Deeconomische relatie tussen Duitsland en de Sovjet-Unie verslechterde nadatAdolf Hitler aan de macht kwam in 1933. In 1939 verbeterde de relatie en werd deDuits-Sovjet Kredietovereenkomst ondertekend. Daarna ontvingnazi-Duitsland grote hoeveelhedengrondstoffen benodigd voor hun oorlogsinspanning, zoalsaardolie,graan,rubber,ijzererts enmangaan uit deSovjet-Unie. De Sovjet-Unie ontvingwapens,technologie enmachines uit Duitsland. Na het economische verdrag werd hetMolotov-Ribbentroppact ondertekend. In het pact stonden afspraken over wederzijdse non-agressie en geheime protocollen waarin Oost-Europese landen verdeeld zouden worden onder Duitsland en de Sovjet-Unie. De economische relatie werd versterkt door deDuits-Sovjet Economische Overeenkomst van 1940. Een jaar later werd hetDuits-Sovjet Grens- en Handelsverdrag van 1941 ondertekend. De economische handelsrelatie werd beëindigd bij deDuitse invasie van de Sovjet-Unie in juni 1941. Zonder de importen uit de Sovjet-Unie zou Duitsland niet voldoende middelen hebben gehad om de Sovjet-Unie effectief aan te vallen.[1]
In het midden van 1920 werden verschillendehandelsverdragen ondertekend tussen de Sovjet-Unie en Duitsland. De jaarlijkse exporten vanuit Sovjet-Unie richting Duitsland groeiden tot het toenmalige hoogtepunt in 1927.[2] Tot 1933 bleef wederzijdse handel goed. In onderstaande tabel staat de Sovjet-export richting Duitsland weergegeven.
| Export uit Russische Rijk / Sovjet-Unie naar Duitsland[3] | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| Jaar | Bedrag* | ||||
| 1912 | 1.528 | ||||
| 1913 | 1.425 | ||||
| 1923 | 147 | ||||
| 1924 | 141 | ||||
| 1925 | 230 | ||||
| 1926 | 323 | ||||
| 1927 | 433 | ||||
| 1928 | 379 | ||||
| 1929 | 426 | ||||
| 1930 | 436 | ||||
| 1931 | 304 | ||||
| 1932 | 271 | ||||
| *miljoenen Reichsmark | |||||
De politieke en economische relatie tussen de Sovjet-Unie en Duitsland verslechterde door de machtsovername van deNSDAP onder leiding van Adolf Hitler in 1933. Vanuit denationaalsocialisten werden decommunistische beweging en de Sovjet-Unie beschouwd als onderdeel van een wereldwijdJoodscomplot. Daarnaast beschouwden de nazi’s deSlavische volkeren als minderwaardig. InMein Kampf uitte Hitler al zijn wens omLebensraum te veroveren ten koste van de bewoners van Slavische afkomst.[4]
Demarxistische ideologie van de Sovjet-Unie beschouwde op haar beurt de naziheerschappij als een voorbeeld van een ideologie verbonden met hetkapitalisme. De Sovjet-Unie en Duitsland voerden wel economische handel met elkaar. Er werd een overeenkomst over schulden ondertekend in 1935 zodat Sovjet-Unie eerdere schulden kon terugbetalen met grondstoffen.[5] De Sovjet-Unie verzocht verdere economische samenwerking, maar dat werd door Adolf Hitler tegengehouden.[5]
De relatie tussen beide landen verslechterde nog verder door politieke omstandigheden. Duitsland en haar bondgenootItalië steunden vanaf 1936 denationalistische factie in deSpaanse Burgeroorlog, terwijl de Sovjet-Unie steun leverde aan derepublikeinen. In datzelfde jaar werd hetAnti-Kominternpact opgericht dat gericht was tegen de communistische beweging en de Sovjet-Unie. Ook deAnschluss (vereniging vanOostenrijk met Duitsland) in 1938 was tegen de verlangens van de Sovjet-Unie.[5] De Sovjet-export richting Duitsland daalde tot 47,4 miljoenReichsmark in 1938, dat was ongeveer een vijfde van 1934. In onderstaande tabel staat de export van de Sovjet-Unie richting Duitsland weergegeven.
