Twee woorden zijn elkaarsantoniem als ze een tegengestelde betekenis hebben. Het woord is afgeleid uit hetGrieks:anti ("tegen"),onoma ("naam, benoeming").
Beide woorden vormen een antoniemenpaar.
Ieder woord heeft zowel eenvorm (de klanken) als eenbetekenis.
De tegenstelling tussen beide leden van een antoniemenpaar schuilt in dewoordbetekenis: zo betekent "warm" exact het tegengestelde van "koel". En "ouder" en "kind" betekenen elkaars tegengestelde, doordat het ene woord de betekenis heeft van "degene die heeft voortgebracht", terwijl het andere juist "degene dieis voortgebracht" betekent. Een ander voorbeeld is het woord "antoniem" zelf, dat mede naar zichzelf verwijst aangezien het exact het tegenovergestelde betekent vansynoniem. Dit is tevens een voorbeeld van eenzelfvervuller.
Dat wil echter niet zeggen dat de tegenstelling ook in de aangeduidezaak berust. Een voorwerp, of de buitentemperatuur, kan door de een als warm worden ervaren, door de ander als koel. En iemands ouder is tegelijk altijd iemands kind. Antonymie is een tegenstelling tussen woordbetekenissen, niet tussen aangeduide zaken die in de werkelijkheid bestaan.
Soms sluiten de betekenissen van een antoniemenpaar elkaar echter wél uit. Zo is moeilijk in te zien hoe "dood" en "levend" tegelijkertijd op een en dezelfde zaak van toepassing zouden kunnen zijn.
Doordat antonymie opbetekenis tegenstelling is gebaseerd, kent één woordvorm soms meerdere antoniemen.
Dat is in de eerste plaats het geval als een woordpolysemie vertoont. Weliswaar gaat het dan om slechts één woord, maar dat woord heeft in de loop der tijd uiteenlopende betekenissen gekregen. Een voorbeeld iskind, dat in de betekenis van "telg, afstammeling" als antoniemouder heeft, maar in de betekenis vanjeugdige het antoniemvolwassene. Een ander voorbeeld is het vanouds zeer negatievewreed, dat met name injongerentaal wel wordt gebruikt in de betekenis "gaaf, geweldig". Daarmee is dit woord zijn eigen antoniem geworden.
In de tweede plaats kunnen twee woorden met dezelfde vormhomofonen ofhomoniemen zijn: ze klinken dan hetzelfde en hebben dezelfdevorm, maar dat is toeval want ze zijn nietetymologisch verwant. Zo bestaat er een woord "licht1 " in de betekenis "helder". Een homoniem hiervan is "licht2 " in de betekenis "van gering gewicht". Het antoniem van "licht1 " is "donker", dat van "licht2 " is "zwaar".
Er bestaan vele soorten van antoniemen. Enkele daarvan zijn:
Het begrip "ouder" impliceert noodzakelijkerwijs dat er ook een "kind" is, en wie "boven" zegt, geeft daarmee te kennen dat er ook een "onder" is. Van deze woordparen, met betekenissen die van elkaar afhankelijk zijn, zegt men dat zij eenconverse relatie tot elkaar hebben.
Wanneer een antoniemenpaar verwijst naar de (familie)relatie tussen twee aangeduide personen, wordt wel vanrelationele antoniemen gesproken. Opnieuw is "ouder" - "kind" hiervan uiteraard een voorbeeld.
De betekenissen van het paar "dood" - "levend" sluiten elkaar uit. Hetzelfde geldt voor "man" en vrouw": men kan niet zowel het een als het ander zijn. Deze wederzijdse uitsluiting wordt vaak weergegeven met het voorvoegselon-, zoals in "onjuist" tegenover "juist". Ooknon-,in-,a- enniet- kunnen in het Nederlands dergelijke antoniemen vormen. Als het ene woord op een aangeduide zaak van toepassing is, dan is in deze gevallen het antoniem noodzakelijkerwijzeniet van toepassing. In het dagelijks leven leiden wederzijds exclusieve antoniemen weleens tot problemen: zo is de keuze tussen "juist" en "onjuist" bij nader inzien vaak niet zo eenvoudig.
Soms worden woorden ook elkaars antoniemen genoemd als ze niet een woordpaar vormen, maar een grotere groep. Het woord "roos" heeft dan vele antoniemen: "tulp", "narcis", "boterbloem" enzovoort. Deze meervoudige onverenigbaarheid treedt op wanneer de leden van de woordgroep elk voor zichhyponiemen zijn van een overkoepelende term ofwelhyperoniem, in dit geval "bloem".
- kopen -verkopen
- geven -nemen
- gaan -komen
- vergroten -verkleinen
- dalen -stijgen
- liefhebben -haten
- tonen -verbergen
- ouder -kind
- volwassene -kind
- leraar -student
- man -vrouw
- meisje -jongen
- warm -koel
- heet -koud
- groot -klein
- dood -levend
- mooi -lelijk
- oud -jong
- binnen -buiten
- boven -onder,beneden
- met -zonder
- van -naar
- voor -na,achter,tegen
- Op -Af
- In -Uit
- alles -niets
- altijd -nooit
- overal -nergens
- vaak -soms
- veel -weinig
- wel -niet
De betekenis van een woord heeft meerdere componenten, en decomponentenanalyse, een tak van taalkunde, beoogt die componenten formeel weer te geven. Daarbij komen betekenisverschillen aan het licht, die dan als een vorm van antonymie worden opgevat.
Het woord "mens" is hiervan een bekend voorbeeld. Enkele betekeniscomponenten ervan zijn:levend,dierlijk,tastbaar. Maar deze opsomming is niet volledig, en kan dat ook nooit zijn. Doorgaans worden de voor het onderzoek relevante componenten geïsoleerd, de overige worden buiten beschouwing gelaten.
Maar ook binnen het begrip "mens" kunnen weer onderverdelingen worden gemaakt, met name:
| volwassen | jeugdig |
| mannelijk | man | jongen |
| vrouwelijk | vrouw | meisje |
Al deze woorden hebben de betekeniscomponent "menselijk", maar dit kan ook negatief worden geformuleerd: geen van alle hebben zij de betekeniscomponent "niet-menselijk". De relevante componenten van de vier woorden kunnen nu schematisch worden weergegeven:
| man | +menselijk | +mannelijk | +volwassen |
| vrouw | +menselijk | -mannelijk | +volwassen |
| jongen | +menselijk | +mannelijk | -volwassen |
| meisje | +menselijk | -mannelijk | -volwassen |
Woorden zijn nu elkaars antoniem als ze in één betekeniscomponent verschillen; de antoniemen "man" en "vrouw" onderscheiden zich van elkaar louter door de aan- of afwezigheid van de betekeniscomponentmannelijk. Maar hieruit volgt dat ook "man" en "jongen" antoniemen van elkaar zijn: het verschil is nu gelegen in de betekeniscomponent±volwassen.
Deze toepassing van het begrip "antoniem" is in het dagelijks gebruik minder frequent dan de meer inzichtelijke (zoals "man" - "vrouw"), waarbij twee paren "logischerwijze" elkaars tegengestelde vormen.
