Topografische kaart van Centraal-Azië vanaf de Kaspische Zee in het westen tot Centraal-China in het oosten.
Centraal-Azië is de regio vanAzië die zich uitstrekt vanaf deKaspische Zee in het westen tot Centraal-China in het oosten en van het zuiden vanRusland in het noorden tot het noorden vanPakistan in het zuiden. Het wordt soms ook wel aangeduid alsMidden-Azië ofBinnen-Azië en bevindt zich grofweg in het midden van hetsupercontinentEurazië. Hoewel er verschillende definities bestaan over de exacte samenstelling van de regio is er geen enkele definitie die universeel wordt erkend. Ondanks deze onzekerheid bij het afgrenzen, bevat de regio een aantal gemeenschappelijke kenmerken. Een hiervan is dat Centraal-Azië van oudsher nauw verbonden is geweest met denomadische volkeren die er leefden en met dezijderoute.[1] Als resultaat hiervan heeft het gediend als een kruispunt voor de uitwisseling van mensen, goederen en ideeën tussenEuropa,West-Azië enOost-Azië.[2]
Definities van het gebied lopen uiteen. Een van deze definities is:
de regio van IraansAzerbeidzjan en de Turks-islamitische regio's van zuidelijk Rusland in het westen tot Noord-Afghanistan, zuidelijkSiberië,Tibet en Mongolië in het oosten.
In oude Chinese geschriften werd de benamingWestelijke Gebieden (Xiyu) gebruikt om de gebieden ten westen vanChina aan te duiden.
Het idee van Centraal-Azië als een onderscheidbare regio in de wereld werd in 1843 geïntroduceerd door geograafAlexander von Humboldt. De grenzen van Centraal-Azië zijn het onderwerp van verschillende definities. Veel boeken noemen het gebied nog altijdTurkestan, de naam die voor het gebied werd gebruikt voordat Stalin aan de macht kwam.
De meest nauwe definitie is de officiële definitie van deSovjet-Unie die "Midden-Azië" definieerde als een gebied dat bestond uitKirgizië,Oezbekistan,Tadzjikistan enTurkmenistan, waarbijKazachstan enMongolië buiten het gebied bleven. Deze definitie was overigens ook al in gebruik ten tijde van het Russische Rijk eind 19e, begin 20e eeuw, toen hetgeneraal-gouvernement Turkestan ook niet de Kazachse en Mongolische gebieden omvatte[3] De Sovjetdefinitie werd ook vaak door landen buiten het gebied gebruikt. In hetRussisch zijn er twee concepten voor het gebied: Srednjaja Azia (Средняя Азия; "Midden-Azië") en Tsentralnaja Azia (Центральная Азия; "Centraal-Azië"). De eerste benaming wordt gebruikt voor de gebieden die van oudsher door niet-Slavische volken werd bewoond en langzamerhand door veldtochten werden geannexeerd door hetRussische Rijk en de bredere tweede benaming omvat deze gebieden met de gebieden die nooit tot het Russische Rijk hebben behoord. Meestal worden beide benamingen echter door elkaar gebruikt, hetgeen soms onduidelijkheid kan scheppen.
