De18e eeuw is in dechristelijke jaartelling de 18e periode van 100 jaar, bestaande uit de jaren1701 tot en met1800. De 18e eeuw behoort tot het2e millennium. In deEuropesecultuurgeschiedenis valt deze eeuw samen met de periode van deVerlichting. Op politiek terrein hebben zich in Europa enAmerika enorme verschuivingen voorgedaan, vooral in het laatste decennium. Na deFranse Revolutie van1789 heeft Frankrijk zich ontwikkeld tot de meest agressieve Europesemogendheid: onder leiding vanNapoleon Bonaparte voert het oorlog tegenRusland,Oostenrijk, hetVerenigd Koninkrijk,Portugal,Napels en hetOsmaanse Rijk. Deze sterke expansiedrift doet zich voor aan het einde van een eeuw die juist een verlies van Franse macht op het continent en in de koloniën te zien heeft gegeven. HetVerenigd Koninkrijk heeft zich ontwikkeld tot de sterkste mogendheid in Europa, hoewel deze positie nu door Frankrijk wordt aangevochten. Vooral de omvang van het Britse koloniale rijk is toegenomen (Voor-Indië, Canada), ondanks het verlies van de nu onafhankelijkeVerenigde Staten. Oostenrijk is naast hetVerenigd Koninkrijk een van de meest vooraanstaande en verbeten tegenstanders van het revolutionaire Frankrijk; het land heeft de afgelopen eeuw een voorname rol gespeeld in de strijd om de Europesehegemonie. De andere belangrijke Duitse staat,Pruisen, houdt zich afzijdig van de Europese troebelen. Het heeft zich met zijn sterke interne structuur de afgelopen honderd jaar kunnen opwerken tot een van de machtigste mogendheden. De kolos in het oosten, Rusland, heeft zijn grenzen verder naar het westen verlegd en speelt voor het eerst in zijn geschiedenis een rol van betekenis in de Europese politiek. Bovengenoende vijf staten – Frankrijk, hetVerenigd Koninkrijk, Oostenrijk, Pruisen en Rusland – bepalen samen het politieke gezicht van Europa in de achttiende eeuw.
Tot de grote verliezers in deze eeuw behoortSpanje. In de 17e eeuw nog in het bezit van een machtig leger en van uitgestrekte gebieden op het Europese continent, is het nu een verkommerd land in een uithoek van Europa.De hegemonie vanZweden in het noorden is door de rampzalige oorlogen vanKarel XII tenietgedaan. De trotse onafhankelijkheid van deRepubliek der Zeven Provinciën is verloren gegaan: Nederland is nu onder de naamBataafse Republiek eenvazalstaat van Frankrijk. DeZuidelijke Nederlanden staan, na bijna een eeuw Oostenrijkse overheersing, onder Frans bewind. In Zuidoost-Europa heeft hetOsmaanse Rijk verdere verliezen moeten accepteren; het speelt nauwelijks meer een rol in de Europese, continentale politiek.
In deze eeuw ontwikkelt zich een mondiale economie metEuropa als middelpunt. Dit continent, met name het noordwesten, is onvergelijkbaar rijker dan welk ander werelddeel ook. De talrijkeuitvindingen en de ontwikkelde techniek, die doorwerken in delandbouw en de industrie, geven veel Europeanen een grotere grip op eerder niet te beïnvloeden omstandigheden.
Een variant van dit absolutisme is die van deverlicht despoot. Deze wil vader of moeder van het volk zijn, en laat zich daarbij niet door de adel hinderen. Hij / zij bevordert godsdienstige tolerantie, kunsten en wetenschappen, en streeft naar betrouwbare wetgeving, rechtspraak en bestuur. Voorbeelden zijn:Frederik de Grote van Pruisen,Gustaaf III van Zweden,Catharina de Grote van Rusland enJozef II van hetHeilige Roomse Rijk.
HetOsmaanse Rijk verliest in Europa aan macht. De meeste bestuurlijke ambten worden uitgeoefend door Grieken.
