Deeindtijd, heteinde der tijden, delaatste dagen ofeschaton is een voorstelling van de laatste tijdsperiode (het einde) van alle menselijke geschiedenis. De leer over de eindtijd heeteschatologie. Bewegingen waarin de eindtijd een belangrijke rol in huntheologie heeft, wordeneindtijdbeweging genoemd.
Veelabrahamitische religies beschouwen de passages in hun heilige boek (Hebreeuwse Bijbel,christelijke Bijbel ofKoran) over een eindtijd niet als een toekomstvoorspelling of hebben hierover geen concrete verwachtingen voor de nabije toekomst. Veel gaan uit vanpreterisme, de opvatting dat dit soort profetieën reeds vervuld zijn. Anderegeloofsgemeenschappen kennen eindtijdscenario's die bestaan uit thema's rondom grote omwentelingen enverlossing. De verschillende eschatologieën in deze laatste groep worden gekenmerkt door de volgende aspecten (waarvan er altijd minimaal één aanwezig is):messianisme,millennialisme enapocalyptiek.
In hetjodendom verwijst de eindtijd vaak naar het laatste stuk van de wereldgeschiedenis, waarin demessias verschijnt en deJoodse diaspora wordt bijeengebracht. In hetchristendom duidt de eindtijd vaak de periode aan die aan dewederkomst van Jezus voorafgaat. In deislam wordt de Oordeelsdag voorafgegaan door de verschijning van demahdi, een verlosser die met de hulp vanIsa (Jezus) dedajjal (een valse verlosser) vervolgens zal overwinnen.
In het jodendom is de verwachting van herstel na een eindtijd al ingebed vanaf de verhalen in deHebreeuwse Bijbel over deaartsvaders, deuittocht uit Egypte en de tocht naar en inname van hetBeloofde Land. De veroveringen van het Beloofde Land, met name door hetAssyrische Rijk enBabylonië, werden toegeschreven aan de ongehoorzaamheid van het Joodse volk, dat zich niet hield aan dewet van Mozes.God verbande hen uit hetLand van Israël, wat leidde tot de Joodse diaspora. Met de komst van de messias in de eindtijd zal dit worden hersteld.
De belangrijkste bronnen voor de daarmee samenhangende eschatologie zijn de boekenJesaja,Jeremia enEzechiël, maar in zowel dekleine als degrote profeten komen uitgebreide passages voor over de eindtijd.[1]
Inrabbijnse literatuur bespraken en verklaarden rabbijnen de profetieën die in de Hebreeuwse Bijbel werden gevonden, in relatie tot de mondelinge wet en rabbijnse tradities over hun betekenis.
De belangrijkste kenmerken van de joodse eschatologie zijn - in willekeurige volgorde:[1]
Sommigen geloven ook dat de geschiedenis zichzelf zal voltooien en de eindbestemming zal worden bereikt als de volledige mensheid terugkeert naar deHof van Eden.[2]
Sommige eerste-eeuwse christenen geloofden datJezus tijdens hun leven zouwederkomen. ToenPaulus' bekeerlingen inThessaloniki werden vervolgd door deRomeinen geloofden zij dat de eindtijd nabij was (2 Tessalonicenzen 2). Vanaf de vorming van het christendom zijn degenen die de Bijbel letterlijk nemen verdeeld in degenen die menen dat het voorspellen van datums voor de wederkomst van Christus zinloos is en degenen die geloven dat Jezus tekenen heeft gegeven om de eindtijd aan te herkennen. Het exacte tijdstip van de wederkomst is volgens hen echter niet bekend, want hij komt "als een dief in de nacht" (1 Tessalonicenzen 5:2) en Jezus had zelf al gezegd: "Niemand weet wanneer die dag en dat moment zullen aanbreken, ook de hemelse engelen en de Zoon niet, alleen de Vader weet het" (Matteüs 24:36).
KerkvaderIreneüs (ca. 140-202) zag het einde van de wereld nabij, maar de invloedrijkere kerkvaderAugustinus (354-430) dacht juist a-millennialistisch.