| Export vanuit Sovjet-Unie naar Duitsland[3] | ||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Jaar | Bedrag | |||||||||||
| 1933 | 194 | |||||||||||
| 1934 | 210 | |||||||||||
| 1935 | 215 | |||||||||||
| 1936 | 93 | |||||||||||
| 1937 | 65 | |||||||||||
| 1938 | 47 | |||||||||||
| 1939 | 30 | |||||||||||
| *Duitse importen in miljoen Reichsmark | ||||||||||||
Zelfs onder deze omstandigheden zat Duitsland nog in de top drie van importeurs richting de Sovjet-Unie.[6]
Hitler gaf opdracht om de omvang van dekrijgsmacht te vergroten. Dit betekende een stijging van de behoefte aan grondstoffen. Duitsland had veel grondstoffen in eigen land, maar was voor veel grondstoffen ook afhankelijk van import uit andere landen. Duitsland kon in slechts 25% van haar eigen behoefte aanaardolie voorzien.[7] Bij een oorlog zouden vele handelspartners wegvallen, zodat Duitsland voor aardolie afhankelijk zou worden vanRoemenië of de Sovjet-Unie. Soortgelijke problemen waren er bijchroom,wolfraam,nikkel,molybdeen enmangaan. Dit zijn materialen die noodzakelijk zijn voor de productie vanstaal geschikt voortanks,schepen en andere oorlogstuig.[7] Duitsland was voor ongeveer 35% zelfvoorzienend voorijzererts.[6] Duitsland haalde veel wolfraam en molybdeen uitChina, maar dat zou bij een Britsezeeblokkade alleen Duitsland kunnen bereiken met de trein via spoorwegen op het grondgebied (en veroverd gebied) van de Sovjet-Unie.[7]
Rubber was ook van belang voor onder andere de productie van banden voor voertuigen, rubberboten,gasmaskers enlaarzen, terwijl Duitsland voor rubber voor 80% afhankelijk was van import.[6] Veel rubberproductie was er inMaleisië enOost-Indië, die behoorden tot dekoloniën van deBritten en deNederlanders.[7] Wel kon naar verwachting in ongeveer 50% van de behoefte worden voorzien door synthetische rubberproductie vanaf 1942, terwijl Duitsland voor de andere 50% behoefte had aan natuurrubber.[7] Daarnaast moest de synthetische rubber nog vermengd worden met 10% tot 15% aan natuurlrubber voor een geschikt eindproduct.[8]
Tijdens de voorbereidingen door Duitsland van hun invasie vanPolen gaven Duitse militaire planners in augustus aan dat er aanzienlijke olie-, voedsel- en rubbertekorten zouden zijn ten gevolge van de verwachte Britse zeeblokkade. Bij een dergelijke blokkade zou de Sovjet-Unie de enige leverancier van belangrijke grondstoffen zijn.[9] HetDuitse Rijk kon 25 procent van de eigen oliebehoefte leveren, terwijl men daardoor 2 miljoenton onder normale omstandigheden nodig had uit het buitenland en zelfs 10 miljoen metrieke ton bij een totalemobilisatie.[7] Duitse militaire planners gaven in april en mei 1939 aan dat ze bij het uitbreken van de oorlog grootschalige tekorten aan aardolie, voedsel, rubber en metaal-ertsen verwachtten indien er geen grotere Sovjet-export zou komen.[9]
De Sovjet-Unie wilde machines en andere industriële producten importeren voor de verdereindustrialisatie van het land en de versterking van hetRode Leger.[7]Jozef Stalin werkte niet alleen samen met de Duitsers wegens versterking van de eigen economie of de krijgsmacht. Jozef Stalin zei tijdens een gesprek in juli 1940 metStafford Cripps, de nieuwe Britseambassadeur in de Sovjet-Unie, dat een ander doel was om de machtsverhoudingen in Europa te veranderen door de vechtende partijen elkaar te laten verzwakken. Stalin was niet bang dat er een Duitsehegemonie zou ontstaan, onder andere omdat Duitsland geen sterkemarine had.[10]