DeJanitsaren, eens het meest gevreesde Turkse legeronderdeel, zijn verworden tot een allegaartje van opportunisten, slechts uit op eigen gewin. Zij dwingen steeds meer rechten van de sultan af: het recht om te trouwen, financiële rechten, toelating van geboren moslims. De Janitsaren vormen erfelijkedynastietjes, die als een soort lagere adel in Europa leven, en de plaatselijke christelijke boeren genadeloos uitknijpen.
HetHabsburgse Rijk wordt de dominante macht in Zuidoost-Europa. DeMilitaire Grens, in de 16e eeuw aangelegd langs de Kroatische Militärgrenze, wordt door de verovering van Turks grondgebied uitgebreid met de Slawonische Militärgrenze (1702), de Banater Militärgrenze (1742) en de Siebenbürger Militärgrenze (1764). In deze gordel wonen voornamelijk Slavische beroepsmilitairen die Europa tegen de Turken moeten verdedigen.
Bij aanvang van deHannoveriaanse periode, in het Verenigd Koninkrijk, worden deWhigs de belangrijkste politieke regeringspartij. Tegelijkertijd verdwijnen de Tories bijna als politieke machtsfactor. In de daaropvolgenderegeerperiode vanGeorge III bevrijdt deze zich van de "Whig-magnaten"; een nieuweTory-partij wordt gevormd uit voormalige, gematigde Whigs.
Na de Schotse steun voor deJacobitische opstand in1745 wordt het de Schotten verboden dedoedelzak te bespelen, eenkilt of wapens te dragen en grote bijeenkomsten te houden.
DePools-Litouws Gemenebest blijkt niet in staat zich tegen de inmenging van de buurlanden te verdedigen en in dePoolse delingen van1772,1793 en1795 wordtPolen opgedeeld tussen Pruisen, Oostenrijk en Rusland. Het oorspronkelijkeLitouwen komt onder Russisch bestuur.
De regeringen laten zich in hun handels- en industriepolitiek leiden door hetmercantilisme. Ze bevorderen de export, remmen de import en leggen goudvoorraden aan.
Debruine rat doet zijn intrede en verdringt dezwarte rat. De pest komt hierna in Europa niet meer voor.
In Engeland begint rond 1750 deagrarische revolutie: hetdrieslagstelsel wordt vervangen door hetvierslagstelsel, waardoor het knelpunt van het drieslagstelsel, namelijk de braakliggende gronden, wordt uitgeschakeld.Rapen,klaver, wortelgewassen engrassen gaan de graanteelt afwisselen en debraak vervangen.
De BritAbraham Darby ontwikkelt een methode voor de productie van ruwijzer in eenhoogoven, waarbij de tot nu toe gebruikelijke brandstof,houtskool, wordt vervangen door de in Engeland ruim voorhanden zijndecokes.
Groepen gevluchte slaven verenigen zich in de onontgonnen, niet-gekoloniseerde binnenlanden en zetten er eigen gemeenschappen op. Van daaruit bestoken deMarrons de kolonie en de plantages. Deze acties zijn gericht op de bevrijding van slaven en het verkrijgen vanbestaansmiddelen om de groep in stand te houden, zoals werktuigen, zaden en wapens, maar ook vrouwen en kinderen.
Met de introductie van het paard worden deLakota eenprairie-volk, dat jaagt opbizons, die dienen als bron van voedsel, kleding entipi’s.
Herhaalde twisten tussenprinsgezinden enstaatsgezinden leiden tot het sluiten vancontracten van harmonie, waarbij de openbare ambten tussen beide partijen worden verdeeld. Op den duur ontaardt dit systeem innepotisme: de ambten worden verdeeld binnen dezelfde families.
Tussen 1722 en 1741veilden deStaten van Holland uit geldnood 108ambachtsheerlijkheden. De kopers mochten zich "ambachtsheer" noemen en kregen diverse rechten, zoals benoemingsrechten, en opbrengsten uit de ambachten, waaronder tienden, accijnzen en verpachtingen.[1]
DeHabsburgse Nederlanden gaan bij deVrede van Utrecht (1713) over van Spaans in Oostenrijks bewind. In de Oostenrijkse Nederlanden is degevolmachtigd minister de hoogste vertegenwoordiger van de Oostenrijkse keizer na delandvoogd. De gevolmachtigd minister is het werkelijke hoofd van de regering in de Zuidelijke Nederlanden. Na hetTheresiaanse compromis van 1748 wordt de regering zoveel mogelijk overgelaten aan de Belgen, mits zij de financiën op orde brengen.