In de traditionele voorstelling van de eindtijd binnen de christelijke traditie staat de wederkomst van Jezus Christus centraal, die de wet en de profetieën vervult. Door leven, dood enopstanding van Jezus kan volgens traditioneel-christelijke opvatting ieder mens verzoend worden met God wanneer hij hetdoopsel ontvangt. In de christelijke traditie belooft Christus aan de gelovige mens het eeuwig leven en hetKoninkrijk van God.De eindtijd staat voor een periode die gekenmerkt zal worden door geloofsafval, rampen, oorlogen en pandemieën. Aan het uiterste einde van die eindtijd valt het optreden van de antichrist, die volgens een gecombineerde interpretatie van onder meer het boekOpenbaring,1 Timoteüs 4:1,1 Johannes 2:18,22 en2 Johannes 1:7 nu al in de wereld is en die loochent dat Jezus de Messias is.De antichrist zou 'orde' komen brengen en een korte periode van wereldvrede zal het resultaat zijn, waarna hij echter - geïnspireerd door satan - vervalt in het vervolgen van de christenen, terwijl ook strijd zal uitbreken tussen de volkeren, culminerend in de laatste grote strijd op de vlakte vanArmageddon. De eindtijd zou dan worden afgesloten met de Wederkomst van Jezus. In tegenstelling tot de interpretatie van de vroege Kerk dat met Jezus' terugkeer eerst eenDuizendjarig vrederijk wordt gesticht (millennialisme) waarna deDag des oordeels plaatsvindt, is in de latere katholieke en oosters-orthodoxe theologie dit vrederijk opgevat als een figuurlijke afspiegeling van de voorafgaande tijdperken waarin de Kerk van Christus triomfeert op aarde. Soms wordt in dit kader de tijdspanne van demiddeleeuwen genoemd, soms ook het christelijke gedeelte van het oudeRomeinse Rijk. In deze lezing vindt het laatste oordeel plaats vlak nadat Jezus is teruggekeerd op aarde. Zij die in het laatste oordeel niet veroordeeld worden, beërven een nieuwe hemel en een nieuwe aarde waar het kwaad en ziekte en dood niet meer bestaan. God zal in hun midden wonen. Zij die wel veroordeeld worden zullen voor altijd van God gescheiden zijn.
Moderne theologen wijzen op de grote verschillen in historische context waarin Bijbelse teksten over de zogeheten eindtijd zijn ontstaan. Ze interpreteren deze teksten niet als een 'draaiboek' voor het einde van de wereld, maar als tegendraadse, ondergrondse geschriften. Zulke teksten zijn van alle tijden en duiken op tijdens grote beroeringen, onzekerheden, dreigingen en verdrukking van mensen. Moderne theologen interpreteren zulke teksten uit het verleden als een bemoediging, dat ook lastige tijden vandaag van voorbijgaande aard zijn. We kunnen ze daarom ook lezen als een aanmoediging tot volharding. Het gaat deze theologen dus niet over geopenbaarde kennis over 'het einde van de wereld', maar om historische teksten die hoop en vertrouwen wekken ook in andere uitzichtloos lijkende situaties.Je vindt teksten over het einde der tijden o.a. inDaniël 11:35-40 enEzechiël 38-48 - de tijd dus van deBabylonische ballingschap - en eeuwen later keren ze terug bij o.a.Marcus 13 enOpenbaring. Zulke teksten vormen volgens deze theologen geenorakel voor onze tijd, maar verbeelden in essentie de joodse, messiaanse traditie: een uitzien naar verlossing die telkens weer opduikt, zo ook in de vroege christelijke geloofstraditie. De katholieke theoloogEdward Schillebeeckx heeft aanbevolen teksten over de eindtijd weliswaar te blijven lezen als uitdrukkingen van zulk messiaans verlangen naar de eindigheid van alle verdrukking - en dus niet alleen als merkwaardige archiefstukken uit ver vervlogen tijden - maar hij waarschuwde tegelijkertijd ze niet letterlijk te nemen, omdat ze anders vervormd dreigen te worden tot sombere, gewelddadige orakels om daarmee antwoorden te forceren op eigen onzekerheden.