De gesprekken tussen de regeringen van Duitsland en de Sovjet-Unie gingen via economische contacten. Niet alleen wegens de grote economische behoeften van beide landen, maar ook omdat diplomatieke contacten verbroken waren na de oprichting van het Anti-Kominternpact door Duitsland enJapan.[9] In juli en augustus waren de economische gesprekken ver gevorderd. Hierna werden mogelijkheden besproken voor een politiek verdrag. Vanuit de Sovjet-kant werd aangegeven dat dit pas kon gebeuren nadat een economische overeenkomst was gesloten.[11]
Duitsland en de Sovjet-Unie ondertekenden deeconomische overeenkomst op 19 augustus 1939. De Duitsers zouden in de eerste twee jaren na ondertekening voor 200 miljoen Reichsmark aan nieuwe opdrachten vanuit de Sovjet-Unie aanvaarden voor de levering van goederen, waarbij de Sovjet-Unie dat bedrag zou lenen bij de Duitse overheid. Binnen twee jaar na ondertekening zouden Duitse industriële goederen ter waarde van 60 miljoen Reichsmark die pasten in de ongebruikte ruimte uit eerdere afgesproken economische verdragen geëxporteerd worden naar Sovjet-Unie. In dezelfde twee jaar zou er ook export van Duitse goederen ter waarde van 180 miljoen Reichsmark bovenop de oude overeenkomsten komen. De Sovjet-Unie zou in deze twee jaren op hun beurt grondstoffen ter waarde van 60 miljoen Reichsmark onder oude afspraken opsturen en 120 miljoen Reichsmark onder de nieuwe overeenkomst. Plus het leveren van grondstoffen ter waarde van 200 tot 300 miljoen Reichsmark voor het afbetalen van oudeleningen en het nieuwekrediet.[11] De bovengenoemde lening tussen 200 miljoen Reichsmark werd gebruikt om goederen te kopen in Duitsland. De betreffende goederen waren machines, oorlogsmaterialen enharde valuta.[6] De lening zou 100% gegarandeerd worden door de Duitse overheid met 5% rente.[12] Een vertrouwelijk protocol gaf de Duitse regering aan om 0,5% van de rente terug te betalen, zodat de effectieve rente 4,5% was.[12] De afbetaling zou na zeven jaar beginnen.[12]
Op 24 augustus werd de politieke en militaire overeenkomst gesloten die bekend staat als hetMolotov-Ribbentroppact. In geheime protocollen werden de verschillende landen in Europa verdeeld in twee invloedssferen van Duitsland en de Sovjet-Unie. Polen werd tussen Duitsland en de Sovjet-Unie verdeeld.Finland,Estland,Litouwen enLetland werden toebedeeld aan de Sovjet-invloedssfeer, plus delen vanRoemenië (Bessarabië en het noorden vanBoekovina). Dit kwam later neer opannexatie van de betreffende gebieden door de twee landen. Een week na ondertekening van het Molotov-Ribbentroppact begon de inval van Polen door Duitsland. De Britten voerden gelijk een economische blokkade en boycot tegen Duitsland in. Op 17 september viel het Sovjetleger het oosten van Polen binnen in samenspraak met de Duitse legerleiding, zoals afgesproken in het Molotov-Ribbentroppact. De Sovjet-Unie was niet succesvol om Finland te veroveren tijdens deWinteroorlog.
