Yehowa maYahwe (tesura 𐤉𐤄𐤅𐤄 bali Ibrani satua ma יַהְוֶה bali Ibrani ma'ökhö) no töilowalangi nifolakhömi niha ba danöIsrael ba ba danöYehuda meföna.[1][2] Heŵa'ae lö ta'ila sibai hewisa te'a'asogö ia,[3] fao dödö ndra sangosiliSura Ni'amoni'ö wa tefakhai Yehowa andre ba danö Seir, Edom, Paran, Teman ba ba danöKana'ana.[4] Silö'ö-lö'önia no lafolakhömi ia niha i'otarai ginötö me tebörögö la'oguna'ö zi'öli niha (li Indonesia:Zaman Besi), tola manö göi i'otarai ginötö te'oguna'ö laoya, ma na'i föna da'ö.[5]
Töi Yehowa tesöndra si föföna sibai bakha ba sambua zinura moroi baMesir nisura ba ginötö razo Amenhotep III (1390-1352 fakhe fatua lö tumbuKeriso). Ba da'ö tersura "tꜣ šꜣsw Yhwꜣ", eluahania "YHWA ba danö Shasu". Bahiza lö ta'ila haniha sibai Yehowa nitötöi ba da'e, hadia So'aya ia, hewisa wamatörönia niha, btn.
Me 1200 fakhe fatua lö tumbuKeriso tefasindro sambua nahia wame'e adu baSamaria, heza so sambua nahia wame'e gö khö nibe'e adu andrö, ba yaŵa ba detenia so nadu göröbao nifazökhi moroi ba laoya. Lafolakhömi Yehowa faoma fanaba urifö ba dete nahia wame'e ö andrö, sambua halöŵö nifotöi bali Niha meföna halöŵö wame'e adu.
Me 1000 fakhe fatua lö tumbuKeriso tefasindro sambua gamatöröŵa fa'arazo ndraonoGizera'eli ba danöSamaria ba nibali'öra tobalilowalangira meluo da'ö ya'ia Yehowa.
I'otarai da'ö tebörögö oroma, hadia labali'ö Yehowa niha. Duma-dumania 900 fakhe fatua lö tumbuKeriso, götö gamatöröŵaYuda, labali'ö Yehowalowalangi nasional iraonoGizera'eli. Ba ginötö andre göi "oroma" Yehowa khöElia Sama'ele'ö tobali "sokhö fa'abölö wamahowu'ö tanö". Ba ginötö andre göi tebörögö wame'e lakhömi khö Yehowa, ba "ha" khönia manö, "tebai" khölowalangi bö'ö simane Ba'ali.
Otu fakhe aefa da'ö me ndröfi 800 föna wa'atumbuKeriso, ifa'oliHosea Sama'ele'ö lala wamolakhömi Yehowa ba hewisa wanuli'ö baerolowalangi bö'ö simane Ba'ali. Ba ginötö andre göi tebörögö agama "monoteis", ya'ia da'ö sambua lala wangera-ngera sanguma'ö wa ha samösalowalangi somböi ba samatörö banua siyaŵa awö danö. Fefulowalangi bö'ö möi barö mbawania.
Me 700 fakhe fatua lö tumbuKeriso tesura döi Yehowa tobali So'aya "fefu soi". Ba ginötö andre ibe'e gangetula razo Yosia, wa tebai sa'ae mufalua wame'e iraono tobali fasömbata khö Yehowa.
Föna da'ö to'ölö lafasömba'ö gurifö ma iraono khö ndralowalangi simane Yehowa ma zui Molekhi,lowalangi ndra nihaKana'ana.[6]
Famolakhömi Yehowa andre itugu abölö, irege me 500 fakhe fatua lö tumbuKeriso, tehonogöi sa'ae wa tebai mutötöi döi Yehowa ba gotalua niha. Börö da'ö la'oguna'ö döi bö'ö na latötöi ia duma-dumania Iao, Adonai, Sabaoth ma zui Elohim.
Börö da'ö göi i'otarai ndröfi 70 aefa wa'atumbuKeriso, me tedudugöYerusalema, olifu niha sa'ae hewisa wanötöi töi Yehowa andrö. Andrö wa irugi ma'ökhö so niha sanötöi YHWH faoma Yehowa ba so göi zanötöi Yahweh, he ba gotalua ndra nihaYahudi samösa ba he göi ba gotalua ndraniha Keriso.