Kort nadat de vijf Centraal-Aziatische republieken in 1991 de onafhankelijkheid uitriepen, kwamen de leiders hiervan bijeen inTasjkent en verklaarden dat Kazachstan ook moest worden opgenomen in de definitie van Centraal-Azië naast de vier andere landen. Sindsdien wordt deze definitie meestal gehanteerd
UNESCO schreef vlak voor de instorting van de Sovjet-Unie een boek over de algemene geschiedenis van Centraal-Azië, waarbij de regio werd gedefinieerd op basis van klimaat en kwam zo tot een veel ruimere afgrenzing. Volgens deze definitie omvat Centraal-Azië ookMongolië, westelijkChina (inclusiefTibet), noordelijkIndia (de deelstatenHimachal Pradesh,Jammu en Kasjmir enPunjab), het noordoosten vanIran (Golestan,Noord-Khorasan enRazavi-Khorasan), Afghanistan, noordelijkPakistan (de provinciesPunjab,Noordelijke Gebieden enKhyber-Pakhtunkhwa), het centrale deel van het oosten van Rusland ten zuiden van detaiga en de vijf Centraal-Aziatische sovjetrepublieken.Het gebied kan worden gedefinieerd op basis vanetniciteit, waarbij wordt gekeken naar de gebieden die worden bewoond door Oost-Turkse, Oost-Iraanse ofMongoolse volkeren. Deze gebieden omvattenSinkiang, de Turkse/islamitische regio's van Zuid-Siberië, de vijf republieken enAfghaans Turkestan, noordelijk Pakistan en deAfghanen enTibetanen. Deze genoemde volkeren worden gezien als de "inheemse" volkeren van het uitgestrekte gebied.
De republiekToeva, die onderdeel vormt van Rusland, wordt vaak genoemd als de plek waar het geografisch centrum van Azië zich bevindt op 320 kilometer ten noorden vanÜrümqi.[4]
Centraal-Azië is een groot gebied met een gevarieerde geografie, waaronder hoge bergpassen engebergtes (Tiensjan), uitgestrektewoestijnen (Karakum,Kyzylkum,Taklamakan) en met name boomlozegrassteppes. De uitgestrekte steppegebieden van Centraal-Azië worden samen met de steppes vanOost-Europa gezien als een homogene geografische zone die bekendstaat als deEuraziatische Steppe.
Het grootste deel van het land van Centraal-Azië is te droog of te ruig om er landbouw te kunnen bedrijven. DeGobiwoestijn spreidt zich uit van de voet van dePamir (77°OL) tot hetDa Hinggan-gebergte of Grote Hinggan (116°–118° OL).
In Centraal-Azië bevinden zich de volgende geografische extremen:
en met bovenstaande: de kortste afstand tussen niet-bevroren woestijn en permafrost: 770 kilometer.
Nog altijd werkt een groot deel van de bevolking als herder in deextensieve veeteelt. De industrie is geconcentreerd in de steden in het gebied.
De belangrijkste rivieren in de regio zijn deAmu Darja,Syr Darja en deHari. Belangrijke waterbekkens zijn hetAralmeer en hetBalkasjmeer, die beide onderdeel vormen van het enorme Centraal-Aziatischeendoreïsch bekken waartoe ook deKaspische Zee behoort. De beide meren slinken sterk als gevolg van het omleiden van water van de toevoerrivieren voorirrigatie en industriële doeleinden. Water is een extreem waardevolle hulpbron in het droge Centraal-Azië en tekorten kunnen leiden tot (internationale) twisten.
De geschiedenis van Centraal-Azië is sterk verbonden met haar klimaat en geografie. De droogte van het gebied maakte landbouw moeilijk en haar afstand ten opzichte van de zee zorgde ervoor dat veel handel aan haar voorbij ging. Hierdoor ontstonden slechts een paar grote steden in het gebied en werd het grootste deel van Centraal-Azië gedurende het grootste deel van haar geschiedenis gekenmerkt door de cultuur van nomadische ruitervolken van desteppe.
De relaties tussen de steppenomaden en de inwoners van de nederzettingen (Sarten genoemd) in en rond Centraal-Azië werden lange tijd gekenmerkt door conflicten. De nomadische levensstijl was zeer geschikt vooroorlogsvoering en deruiters van de steppe groeiden uit tot een van de meest militair daadkrachtige ter wereld, waarbij ze slechts werden beperkt door hun gebrek aan interne eenheid. De eenheid die intern werd bereikt was waarschijnlijk vooral te danken aan de invloed van dezijderoute, die door Centraal-Azië liep. Van tijd tot tijd zorgden grote leiders of veranderende omstandigheden ervoor dat verschillende stammen zich aaneensloten tot een macht, waardoor een bijna onstopbare kracht kon ontstaan. Hiertoe behoren de invasie van deHunnen in Europa, de aanvallen van deWu Hu in China en met name deMongoolse veroveringen in een groot deel van Eurazië.[5]
De macht van de nomadischeruitervolken eindigde in de16e eeuw toen de plaatsbewoners de beschikking kregen overvuurwapens, waardoor ze de macht konden overnemen.Rusland,China en andere grootmachten breidden hun invloed uit over het gebied.