De islam kent kleine en grote voortekens van de eindtijd die voor een deel in deKoran en voor een deel in deHadith worden beschreven. De voortekens kunnen ook symbolisch worden opgevat en hoeven niet altijd historisch te zijn.[3]Demahdi is een verlosser of bevrijder van wie in sommige islamitische stromingen verwacht wordt dat hij volgens profetieën aan het einde van de tijden komt. De komst van de mahdi, samen met Isa (Jezus), is een van de grote gebeurtenissen die voor deqiyamah (dag des oordeels) zal plaatsvinden.
Als eerste kleine voortekens geven enkele teksten van deHadith aan dat de religieuze kennis verdwijnt en onwetendheid (bijgeloof) zal heersen. Het drinken vanalcohol wordt normaal gevonden,zina wordt openlijk bedreven, toevertrouwde goederen wordenverduisterd, minder goede daden worden gedaan, hebzucht heerst, steeds meermoorden worden gepleegd en de ene mens benijdt de andere zijndood.[4]
Een overlevering van Hudaifa al Rifari geeft aan datMohammed tien dingen als teken heeft gezegd, voordat het Uur aanbreekt, ongeacht in welke volgorde:[3]
Daarnaast zal er een veldslag aanbreken tussen de moslims en de joden waarbij de moslims de joden zullen bevechten totdat de joden zich achter bomen en stenen zullen verschuilen. Vervolgens zullen de bomen en stenen de joden verraden. Alleen degharqad boom zal dit niet doen.
Ook binnen de islam komen er van tijd tot tijd stromingen boven die menen dat de gelovigen zelf het einde der tijden actief in werking kunnen zetten. In november 1979 drongen gewapende terroristen de heiligste plek van de islam binnen, de Grote Moskee in Mekka, in de overtuiging dat hun leider de mahdi was. De bezetting eindigde in een bloedbad toen de moskee bestormd werd. Meer dan 300 mensen, gijzelaars en terroristen, vonden de dood, onder wie de leider van de beweging.[5]
In hun boekVan harem tot fitna behandelenTheo Salemink enMarcel Poorthuis onder andere demimesis in de apocalyptiek vanSaid Ayyub, die na de vrede tussen Egypte en Israël in 1986 zijn eerste boek schreef:Al-Masīh al-Dayyāl (‘De valse Messias’). De auteurs wijzen op de verwantschap tussen de apocalyptiek van christenzionistische herkomst en die van Ayyub. Volgens deze populaire moslim-chiliast zal de Eindstrijd in de vorm van de door de Israëli begonnen Derde Wereldoorlog een overwinning van de islam op wereldschaal te zien geven. In de apostel Paulus ziet hij de eerste gestalte van de Anti-Christ.Poorthuis en Salemink wijzen erop dat de nieuwe generatie moslim-chiliasten net als hun christelijke collega’s doorgaansselfmade theologen zijn. Academisch opgeleide theologen die banden hebben met deAl-Azhar-universiteit in Caïro weerleggen overigens deze wildgroeiende theorieën aan de hand van wat de traditionele islamitische bronnen over de Messias en de Mahdi zeggen. Maar de auteurs merken daarbij op dat dit tegenwicht niet altijd lijkt te helpen.[6]
Veeldharmische religies zien de teksten in hunheilige geschriften over de eindtijd als een onvermijdelijke gebeurtenis, niet als een voorspelling voor de nabije toekomst. Dharmische religies beschrijven ook een eindtijd. Het is echter geen definitieve eindtijd, maar een tijd waarin onze huidige wereld zal eindigen en daarna zal worden herboren.
De komst van Kalki markeert het begin van de hindoeïstische eindtijd, die ook het einde van deKali Yuga markeert.