De Duitse oorlog in Polen zorgde voor problemen bij de Duitse voorraden van militaire middelen, bijvoorbeeld ze hadden naar eigen verwachting slechtsmunitievoorraden voor 6 weken.[12] Duitsland had meer behoefte aan economische samenwerking met de Sovjet-Unie voor grondstoffen dan werd geregeld in de economische overeenkomst van 1939.[12] Door de Duitse militaire planners werd aangegeven dat zij niet voldoende aardolie en rubber hadden voor een westelijk offensief.[12]
De Sovjet-Unie wilde ook meer economische samenwerking, onder andere omdat bepaalde importen wegvielen doordat bepaalde landen geheel of deels stopten met de handel na de ondertekening van het Molotov-Ribbentroppact.[12] Bijvoorbeeld deVerenigde Staten van Amerika voerden eenwapenembargo in na ondertekening van het politieke pact. Een totaal Amerikaansembargo werd ingevoerd na het begin van deinvasie van Finland in 1939 door Sovjettroepen.[6]Frankrijk en hetVerenigd Koninkrijk stopten ook grotendeels met handel met de Sovjet-Unie, zodat de Sovjeteconomie afhankelijk werd van Duitsland voor vele goederen.[6]
Na de verdeling van Polen werd door beide landen op 28 september 1939 hetDuits-Sovjet Grens- en Vriendschapsverdrag ondertekend. Naast vastlegging van de grenzen werd daar ook afgesproken dat onder andere olie, voedsel en vee geproduceerd in het door Sovjet-veroverde deel van Polen in grote hoeveelheden naar Duitsland werd verzonden.[6]
Duitsland en de Sovjet-Unie begonnen onderhandelingen voor verdere economische samenwerking. DeDuits-Sovjet Economische Overeenkomst van 1940 werd op 11 februari 1940 ondertekend. De Sovjet-Unie zou grondstoffen en voedsel exporteren ter waarde van 650 miljoen Reichsmark naar Duitsland. Duitsland zou machines,steenkool, producten en technologie leveren voor datzelfde bedrag aan de Sovjet-Unie.[13] De belangrijkste grondstoffen uit de Sovjet-Unie die specifiek in de overeenkomst werden genoemd waren 0,91 miljoen metrische ton aan graan, 820.000 metrische ton aan aardolie en meer dan 450.000 metrische ton aan ertsen (zoals ijzererts en mangaanerts). Duitsland zou synthetische materialen, schepen,geschuttorens, machinale gereedschappen en steenkool aanleveren.[6][13] De Sovjet-Unie gaf ook toestemming om goederen te transporteren vanuitRoemenië,Iran,Afghanistan en andereAziatische landen over de spoorwegen in de Sovjet-Unie of de door hun veroverde gebieden. Er was ook een geheim protocol waarbij de Sovjet-Unie aangaf dat zij grondstoffen en producten zouden kopen met Duits geld in andere landen in naam van Sovjet-bedrijven, waarbij deze goederen in werkelijkheid bedoeld waren voor Duitsland.[3] Hierdoor kon nazi-Duitsland via de Sovjet-Unie de blokkades van degeallieerden omzeilen.[14]
De Sovjet-Unie ontving oorlogsmaterieel, machines, werktuigen,locomotieven, generatoren, dieselmotoren en schepen van Duitsland. En Duitsland leverde technologie door het verzenden van kleine aantallen Duitseartillerie,explosieven enchemisch oorlogsmateriaal. Voorbeelden hiervan zijn de incompleteKruiser Lützow, het ontwerp vanKruiser Bismarck, drie geschuttorens om havens te beschermen, werktekeningen van een bepaald type geschuttoren en een klein aantal militaire vliegtuigen zoalsBf 109,Bf 110, enJu 88.[14][6]
De verdragen met de Sovjet-Unie zorgden ook voor een groot militaire voordeel voor Duitsland, want het hoefde daardoor minder divisies te reserveren voor hun oostzijde.[15] Omdat er minder troepen aan de oostzijde gestationeerd hoefden te worden, konden er meer troepen geconcentreerd worden bij de invasies vanNoorwegen,Denemarken,Nederland,België,Luxemburg enFrankrijk.[15] De Sovjet-Unie gaf aan Duitsland ook het recht om de Sovjet-marinebasisBasis Nord te gebruiken vooronderzeeboten.[16]
In de zomer van 1940 was Duitsland sterk afhankelijk van Sovjet-importen.[17] Door de veroveringen van Frankrijk, Nederland en België kwamen veel brandstof- en ijzervoorraden in de handen van Duitsland.[6] Echter tegelijkertijd zorgden de veroverde landen voor extra economische behoeften, terwijl het aantal exportlanden daalde door het afsnijden van Frankrijk, Nederland en België van hun koloniën, gecombineerd met de zeeblokkade door het Verenigd Koninkrijk en de Verenigde Staten van Amerika.[17]