Na 1713 maakt de Oostenrijkse overheersing een meer open Joodse gemeenschap mogelijk. In deze tijd vindt er een grote immigratie vanAsjkenazische Joden naar het land plaats.Keizer Jozef II geeft Joden het recht om handel te drijven, ambachten uit te oefenen en grond te bezitten. Ten slotte krijgen ze ook het recht op eigen begraafplaatsen.
Begin van deverfransing van Brussel. Administratie en hoge burgerij bedienen zich uitsluitend van de Franse taal.
Vanaf de Vrede van Utrecht in 1713 tot aan de Franse annexatie in 1795 bestaat er een provincieWest-Vlaanderen, die veel zuidelijker ligt dan de huidige en ook nu Franstalige gebieden omvat.
In Limburg vinden in de periodes 1743-1745, 1750-1752 en 1770-1778 de zogenaamde "Bokkenrijdersprocessen" plaats, massaprocessen waarbij minstens vijfhonderd inwoners van de streek werden veroordeeld en/of om het leven kwamen. Deze processen worden ook wel de laatste massaleheksenprocessen in Europa genoemd, en zijn de eeuwen daarna een inspiratiebron voor schrijvers en kunstenaars.[2]
In dejaren 80 ontstaan spanningen door de onbesuisde vernieuwingsdrang vankeizer Jozef II. Maar deBrabantse Omwenteling loopt vast in Pruisisch ingrijpen. Uiteindelijk worden de Belgen "bevrijd" door het Franse revolutionaire leger.
De Afrikaanse slaven in Suriname die hebben weten te ontsnappen, stichten met hulp van de inheemse bevolking eigen dorpen in het Amazonegebied. Vanuit die nederzettingen voeren zij guerrilla-aanvallen uit op de plantages. Dit gebeurt met zo veel succes dat de koloniale overheid in 1760 het eerste van een reeks vredesverdragen sluit met demarronstammen. Dat maakt deMarrons feitelijk tot de eerste vrijgemaakte slaven op het Amerikaanse continent.
Het wegvallen van de macht van deMogols na de dood van keizerAurangzeb in 1707 is gedurende de 18e eeuw een bron van politieke instabiliteit inVoor-Indië. Er ontstaan meerdere regionale opvolgerstaten, waarvan sommige de Mogols in naam alssoeverein blijven erkennen, hoewel zede facto onafhankelijk zijn. De Britse en Franse handelscompagnieën strijden om invloed en macht in devorstenlanden.
In de tweede helft van de eeuw gaat Nederland massaal over opaardappelen als hoofdvoedsel. Ook Ierland, waar graanteelt altijd een moeizame zaak is geweest, schakelt over op het Zuid-Amerikaanse knolgewas.
Engeland raakt aan dethee en Nederland aan dekoffie. Hoewel koffie en thee pas vanaf het midden van de zestiende eeuw gemeengoed worden in Groot-Brittannië, zorgt de relatief hoge prijs van deze producten ervoor dat deze alleen gedronken worden door de hogere klasse. Een paar decennia later worden goedkope sterke dranken geïntroduceerd. Goedkope brandy uit Frankrijk en goedkope gin (jenever) uit Holland worden opgenomen in het assortiment van de Britse pubs. Dit zorgt in de periode van 1720-1750 voor sociale problemen; ook wel de 'Gin Era' genoemd. De Gin Acts van 1736 en 1751 reduceren de gin-consumptie met een kwart van het vorige niveau, en brengt de sociale orde weer terug.
Depaalworm vormt een ernstige bedreiging voor houten schepen. De schepen krijgen een tweede huid vangrenenhout, die na aangetast te zijn, afgenomen kan worden. Als extra bescherming worden tussen de eiken- en grenenhouten romp koeienhuiden gestopt.