ZieKalki (hindoeïsme) voor het hoofdartikel over dit onderwerp.In hethindoeïsme wordt ookKalki benoemd, de laatsteincarnatie vanVishnu die een einde zal maken aan alle onrechtvaardigheid in de wereld en ook voorspeld wordt een einde te maken aan het huidige tijdperk (Kali Yuga).
In het hindoeïsme gelooft men in het uiteindelijke einde van de wereld waarbij de huidige staat van de wereld en het universum uiteindelijk zullen eindigen, waarna het herboren zal worden in een oneindige cyclus.Shiva die het vernietigendeaspect vangod representeert neemt deze taak op zich en zorgt voor de overgang of transformatie van het huidige universum naar het nieuwe.
ZieMaitreya voor het hoofdartikel over dit onderwerp.In het boeddhisme wordt ook een eindtijd genoemd, die begint met de komst van Maitreya en de vernieling van de wereld door de zeven zonnen.
In een heiligezoroastrische tekst, deAvesta, verschijnt aan "het einde der tijden" eenmessias die het kwade overwint. Hij zal eenzalf van stierenvet enhamoa maken en daarmee onsterfelijkheid bewerken. Op dealtaren vanMithras in het aan hem gewijdeTaurobolium wordt dezezonnegod afgebeeld terwijl hij zich metstierenbloed wast.
In de jongstewereldreligie, hetbahá’í-geloof (1844 tot heden), wordt Bahá’u’lláh gezien als de nieuwste boodschapper van God, met een openbaring die bedoeld is voor een globaliserende wereld. Bahá’u’lláh is tevens de beloofde vredesvorst, die het begin zal inluiden van een nieuw tijdperk van wereldvrede. In de overgangsfase zal de oude wereld desintegreren, wat als een eindtijd ervaren kan worden voor velen. Tegelijk zullen de contouren van een nieuwe wereld zichtbaar worden, een wereld met veel hogere, universele waarden, zoals compassie, dienstbaarheid, solidariteit, eerlijkheid en rechtvaardigheid. In het begin zal er sprake zijn van een Kleine Vrede, die zich kenmerkt door politieke afspraken tussen de landen, waardoor er formeel geen oorlogen meer worden toegestaan. Later zal er een Grote Vrede zijn, die meer kenmerken heeft van een door alle landen gewenste wereldvrede. Dit tijdperk zal een bloei laten zien van menselijke samenwerking en vriendschap, die minstens duizend jaar zal duren. Veel van de huidige problemen zullen verdwijnen in de wereld. Religies zullen eensgezind zijn, mannen en vrouwen zullen gelijkwaardig zijn, wetenschap en religie zullen elkaar niet langer meer tegenspreken, en de mensenrechten zullen universeel gerespecteerd worden. Ook zullen er nog andere, duidelijke tekenen zijn van een hoge en verenigde beschaving.
Binnen hetNew Age-denken zijn er gelijkenissen met het christendom voor wat betreft natuurrampen, doch deze worden geïnterpreteerd als een onderdeel van een zuiveringsproces, waarbij het leven zichzelf ontdoet van elementen die het leven niet op lange termijn dienen. Verder verschijnen er volgens New Age denkers veel meer 'nieuwetijdskinderen' die de mensheid vooruit zouden helpen in het in onvoorwaardelijke liefde staan ten opzichte van zichzelf en het leven in de breedste zin van het woord.
Volgens de interpretatie van sommige nieuwe religieuze bewegingen en New Age bewegingen is deze eindtijd het einde van het "oude denken" in polarisaties zoals goed en kwaad, beter en slechter (vaak ontleend aan niet-dualistische Aziatische godsdiensten), etc.Aansluitend op begrippen ontleend aan deantroposofie betekent de terugkeer van Christus hier het "indalen van de Christusenergie in het hart van de mensen", waarbij elk mens zich de onvoorwaardelijke liefde van God terug gaat eigen maken. Het laatste oordeel volgens deze individualistische interpretatie is de dag dat eenieder zijn eigen 'laatste oordeel' over een ander uitgesproken heeft, en aldus Christus weer in zijn/haar hart toelaat.