De Sovjet-Unie werd een belangrijke leverancier van essentiële grondstoffen voor Duitsland, inclusief aardolie, mangaan,koper,nikkel, chroom,platina,hout engraan. Er was nog nooit een zo grote handel tussen Duitsland en de Sovjet-Unie als in de 18 maanden van januari 1940 tot juni 1941. Duitsland was voor chroom, mangaan en platina compleet afhankelijk van importen, waarvan 70% uit de Sovjet-Unie kwam. De gehele import vanrogge,gerst enhaver kwam uit de Sovjet-Unie, waarbij dit gelijk was aan 20% van de eigen oogst in Duitsland. De export van machines door Duitsland naar de Sovjet-Unie bedroeg 46% van alle door Duitsland geëxporteerde machines.[6]
Op 10 januari 1941 werd deDuits-Sovjet Grens- en Handelsovereenkomst ondertekend. Naast afspraken over grenscorrecties,handelsrechten,migratie en onteigeningscompensatie vooretnische Duitsers werd ook de handel vergroot tussen de twee landen.[3][18]
De Sovjets maakten het voor Duitsland mogelijk dat er transport kon plaatsvinden van en naar Roemenië, Iran en Afghanistan en andere oostelijke landen via hun grondgebied en veroverd gebied. Ook konden producten gekocht door de Sovjet-Unie namens Duitsland via de Sovjet-havens aan deZwarte Zee, deStille Oceaan en deBarentszzee aankomen.[14] Naar schatting vervoerde de Sovjet-Unie voor ongeveer 800 miljoen Reichsmark aan goederen uit derde landen richting Duitsland.[19] In onderstaande tabel staan de hoeveelheden goederen die via deTrans-Siberische spoorlijn plus uit Afghanistan en Iran via de Sovjet-Unie alsdoorvoerland in Duitsland terechtgekomen zijn.[3]
| Goederen vervoerd met de trein via de Sovjet-Unie naar Duitsland gekocht in ander landen[3] | ||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Grondstof/Product | 1939 | 1940 | 1941 (januari t/m mei) | |||||||||
| Rubber | - | 4,5 | 14,3 | |||||||||
| Koper | - | 2,0 | 2,8 | |||||||||
| Sojabonen | - | 58,5 | 109,4 | |||||||||
| Walvisolie &Visolie | - | 56,7 | 46,2 | |||||||||
| Noten | - | 9,3 | 12,1 | |||||||||
| Voedsel in blik | - | 5,0 | 3,8 | |||||||||
| Textiel | 0,0 | 19,0 | 17,0 | |||||||||
| Peulvruchten | 0,0 | 7,0 | 2,0 | |||||||||
| Gedroogdfruit | 8,0 | 42,0 | 8,0 | |||||||||
| *duizend metrieke ton. Een streepje geeft missende gegevens aan.[3] | ||||||||||||
Duitsland vertraagde de leveringen omdat Hitler van plan was om de Sovjet-Unie binnen te vallen. De Duitse onderhandelaars over de uitvoeringsdetails van de grote overeenkomsten wilden zoveel mogelijk de levering van Duitse goederen verschuiven naar de zomer van 1941.[18] Duitsland probeerde de levering van de kruiserLützow en van het ontwerp van de kruiserBismarck te vertragen. Uiteindelijk werd de incomplete Lützow naarLeningrad verscheept. In het vroege stadium werden wel enkele drijvende kranen, vijf vliegtuigen, elektronische goederen, geschuttorens, scheepsbouwwerktuigen en twee onderzeeboot-periscopen geleverd.[20] Op 22 juni 1941 begon de Duitse invasie van de Sovjet-Unie genaamdOperatie Barbarossa. Duitsland had door de invasie voorkomen dat er voor 750 miljoen Reichsmark aan Duitse goederen werden gezonden aan de Sovjet-Unie. Tegelijkertijd ontving Duitsland door de invasie niet de overgebleven afgesproken 520 miljoen Reichsmark aan leveringen vanuit de Sovjet-Unie.[8]
Het nut van de ontvangen Duitse wapens en technologie voor de Sovjet-Unie is lastig in te schatten. Maar dit was van minder belang dan de Sovjet-import van grondstoffen voor Duitsland.[1] Het schipLützow is nooit afgebouwd en zonk op 17 september door Duitse bombardementen. Wel had de Sovjet-Unie veel profijt van de Duitse steenkool.[1] De totale Duitse import naar de Sovjet-Unie van ongeveer 500 miljoen Reichsmark was in vergelijking met latere AmerikaanseLend-Lease Act zeer klein. Alleen al in het jaar 1942 was de Amerikaanse steun 1,36 miljarddollars aan goederen, dat is meer dan 500 miljard Reichsmark. De gehele Amerikaanse steun van 1944 aan de Sovjet-Unie was ongeveer 1.000 miljard Reichsmark waard.[1]
Dekwartiermeester-generaal van de DuitsekrijgsmachtEduard Wagner gaf aan dat de economische samenwerking met de Sovjet-Unie de redding was voor de Duitse oorlogsvoering en daarmee Duitsland.[21] De Sovjet-Unie werd de belangrijkste bron van import op het gebied van veevoer. In 1940 was de Sovjet-Unie ook de leverancier van 74% van defosfaat-behoefte, 67% van deasbestimport, 65% chroomerts-voorraden, 55% van mangaan-voorraden, 40% van de nikkelimport en 34% van de olie-import.[21] De import uit de Sovjet-Unie richting Duitsland voor het begin vanOperatie Barbarossa is weergegeven in onderstaande tabel.