De Britse marinearts James Lind is de eerste die een verband legt tussen de symptomen vanscheurbuik en het eten vancitrusvruchten. Voortaan wordt ter voorkoming van de ziekte citroensap gebruikt, hetgeen de Engelse mariniers de bijnaam 'Limeys' oplevert. Ook de goed te bewarenzuurkool gaat voortaan mee aan boord.
Friese en later Groninger schippers nemen de handel op deOostzee over van de Hollanders.
De Britten betalen hun thee en zijde uit China met tabak, gemengd metopium en later met zuivere opium. Zo raken grote groepen Chinezen verslaafd aan deze stof.
De Poolse rabbijnYisroel ben Eliezer sticht de beweging van hetchassidisch jodendom. Hij en zijn aanhangers leggen de nadruk op de strikte naleving van spijswetten, de kledingvoorschriften en andere religieuze voorschriften.
De Rooms-Katholieke Kerk heeft opnieuw te maken met een afscheiding: deoudkatholieken stichten een eigen kerkgenootschap.
In de Zuidelijke Nederlanden beschrijven debollandisten de heiligenlevens, die in de serieActa Sanctorum worden gebundeld en uitgegeven.
Binnen het protestantisme ontstaanpiëtistische bewegingen, die de nadruk leggen op de innerlijke geloofsbeleving. De DuitseEvangelische Broedergemeente vestigt zich ook inZeist en als zendingsgenootschapEBGS inSuriname. De Engelsemethodisten schieten wortel in de Amerikaanse kolonies.
Even na het midden van de eeuw bereikt het China van deQing-dynastie zijn grootste omvang. Vanaf die periode gaan de Chinese keizers in hun religieuze politiek een beleid voeren van hetsyncretiseren van met nameboeddhistische en Chinese godheden.
Desamoerai, de Japanse ridderstand, raakt in verval. De krijgsheren kunnen door gebrek aan inkomsten hun stand niet meer ophouden en door gebrek aan oorlogen hun militaire vaardigheden niet op peil houden. Velen leiden het leven van ambtenaren en anderen raken in de criminaliteit.
In 1720 wordt in Japan het verbod op Nederlandse boeken opgeheven, waardoor honderden geleerden Nagasaki binnenstromen om Europese wetenschap en kunst te bestuderen.Rangaku is er in belangrijke mate voor verantwoordelijk dat Japan voldoende op de hoogte blijft van detechnologische revolutie die zich in deze tijd in Europa voltrekt.
Aan het einde van de achttiende eeuw telt Europa meer dan 180 miljoen inwoners, 70 miljoen meer dan aan het begin. De meeste mensen wonen en werken nog op het land, alleenLonden (900.000 inwoners),Parijs (600.000 inwoners) enAmsterdam (200.000 inwoners) kan men grote steden noemen; slechts 50 steden hebben meer dan 50.000 inwoners.
Tussen de grotere steden ontstaat een stelsel vanpostwegen.Postkoetsen en postbezorgers te paard (depostiljons) vervoerden post naar plaatsen waar het publiek door het signaal van deposthoorn hoort, dat het zijn brieven kan komen ophalen.
Driemaal gaat er een jarenlange golf vanveepest door Europa. De ziekte wordt in 1711 beschreven door de lijfarts van de pausGiovanni Lancisi die aanbeveelt, om bij optreden van de ziekte de hele runderstapel te doden door wurging, om bloedbesmetting te voorkomen. Terwijl de Engelsman Dodson en de NederlanderCamper werken aan eenvaccin, experimenteert de Groninger boerGeert Reinders hiermee in de praktijk. De ziekte veroorzaakt niet alleen de ondergang van veel boerenbedrijven, maar ook hoge voedselprijzen in de steden.
In Nederland worden omstreeks 1730paalwormen aangetroffen en de houten dijkbeschoeiingen blijken ernstig aangetast. Om overstromingsrampen te voorkomen, moet men deze dijkbeschoeiingen door zware stenen vervangen. De Hollanders varen deZuiderzee over en maken veel schade aan deHunebedden.
In Engeland zorgt de komst van deturnpikes voor verbetering van het wegennet en daardoor verdere groei van het (goederen)vervoer.
