in de laatste twee niet.
1. Erfwoorden en gemeenschappelijke bron Als verschillende talen een grote hoeveelheid woorden kennen met een vergelijkbare vorm en betekenis, dan is het waarschijnlijk dat deze talen zich uit één en dezelfde brontaal hebben ontwikkeld. Veel woorden in beide talen hebben zich dan uit hetzelfde woord in de brontaal ontwikkeld. We spreken dan van 'verwante woorden' ofwelcognaten, en in ditzelfde verband is er vaak ook sprake vanverwante talen. Het kan ook gebeuren dat hetzelfde woord in de brontaal zich op twee manieren ontwikkelt in een taal die eruit voortkomt of later nog eens in een andere vorm geleend wordt (zie hieronder). In zo'n geval is sprake van eendoublet. In het moderne Frans zijn op deze manier vrij veel doubletten uit het Latijn ontstaan.
Veel verschillen tussen de woorden van de ene taal en die van de andere worden veroorzaakt doordat elke taal haar eigenuitspraakregels heeft. Niet alleen dewoordenschat van een taal verandert mettertijd, ook deze regels veranderen, zij het in een veel lager tempo. Daardoor kunnen hele reeksen verschillen tussen verwante woorden worden verklaard met een klein aantal systematische verschillen in uitspraak, die in de loop van de tijd ontstaan zijn. Zo'n uitspraakverandering die zich in een bepaald taalgebied in een bepaalde periode voordoet of heeft voorgedaan wordt eenklankwet genoemd; het opsporen en plaatsen ervan is een van de belangrijkste activiteiten in dehistorische taalkunde, het deel van de taalkunde dat de ontwikkelingsgeschiedenis van talen probeert te achterhalen. Voor deIndo-Europese talen is een groot aantal klankwetten al in de 19e eeuw vastgelegd.
Een voorbeeld van een klankwet is het systematische verschil tussen de Nederlandse woordentegel,tussen,terug,hout ensnuit en de Duitse cognaten:Ziegel,zwischen,zurück,Holz enSchnauze. We zien hier dat het Duitse woord steeds eents-klank heeft, geschreven alsz, waar het Nederlandse woord eent heeft. Het blijkt dat een groot deel van de verschillen tussen Nederlandse en Duitse woorden met dit soort regels kunnen worden beschreven; het zijn duidelijk verwante talen. Ook het Engels, het Fries en een groot aantal van de (Nedersaksische)Nederduitse dialecten hebben eent in dit soort woorden; in feite is ereen tamelijk scherpe lijn door de Duitse dialecten te trekken, ten zuidoosten waarvan men dez gebruikt. Op grond van verdere studie, bijvoorbeeld van oude documenten en woorden in andere talen die lang geleden aan het Duits zijn ontleend, heeft men de bijbehorendeklankwet vastgesteld: de klank is oorspronkelijkt geweest, en is als gevolg van detweede Germaanse klankverschuiving in hetHoogduitsz geworden.
Nederlands
Nederduits
Engels
Fries
Duits
Oergermaans
toe
to
to
ta
zu
*tō
tien
teihn
ten
tsien
zehn
*tehun
tijd
Tiet
tide ‘(ge)tij’
tiid
Zeit
*tīdi-
tuin
Tuun
town
tún
Zaun
*tūna-
Met behulp van de etymologie en de klankwet is zo vastgesteld dat het Nederlands, Engels en Duits nauw verwante talen zijn. Zij gaan terug op een gemeenschappelijke brontaal, ook wel bekend als hetOergermaans, dat op zijn beurt deel uitmaakt van de veel grotere Indo-Europese familie. Door klankwetten te extrapoleren kunnentaalwetenschappers de Oergermaanse vorm van een woord reconstrueren, zelfs wanneer die nooit is opgeschreven. Zo'n reconstructie wordt weergegeven met een asterisk (*).
2. Leenwoorden Wanneer woorden in verschillende talen op elkaar lijken, maar er geen sprake is van klankwettige overeenstemming, dan is er waarschijnlijk sprake van eenleenwoord. Het woordtank is bijvoorbeeld in vele talen hetzelfde, hetgeen komt doordat al die talen hetzelfde woord uit het Engels hebben overgenomen. In het Duits is het woord dus nietZank, omdat de ontlening van het woord pas plaatsvond na deafficatiet >z.
Een deelcategorie van leenwoorden bestaat uit woorden die niet allemaal uit één en dezelfde taal zijn ontleend, maar steeds van de ene naar de andere taal zijn overgesprongen. Men heeft het dan over eenzwerfwoord. Zulke rondzwervende woorden horen vaak bij producten die zich geleidelijk over de wereld hebben verspreid. Zo gaan het Nederlandse woordkoffie en de in heel veel andere talen aanwezige cognaten zoals het Engelsecoffee, het Italiaansecaffè, het Poolsekawa en het Turksekahve alle terug op hetzelfde Arabische grondwoordqahwa (قَهْوَة).
3. Klanknabootsingen Woorden uit verschillende talen kunnen ook op elkaar lijken omdat ze klanknabootsingen zijn van hetzelfde geluid. Dit noemt men een klanknabootsing of eenonomatopee. Net als bij leenwoorden stemmen onomatopeeën in verschillende talen vaak overeen in vorm en betekenis, maar trotseren zij de zo mogelijk gevonden klankwetten.
Het woord voor ‘moeder’ in diverse Indo-Europese talen.
Zo is de vormovereenkomst tussen het Nederlandsekoekoek, het Hongaarsekakukk, het Italiaansecuculo, het Poolsekukułka en het Turksegugukgiller weliswaar zeer groot, maar hier is geen sprake van cognaten ofwel etymologische verwantschap. De overeenkomsten zijn evenmin door toeval ontstaan; de benaming is in elke taal afzonderlijk geïnspireerd op de roep van de betreffende vogel.
4. Elementaire begrippen Verder is het nog zo dat defonetiek van talen er op natuurlijke wijze voor zorgt dat in veel talen de woorden voor zeer elementaireconcepten qua vorm op elkaar lijken, hoewel ze etymologisch in geen enkel opzicht verwant zijn. Dit zijn meestal de woorden die een taallerend kind het eerst leert, dus dearticulatie ervan moet ook wel heel eenvoudig zijn. Zo betekent hetChinesemā (媽) hetzelfde als de Nederlandse woordenma enmama. Hier is geen sprake van etymologische verwantschap, maar de klanken waaruit deze woorden bestaan zijn zeer eenvoudig te articuleren terwijl het tevens zo'n beetje de eerste woorden zijn die een kind leert.