| Export uit Sovjet-Unie naar Duitsland[3] | ||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Grondstof/Product | 1939 | 1940 | 1941 (Eerste half jaar) | |||||||||
| Aardolie | 5,1 | 617,0 | 254,2 | |||||||||
| Graan | 0,2 | 820,8 | 547,1 | |||||||||
| Mangaanerts | 6,2 | 64,8 | 75,2 | |||||||||
| Fosfaten | 32,3 | 131,5 | 56,3 | |||||||||
| Technische olie en vetten | 4,4 | 11,0 | 8,9 | |||||||||
| Chroom | 0,0 | 26,3 | 0,0 | |||||||||
| Koper | 0,0 | 7,1 | 7,2 | |||||||||
| Nikkel | 0,0 | 1,5 | 0,7 | |||||||||
| Peulvruchten | 10,9 | 47,2 | 34,8 | |||||||||
| Tin | 0,0 | 0,8 | 0,0 | |||||||||
| Platina | 0,0 | 1,5 | 1,3 | |||||||||
| Chemicaliën (Eindproduct) | 0,9 | 2,9 | 0,2 | |||||||||
| Chemicaliën (Halffabricaat) | 0,9 | 2,6 | 1,0 | |||||||||
| Textiel (onverwerkt) | 9,0 | 99,1 | 41,1 | |||||||||
| Hout | 171,9 | 846,7 | 393,7 | |||||||||
| Lijnkoek | 0,0 | 29,0 | 8,6 | |||||||||
| *duizend metrieke ton | ||||||||||||
In onderstaande tabel is een overzicht weergegeven van de invloed van de Sovjet-import voor de Duitse voorraden bij de vier belangrijkste producten.
| Gevolgen van Sovjet-import voor de Duitse voorraden van de vier belangrijkste producten.[3] | ||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Grondstof/Product | Totaal import uit de SU | Juni 1941 Duitse voorraden | Juni 1941 (zonder import uit SU) | Oktober 1941 Duitse voorraden | Oktober 1941 (zonder import uit SU) | |||||||
| Aardolie en aardolieproducten | 912 | 1350 | 438 | 905 | -7 | |||||||
| Rubber | 18,8 | 13,8 | -4,9 | 12,1 | -6,7 | |||||||
| Mangaan | 189,5 | 205 | 15,5 | 170 | -19,5 | |||||||
| Graan | 1637,1 | 1381 | -256,1 | 761 | -876,1 | |||||||
| *Duitse voorraden in duizenden metrieke tonnen met en zonder Sovjet-import. | ||||||||||||
De geïmporteerde grondstoffen uit de Sovjet-Unie waren essentieel voor de Wehrmacht tijdens de invasie. Zonder de import uit de Sovjet-Unie zouden de Duitse voorraden van belangrijke producten rond oktober 1941 op zijn.[3] Aan het eind van de zomer van 1941 zouden de voorraden van aardolie, mangaan en graan op zijn geraakt. De rubbervoorraden zouden al rond het begin van de inval uitgeput zijn geraakt. Zonder de levering van grondstoffen uit de Sovjet-Unie had Duitsland te weinig middelen om de Sovjet-Unie effectief aan te vallen.[1]