In de tweede helft van de eeuw zijn inLimburg gewapende bendes actief die bekend zijn onder de naamBokkenrijders. Ze plegen hun overvallen op afgelegen boerderijen, en hebben volgens de bijgelovige bevolking een verbond met deDuivel. InOvermaas ligt de activiteit tussen 1743 en 1776, waarbij 348 personen veroordeeld worden, met als laatste terechtgestelde leiderJoseph Kirchhoffs. InLoon ligt het Bokkenrijderstijdperk tussen 1774 en 1794 en worden 120 personen veroordeeld. Meer dan 90% van de veroordeelden krijgt de doodstraf. De meeste bekentenissen worden verkregen doormarteling, of de angst daarvoor.
Naar de heersendemode wordt deze eeuw wel depruikentijd genoemd. Deallongepruik krimpt en krijgt een beschaafdere indruk. Later wordt de pruik samengebonden met een strik vanachter (staartpruik).
Typerend voor deze periode zijn de torenhoge dameskapsels, die ware kunstwerken zijn van echt haar gecombineerd met paardenhaar en een constructie van metaal of kussens. Het geheel wordt versierd met parels, juwelen, pluimen en stukken stof.
De damesmode wordt getypeerd door slanke lijfjes met een diepdecolleté en een hoepelrok (paniers). Kenmerkend is ook de grote productie vankant, dat een luxeobject bij uitstek wordt.
Waar werklieden praktische lange broeken dragen, dragenedellieden enpatriciërs tot in het laatste kwart van de eeuw schoenen met zilveren gespen, zijden kousen, kousenbanden enkniebroeken. Lange broeken of "pantalons" mogen aan het Franse hof beslist niet worden gedragen. Daarbij maakt men ook voor officieren en militairen geen uitzondering. De achterliggende reden van dit hofprotocol is de bescherming van de zijde-industrie van Lyon die de kousen fabriceert.
Sits wordt voor iedereen bereikbaar. Vooral in de noordelijke kuststreken en langs de Zuiderzee is het materiaal populair. Omstreeks 1770 zijn er sitsen in vele kwaliteiten te koop; van het echte beschilderde sits uit de Oost, tot katoentjes die in Europa worden bedrukt en een stuk goedkoper zijn.
Vanaf het begin van de eeuw dragen Franse en Britse dames bij regenweer eenparaplu. Sinds in de jaren1750 de vooraanstaande LondenaarJonas Hanway dit voorbeeld gaat volgen, gaat het regenscherm behoren tot de vaste uitrusting van Londense heren.
De barok in de kunst wordt voortgezet in de Lodewijkstijlen, waarin een strengesymmetrie wordt gehandhaafd. Een van de regionale verschijningsvormen is deLuiks-Akense meubelstijl.
De uit Frankrijk afkomstigeRococostijl beleeft haar hoogtepunt tussen 1730 en 1760 en wordt ook wel Lodewijk XVI-stijl genoemd. Luchtige asymmetrische vormen worden ingevuld met pastelkleuren. In het midden van de Rococo is dechinoiserie op zijn hoogtepunt. Eenchinoiserie is een kunstvoorwerp of gebouw in de Chinese stijl. Er wordt veelporselein enbehang geproduceerd met Chinese motieven, zoalspagodes,parasols, exotische vogels. Ook het JapanseImari-porselein is met veel bloemdecoraties een geliefd importproduct.
veel stucwerkers (ook wel 'plafonneurs' of 'meester plakkers' genoemd) trekken uitTicino enNoord-Italië naar de noordelijke landen van Europa om daar te voldoen aan de toenemende vraag naar sierstucwerkers.
DeSturm und Drang is een reactie op hetClassicisme en een tegenhanger van hetrationalisme. Ze wordt gekenmerkt door depassie voor de natuur en de mens. De Franse filosoofJean-Jacques Rousseau spreekt van "Retour à la Nature" (terug naar de natuur), de basale drift. Deze is de leidraad en de belangrijkste motivator van de mens en dus niet het verstand.
