Esoterie is kennis die slechts vooringewijden, geïnitieerden, toegankelijk is, dit in tegenstelling totexoterie, waarvan de informatie en kennis voor iedereen verifieerbaar en toegankelijk is. Heel watlevensbeschouwelijke stromingen engenootschappen beroepen zich op een dergelijke vorm van kennis die zowel hetindividu als dekosmos betreft en ontwikkelen daarbij een eigen leer enmethodiek. Esoterisch,occult en arcaan hebben gelijkaardige betekenissen en in de meeste contexten zijn de drie termen onderling verwisselbaar.
Als academisch studiegebied is esoterie de studie van alternatieve of gemarginaliseerde religieuze bewegingen of filosofieën waarvan de aanhangers in het algemeen hun eigen overtuigingen, praktijken en ervaringen onderscheiden van de publieke, geïnstitutionaliseerde religieuze tradities. Tot de onderzoeksgebieden van esoterie behorenalchemie,astrologie,gnosticisme,hermetisme,kabbala,magie,mystiek,neoplatonisme, nieuwe religieuze bewegingen die verband houden met deze stromingen, negentiende-, twintigste- en eenentwintigste-eeuwse occulte bewegingen,rozenkruisers, geheime genootschappen enchristelijke theosofie.
Het woord esoterie is afkomstig van hetGriekse εσωτερική en betekent het inwendige of het verborgene; dit in tegenstelling tot het begripexoterie, dat het uitwendige of het openbare betekent. Esoterie houdt zich dus bezig met verborgen aspecten van de werkelijkheid, de nietzintuiglijk waarneembare aspecten, het wezen van de dingen. Dergelijke kennis staat dan ook haaks opnatuurwetenschappelijke kennis, die immers stoelt op waarnemingen, logica en verifieerbaarheid.
In zijn dialoogAlcibiades (ca. 390 v.Chr.) gebruiktPlato de uitdrukkingta esô, wat de innerlijke dingen betekent en in zijn dialoogTheaetetus (ca.360 v.Chr.) schreef hij overta eksô in de betekenis van de uiterlijke dingen. De eerste keer dat het begripesôterikos opdook, was echter inLucianus van Samosata's Βίων πρᾶσις (Biōn prãsis, Veiling van levens) dat rond 166 werd geschreven. Daarin heeft hij het overAristoteles, die zowel esoterische (innerlijke) als exoterische (uiterlijke) leringen gaf.
Het begrip esoterie dekt vele ladingen en duidt zowel op individuele belevingen als op mystieke stromingen en scholen die een of andere vorm van esoterische kennis en lering claimen. Wat vaak opduikt, is het optreden van mediërende elementen zoalssymbolen ofvisioenen die de (verborgen) esoterische kennis toegankelijk zouden maken, en een of andere vorm vaninitiatie om tot de esoterische kring toegelaten te worden.
Om esoterische stromingen die voornamelijk gebaseerd zijn op bronnen uit de late Oudheid en de Europese middeleeuwen te onderscheiden van bijvoorbeeld islamitische of joodse stromingen, wordt de term "westerse esoterie" vaak gebruikt.
Dewesterse esoterische tradities hebben hun wortels in een religieuze manier van denken, die teruggaat tot hetgnosticisme, hethermetisme en hetneoplatonisme in dehellenistische wereld tijdens de eerste eeuwen van onze jaartelling. Tijdens derenaissance leidde de herontdekking van oude teksten tot de wetenschappelijke studie en de herleving vanmagie,astrologie,alchemie enkabbala. Na dereformatie leidde deze geestelijke stroming tot bewegingen als detheosofie, derozenkruisers en devrijmetselarij. De hernieuwde belangstelling voor esoterie in de moderne tijd begint met het 19e-eeuwsspiritualisme,Blavatsky’s theosofie en de oprichting van een aantal magische ordes zoals deGolden Dawn. Invloedrijke 20e-eeuwse auteurs over esoterie waren onder meerRudolf Steiner,Alice Bailey,George Gurdjieff, en de analytische psycholoogCarl Gustav Jung.
Niet-westerse tradities kunnen ook kenmerken van esoterische bewegingen vertonen. Zo benadrukkenIsmaïli-moslims ook een onderscheid tussen het innerlijke en het uiterlijke. Geestelijke verlossing wordt bereikt door het ontvangen van deNur (licht) door middel van het esoterische, dat wil zeggen de spirituele zoektocht naar verlichting. Ismaili-islam heeft ook enkele van de kenmerken die geassocieerd worden met esoterie zoals gedefinieerd doorAntoine Faivre(zie artikelWesterse esoterie), zoals het geloof in een tussenliggende geestelijke sfeer als bemiddelaar tussen de mens en het goddelijke. Esoterische stromingen in hetboeddhisme, die onder de algemene categorie van hetVajrayana-boeddhisme vallen, passen esoterische trainingen toe in Boeddha's leer, door het gebruik van symbolen,mantra's en handgebaren, ofmudra. De vooruitgang die studenten boeken op deze paden wordt gemarkeerd metinwijdingsrituelen.
- Wouter Hanegraaff,Western Esotericism. A Guide for the Perplexed, 2013,ISBN 9781441136466
- Arthur M. Melzer,Philosophy Between the Lines. The Lost History of Esoteric Writing, 2014.ISBN 9780226479170
.svg)
