Deaccusatief (Latijnaccusare = aanklagen),accusativus ofvierde naamval is in sommige talen denaamval voor hetlijdend voorwerp (direct object).
De accusatief is een van de acht oorspronkelijke naamvallen van deProto-Indo-Europese taal. Aparte accusatiefvormen komen nog in een aanzienlijk aantalIndo-Europese talen voor, bijvoorbeeld in hetIJslands,Duits,Litouws en de meesteSlavische talen.
In het Latijn werd de accusatief vooral gebruikt om de grammaticale functie van lijdend voorwerp uit te drukken, maar hij kon ook nog verschillende andere functies hebben.
- Na een voorzetsel of bij samengestelde werkwoorden was de accusatief afhankelijk van het voorvoegsel van het regerend werkwoord:
- transgressi suntflumen: ze zijn de rivier overgestoken.
- Daarnaast werd de accusatief ook gebruikt in eenAccusativus Cum Infinitivo-constructie:
- audioeum epistulam scribere: ik hoor dat hij een brief schrijft
In het Latijn enEngels komt de accusatief daarnaast voor in constructies met hettegenwoordig ofverledendeelwoord, de zogehetenaccusativus cum participio- constructies. In het Nederlands zijn dergelijke constructies af en toe ook mogelijk en soms zelfs heel gebruikelijk, maar ze kunnen ook gekunsteld overkomen zo niet volledig ongrammaticaal:
| Latijn | Engels | Nederlands |
|---|
| Eum venire video | I see him coming | Ik zie hem komen (normaal) |
| Eum lupus esse credo | I believe him to be a wolf | Ik geloof hem een wolf te zijn (sterk gekunsteld) |
| Eam ad me venire volo | I want her to come to me | Ik wil haar naar mij komen (onmogelijk) |
De accusatief kan bovendien een richting aangeven:
- In het Latijn: vaak zonder voorzetsel of nain -(domum/ in domum: naar huis - bij steden en kleine eilanden en in enkele vaste uitdrukkingen.
- In het Duits is dat nog te zien aan de verschillende naamvallen bij het voorzetselin kunnen staan:
| Duits | Nederlands |
|---|
| in diesem Haus(e) (datief) | in dit huis |
| in dieses Haus (accusatief) | dit huis in |
- In hetPools - een taal zonder lidwoorden - is dit weer te zien aan de vorm van het zelfstandig naamwoord, net als in het Latijn:
| Pools | Nederlands |
|---|
| na stole (locatief) | op de tafel |
| na stół (accusatief) | de tafel op |
- De accusatief van uitgebreidheid kon zowel op het aspect tijd (de accusativus temporalis, zie hierboven) als op het aspect ruimte slaan. Een accusatief van uitgebreidheid geeft aan hoe hoog, breed iets is, of hoever iemand of iets verwijderd is. Bij de tijd wordt door deze naamval de nadruk gelegd op aspecten als duur, leeftijd en hoelang iets geleden is:
- via vigintipedes lata: "een weg die twintig voet breed is".
- Weinig voorkomend is de accusatief van uitroep, van betrekking, van inwendig voorwerp en de bijwoordelijke accusatief.
Het gebruik van de accusativus in het Oudgrieks lijkt sterk op dat in het Latijn, maar er zijn enkele opvallende verschillen:
- Zo kan hetlijdend voorwerp (hier bij voorkeur gedefinieerd als hetobject van eentransitief werkwoord, dat bij passiveringonderwerp wordt) ook wel in een andere naamval staan.
- Een ander verschil met het Latijn is dat in het Grieks eennaamwoord in de accusativus vaker eenbijwoordelijke (adverbiale) betekenis heeft, vaak te vertalen met 'wat betreft':
- κάμνω τὴν κεφαλήν : "Ik heb pijnin mijn hoofd".
Deze accusativus wordt wel deaccusativus respectus ofaccusativus limitationis genoemd
In het Hongaars krijgt het lijdend voorwerp de uitgang –t. De aard van het lijdend voorwerp (bepaald of onbepaald) heeft invloed op de vervoeging van hetwerkwoord.
Het lijdend voorwerp kan overal in de zin voorkomen. Voorbeeld met onbepaalde vervoeging zijn:
- Asztalt szeretnék foglalni ma estére. (Ik wil voor vanavond een tafel reserveren.)
- Szeretnék asztalt foglalni ma estére. (Ik wil voor vanavond een tafel reserveren.)
- Szeretnék ma estére asztalt foglalni. (Ik wil voor vanavond een tafel reserveren.)
Bij de bepaalde vervoeging wordt het:
- A zöld asztalt szeretném foglalni ma estére. (De groene tafel wil ik voor vanavond reserveren.)
Ook in het Esperanto wordt een accusatief gebruikt. Hier is het zo dat het lijdend voorwerp eindigt op -n.
- Mi havas novan panon. (Ik heb (een) nieuw brood.)
- Mi havas novajn panojn. (Ik heb nieuwe broden.)
Dit is gemaakt, zodat de complete zinsvolgorde veranderd kan worden:
- Mi novajn panojn havas. (Ik heb nieuwe broden.)
- Novajn panojn havas mi. (Ik heb nieuwe broden.)
- Havas mi novajn panojn. (Ik heb nieuwe broden.)
- Mi havas novajn panojn. (Ik heb nieuwe broden.)
De oude accusatiefvormen van het Nederlandse lidwoord waren:
- accusatief mannelijk enkelvoud:den, enen
- accusatief vrouwelijk enkelvoud:de, een
- accusatief onzijdig enkelvoud:het, een
- accusatief meervoud:de, /
Tegenwoordig vindt men deze accusatiefvormen nog in enkele standaarduitdrukkingen:
Dit is omdat achter de meestevoorzetsels in hetNederlands de accusatief volgde.
Ook den in een wens alsgoedenavond gaat op een accusatief terug (..ik wens u enen goeden avond..).
Uiteraard zijn enkel mannelijke accusatiefvormen nog te herkennen. Merk verder op dat hetzelfstandig naamwoord zelf in de accusatief geen aparteuitgang kreeg, dit in tegenstelling tot de-e van dedatief en de-(e)s van degenitief bij mannelijke en onzijdige woorden.