In gegoede kringen worden reizen naarItalië gebruikelijk. In Italiaanse steden ontstaat eenvedute schilderkunst die tegemoetkomt aan de wensen van de reizigers uit het noorden.
Populariteit in de schilderkunst van de kleurstofKeulse aarde die, gemaakt uitbruinkool, een "warm, transparant bruin" geeft. In Engeland noemt men het "Van Dyck brown", naar de schilderAntonie van Dyck.
Aan het Franse hof is degavotte een populaire dans.
In het midden van de eeuw worden destrijkers geleidelijk belangrijker en gaan de kern van hetsymfonieorkest vormen. Zij nemen de functie van debasso continuo over en vervangen daarom het klavecimbel. Deblazers worden gegroepeerd in een vaste kernformatie.
Overgang van een historisch beschrijvende naar een onderzoekende experimentele wetenschap.Willem Jacob 's Gravesande draagt inLeiden deexperimentele natuurkunde vanIsaac Newton uit. Hij is de eerste, die zijn colleges verduidelijkt met natuurkundige proeven. Daarvoor ontwerpt hij experimenten en bouwt hij toestellen, onder meer botsingstoestellen en eenheliostaat.Instrumentmaker Jan van Musschenbroek maakt toestellen voor hem.
De enorme toename van gedrukte boeken, tijdschriften en pamfletten en de honger naar kennis bij het publiek vragen om ordening van informatie. In Engeland verschijntA Dictionary of the English Language, en in Frankrijk de Encyclopedie dictionaire raisoné des sciences, des arts et des metiers vanDiderot end'Alembert, en de Histoire Naturelle vanBuffon.
Adam Smith ontwikkelt zijn leer van deklassieke economie. Hij stelt dat het collectieve belang van de samenleving het beste gediend wordt als alle individuen zo veel mogelijk hun eigen belang nastreven. In hetmarktmechanisme waar winst de drijfveer voor economisch handelen is, zal dan de beste afstemming ontstaan van vraag en aanbod.
De ideeën van deSchotse verlichting worden ontwikkeld door geleerden alsJohn Playfair,Joseph Black,James Hutton,David Hume enAdam Smith. Er begint aan de Schotse universiteiten steeds meer aandacht te komen voor andere faculteiten dan die van de Theologie en filosofie. Met name medicijnen en rechten worden erg populair. Vooral deUniversiteit van Edinburgh blijkt een thuisbasis van allerhande nieuwigheden. Dokters worden zelfs een Schots exportproduct (onder andere aan het Russische hof).
Haskala is een joodse beweging die in de tweede helft van de 18e eeuw in Europa ontstaat als joodse tegenhanger van de Europese Verlichting. Aanhangers van de beweging bepleitten een betere integratie van de joden in de Europese samenleving en het geven van beter onderwijs.
Depokken vormen een groot gezondheidsprobleem inEuropa met ongeveer tweehonderdduizend doden per jaar, met name kinderen. Ongeveer een derde van de patiënten overlijdt, terwijl de overlevenden vaak grote restverschijnselen hebben als gevolg vaninwendige bloedingen. Alle lagen van de bevolking worden getroffen
whist wordt voor het eerst op wetenschappelijke basis gespeeld door een groep gentlemen die rond 1728 het Crown Coffee House inBedford Row, Londen, bezoekt. Edmond Hoyle, vermoedelijk lid van deze groep, begint rijke jongemannen in het spel les te geven en publiceert in 1742 A Short Treatise on the Game of Whist. Het wordt de standaardtekst en -regels voor het spel voor de volgende honderd jaar.
Ontstaan van de opvatting over detarot als 'magisch systeem' en verondersteld symbolisch compendium van wijsheid.
↑De Ring van Putten : onderzoekingen over een hoogheemraadschap in het Deltagebied [Proefschrift Letteren, Rijksuniversiteit Leiden] / Jacobus Leonardus van der Gouw. - Zaltbommel: Europese Bibliotheek, 1967., p. 17-20
↑Augustus, L. (1991). Vervolgingsbeleid en procesvoering tegen de Bokkerijders: Het ontstaan van een waandenkbeeld.Publications de la société historique et archéologique dans le Limbourg,127, 69-153
_-002.jpg)