In de tweede helft van de 19e eeuw vond deRussische verovering van Centraal-Azië plaats.The Great Game tussen het Russische en hetBritse Rijk leidde tot het ontstaan van Afghanistan in haar huidige vorm. Tegen het einde van de 19e eeuw was het grootste deel van Centraal-Azië ten noorden van Afghanistan in handen van de Russen.
Na deRussische Revolutie van 1917 werden de Centraal-Aziatische gebieden tot onderdeel van deSovjet-Unie gemaakt. DeVolksrepubliek Mongolië bleef onafhankelijk, maar werd wel eensatellietstaat van de Sovjet-Unie. De door de Sovjet-Unie bestuurde delen van Centraal-Azië kregen te maken met grootschaligeindustrialisatie en de aanleg van infrastructuur, maar ook met de onderdrukking van de lokale culturen, honderdduizenden doden door misluktecollectivisatieprogramma's en een blijvende erfenis van etnische spanningen en milieuproblemen, bijvoorbeeld als gevolg van deMaagdelijke grondencampagne.
Met hetuiteenvallen van de Sovjet-Unie in de jaren 1990 riepen de vijf republieken van Centraal-Azië in navolging van andere sovjetrepublieken ook de onafhankelijkheid uit. In alle staten bleven de voormalige bestuurders van deCommunistische Partij echter hun macht behouden als lokale heersers. In geen van de republieken ontstond een vrijedemocratie, al lijktKirgizië wel deels deze richting te hebben ingeslagen en ook Mongolië heeft zich sinds 1991 in deze richting ontwikkeld. In Tadzjikistan brak in 1992 een bloedige burgeroorlog uit, die vijf jaar duurde. Andere delen van Centraal-Azië zijn onderdeel gebleven van Rusland en China. De vijf voormalige sovjetrepublieken hebben zich na de val van de Sovjet-Unie veelal op Rusland en China gericht, waarmee ze bijvoorbeeld deelnemen aan de door China geleideSjanghai-samenwerkingsorganisatie (SSO) en de door Rusland geleideCollectieve veiligheidsverdragsorganisatie (CVVO). De beide presidenten van Kazachstan en OezbekistanNasarbajev enKarimov vormen de belangrijkste machthebbers uit het gebied. In 2007 werd een poging op touw gezet door Nazarbajev om eenCentraal-Aziatische Unie op te richten tussen de vijf staten, maar Karimov was hierop tegen.
Op het kruispunt van Azië bestaan sjamanistische praktijken naast boeddhistische. Hierdoor konYama, de god van de dood in hetBön, in het Tibetaans boeddhisme uitgroeien tot een spirituele wachter en rechter. Het Mongoolse boeddhisme is sterk beïnvloed door het Tibetaans boeddhisme.Qianlong, de 18e-eeuwse keizer van China, was een Tibetaans boeddhist en reisde soms vanPeking naar andere steden om er religieuze rituelen uit te voeren.
