Voor het boek van Elsschot, zieHet dwaallicht
Eendwaallicht is een blauwachtig, beweeglijk lichtverschijnsel dat bovenmoerassen,poelen en kerkhoven kan verschijnen. Dwaallichten spelen een rol in verschillende oude volksverhalen, ze werden bijvoorbeeld gezien als dolende zielen die mensen in het water lokken. Dwaallicht ontstaat door de langzame ontbranding van moerasgassen, en is een natuurlijke vorm vanchemoluminiscentie.
Dwaallichten zijn wetenschappelijk te verklaren als een natuurverschijnsel waarbijmoerasgas langzaam ontvlamt.[1]Door deoxidatie vanmethaan (CH4),fosfine (PH3) endifosfaan (P2H4) – gassen die ontstaan door de natuurlijke vergisting vanorganisch materiaal – verschijnen blauwachtige vluchtige vlammetjes. Fosfine en difosfaan kunnen spontaan ontbranden wanneer ze in contact komen met zuurstof, en ontsteken hiermee het methaan.[2] Dit chemische proces is een vorm vanchemoluminescentie. Experimenten zoals uitgevoerd door de Italiaanse scheikundigen Luigi Garlaschelli en Paolo Boschetti hebben de lichten nagebootst door chemicaliën toe te voegen aan degassen die gevormd werden door organisch materiaal.
Andere verklaringen associëren dwaallichten metbioluminescentie. Zo worden ookglimwormen vaak aangezien als oorzaak van dwaallichtjes.[3] Glimwormen (zoals hetvuurvliegje) zijn kevers die met hun achterlijf zelfstandig licht produceren (bioluminescentie). Vankerkuilen is ook bekend dat het weerkaatsingsvermogen van het verenkleed genoeg licht van andere bronnen (bijvoorbeeld de maan) kan reflecteren om een effect te produceren dat lijkt op dwaallichten.[4]
In diversevolksverhalen wordt een verklaring voor dwaallichten gegeven.[5] Volgens sommigesagen zouden het dezielen van ongedoopte en/of doodgeboren kinderen uit hetvoorgeborchte zijn. Zij huppelen naar voorbijgangers, om die naar een poel of plas te leiden, in de hoop alsnoggedoopt te worden. Dwaallichtjes werden dan ook wel beschouwd als lichtjes van de duivel, die reizigers moesten afleiden van het rechte pad. Ook zijn het zielen die wederkeren (naloop), omdat er nog een belofte vervuld moet worden, zielen van zondaars of zielen die zich een ander goed hebben toegeëigend of diegrenspalen hebben verzet. In anderevolksverhalen duiden dwaallichten de vindplek van verborgen schatten aan.[6]
In verhalen verschijnt het dwaallicht soms als een figuur met een lantaarn of een lichtgevend gebouw. De slachtoffers worden zo op een dwaalspoor gebracht en volgen de lantaarn of lopen richting het gebouw en hebben te laat door in gevaar te zijn.
Het volksgeloof wil dat men niet naar een dwaallicht fluit of wijst en er niet voor wegrent. Het beste is om zo spoedig mogelijk naar huis te gaan. Op de deur is dan vaak een bloedvlek of zwartgebrande plek te zien.[7]
In zijn boekJeugd (1940) beschrijft deVlaamse schrijverErnest Claes op een bijzonder kleurrijke manier de dwaallichten. Deze zouden volgens hem te zien zijn in deZichemse moerassen van hetDemerbroek in zijn geboortestreekNoord-Hageland. Zo schrijft hij: “In de hete zomernachten hing er boven de 'kwachten' of moerassen van het broek een bleke smoor, en daarin verschenen de dwaallichten (...). Het is een angstwekkende verschijning. Eerst komt er een vage glans, als de weerschijn van een vuur, dan klaart door de nevel langzaam een rode vorm, nu hoog, dan laag, rond, langwerpig...altijd verandert het en beweegt het, en stokstijf blijft degene die het beziet stilstaan...En opeens is het of het rode licht hem ontdekt heeft, als een schicht komt het recht op hem toegevlogen, en dan is er maar één uitweg...lopen, lopen...”
Dwaallichten komen in bijna alle culturen en continenten voor. Andere benamingen voor dwaallichten zijnhiplicht (naar hethuppelen van de lichtjes, met name in Groningen),[8][9]droglicht,valse lantaarns[7] ofIgnis Fatuus. InGroningen zijn deze wezens ook bekend alsglende kerels (gloeiende kerels, zie ookgloeiige) ofstallicht,stalkeerse ofstalkaars.[9][10] InFriesland spreekt men overnachtlampke,spoekljocht,dwylljocht ofdwaalljocht. In hetVlaams worden ze weldwoalluchtn ofdwoasluchtn genoemd.
InEngeland heeft men het overwill-o'-the-wisp,jack-o'-lantern,friars's lantern,hinkypunk, enhobby lanter. InWales wordt de termpiskie-light gebruikt, het zou gaan om een licht in de hand van eenPúca. In deVS heten zeghost-lights en inLatijns-Amerika spreekt men vanBoi-Tata.
InDuitsland spreekt men van eenIrrlichter,Spöklicht,Spuklicht,Spauklecht (spooklicht),Dödenlicht,Totenlicht (dodenlicht),Sumpflichter,Dwalllücht enIrrwische. InOostenrijk worden ze ook welfeurige Männer (vurige mannen, zie ookvuurman) genoemd.[9] InNoorwegen staan de wezens bekend alsLyktemann (lantaarnman) ofirrlys en inZweden alsIrrbloss. InEstland spreekt men overvirvatuli (verblindend vuur).
InFrankrijk spreekt men overfeu follet, inItalië worden zefuochi fatui genoemd. InSpanje staan ze bekend alsfuego fatuo offoc follet en inPortugal alsfogo-fátuo,fogo tolo,fogo corredor ofjoão-galafoice.
In deJapanse mythologie worden soortgelijke wezenshitodama genoemd, ze vergezellen vaakyūrei. In de moerassige zoutvlakten vanIndia zijnChir Batti de plaatselijke dwaallichten. In hetAustralische binnenland komen dan weerMin Min lights voor.
In het jaar 1845 verschenen vreemdsoortige lichten in het district Marsh Point nabij de Canadese stadCornwall (provincieOntario). Deze lichten trokken de aandacht van de plaatselijke bevolking en kregen de benamingMarsh Point-geesten. De lichten kwamen soms in aanzienlijke aantallen voor en schenen een soort spelletje te spelen door elkaar op de grond na te jagen en om snel tegen een boom op te vliegen, tot in de top, om dan later weer af te dalen. Tijdens een beangstigend voorval verliet een van de lichten zijn metgezellen en stak het kanaal over om tot in de top van een grote boom omhoog te stijgen, daar een tijdje te vertoeven, vervolgens terug neer te dalen, het kanaal weer over te steken om zich terug bij zijn metgezellen aan te sluiten, die zich als een groep nieuwsgierige vrienden om hem heen verzamelden om hem geluk te wensen met een veilige thuiskomst.[11]