Centraal-Azië kent een traditionele vorm van geïmproviseerdemondelinge dichtkunst die teruggaat tot meer dan 1000 jaar geleden. Het wordt met name uitgeoefend in Kirgizië en Kazachstan doorakyns,lyrische improvisatoren, die soms lyrische wedstrijden houden, zoalsaitysh ofalym sabak. Deze traditie ontstond uit vroegebardischemondelinge historici. Ze worden meestal vergezeld van eensnaarinstrument; in Kirgizië een driesnarigekomoez en in Kazachstan een soortgelijk tweesnareninstrument. Sommigen van hen leren ook deManas te zingen, het epos van Kirgizië (Manas-artiesten die niet improviseren maar enkel het werk voordragen wordenmanasji's genoemd). In de sovjetperiode werdenakyn-optredens mede verzorgd door de overheid, waardoor ze minder populair werden. Met de val van de Sovjet-Unie maakte deze vorm van poëzie echter een comeback, al vertonenakyns nog steeds vaak hun kunsten om de campagnes van politieke kandidaten. In een artikel uit 2005 in deThe Washington Post werd een vergelijking getrokken tussen de improviserende kunst van deakyns en de modernefreestyle rap uit het westen.[6]
Volgens de meest ruime definitie wonen er ruim 80 miljoen mensen in Centraal-Azië, oftewel ongeveer 2% van de totale bevolking van Azië. Van alle regio's van Azië wonen alleen inNoord-Azië nog minder mensen. De bevolkingsdichtheid bedraagt gemiddeld 9 mensen per km², zeer laag vergeleken met het gemiddelde van 80,5 mensen per km² van het continent als geheel. De grootste dichtheid bevindt zich in de vruchtbareVallei van Fergana in het oosten van Oezbekistan.
DeTurkse talen behoren tot deAltaïsche taalfamilie, waartoe ook hetMongools behoort. Het Mongools wordt gesproken inMongolië en Binnen-Mongolië, Qinghai en Sinkiang.
Vroeger werden deIraanse talen door heel Centraal-Azië gesproken, maar de eens prominent aanwezige talenSogdisch,Chorasmisch,Bactrisch enScythisch zijn nu uitgestorven. HetPerzisch wordt echter nog wel gesproken in de regio en staat lokaal bekend als Dari (Afghanistan) ofTadzjieks.Pasjtoe wordt gesproken in Afghanistan en Pakistan en het Perzische dialectBuchaars wordt gesproken door de Buchaarse Joden.
Deislam is de meest voorkomende religieuze vorm in de vijf Centraal-Aziatische republieken, Afghanistan, de Chinese provincie Sinkiang en de grensregio's aan westzijde van het gebied, zoals de Russisch autonome republiekBasjkirostan. De meeste Centraal-Aziatische moslims zijnsoennieten, maar in Afghanistan en Pakistan bevinden zich ook grotesjiitische minderheden. Hethindoeïsme is de meest voorkomende religie in het noordwesten van India al bevinden zich ook daar islamieten, met name in de verdeelde regioKasjmir. Grote hindoeminderheden bevinden zich daarnaast in Pakistan en Afghanistan.Tibetaans boeddhisme komt het meest voor in Tibet, Mongolië en de zuidelijke Russische autonome republieken van Siberië, zoalsAltaj,Chakassië enToeva, waar hetsjamanisme ook enige populariteit onder de bevolkingen kent. In Altaj bevindt zich een tussenvorm tussen het Tibetaans boeddhisme en het sjamanisme; hetboerchanisme. Door de voortschrijdende migratie vanHan-Chinezen naar het westen van China komen ookconfucianisme en andere religieuze vormen naar het gebied.
Lange tijd vormde hetNestorianisme de belangrijkste vorm van het christendom in het gebied, maar momenteel is dit deRussisch-orthodoxe Kerk, die door de grote instroom van Slavische volken vanuit het noorden -met name in het kader van de grote landbouwprojecten van de Sovjet-Unie- een grote groep aanhangers telt in het noorden van Kazachstan en in een aantal grote steden, waar Russen, Oekraïners en Wit-Russen met name neerstreken. DeBoechaarse Joden waren eens een belangrijke gemeenschap in Oezbekistan en Tadzjikistan, maar zijn sinds de val van de Sovjet-Unie en de opkomst van de islam bijna allemaal geëmigreerd.
.svg)
