Li Niha no sambua li ni'oguna'ö niha si toröi baDanö Niha ba ba hulo-hulo si fasui khönia. So ambö töra fitu ngaotu ribu niha sangoguna'ö Li Niha.[1]
Molo'ö Lea Brown so tölu ngafu Li Niha[2] nifotöi "dialek" ba li Indonesia:
Lafotöi "dialek" fefu ngawalö li andre me no fahatö sibai ira. Lö aröu sibai wa'afabö'öra simane ba gotalua zi dombua li si fabö'ö, ba hiza ha ba wa'afabö'ö ngawua wehede ni'oguna'ö, si mane na laŵaö saekhula ba li raya, ba laŵaö banio ba li otalua ba ba li yöu. Molo'ö Nothofer arakhagö 80% fagölö fefu ngawa li andrö.[3]
Heŵa'ae simanö abölö muzawili li yöu baDanö Niha, börö me no la'oguna'ö li yöu andre irafalitoProtestan ba worakaZura Ni'amoni'ö, irege muzawili ia ba zi sagöröTanö Niha.[4]
Ba li Niha so mato ha'uga ngawua li si ha baDanö Niha so. Duma-dumania famoligö li nisura faomaö baŵ (da'a dombua hurufo nifiliSundermann ba wanura li andrö). Ba hiza li sindruhu si so ha baDanö Niha ya'ia da'ökh bandr. Tonönö ba da'ö wangulu mböröta ngawua wehede ndrege wetaronia bakha ba huhuo simane ama tobali nama, bagi tobali mbagi, eleŵazi tobali geleŵazi ba tanöbö'önia. Baero zi so ha ba li Niha andre inönö na saSundermann wangoguna'ö nifotöiapostrof (tandra') ba wanandrai hurufo nihöndrögö simane ba wehede bini'ö ma la'a-la'a.
So 16 dandra wombaso ya'ia da'ö:[5]
| Tandra | Töi | Nitöngöni |
|---|---|---|
| . | niti, titi | |
| : | niti-dua, titi dua | |
| , | koma | |
| ; | niti-koma, titi koma | |
| - | famakhai | |
| / | oto-naere | |
| () | kalo | |
| [] | kalo si'u | |
| ? | fanofu | |
| ! | fe'ao | |
| " | famohu(-wehede) | |
| ' | fanuyu(-wehede) | petik tunggal |
| ' | fangadogo(-niheta) | apostrof |
| ' | famo'abe'eta(-woligö), fo'a'u'ö | glotal |
| -- | famaefa/famabali | pisah |
| ... | nitiniti, titi-titi | elipsis |
Sowuge'e ha ba wehede niha yöu so,soyo ha ba niha raya.[6][6][7]
| musindro samösa | absolutif | genitif | ergatif realis | irrealis | |
|---|---|---|---|---|---|
| 1.sms | ya'o / ya'odo / ya'oto | ndra'o(do) / ‑do / ndrao(to) | -gu | u- | gu- |
| 2.sms | ya'ugö | ndra'ugö / ‑ö / ndraugö | -u / ‑mö | ö- | gö- |
| 3.sms | ya'ia | ia / ya | -nia | i- | ya- |
| 1.oya | ya'ita | ita | -da | ta- | da- |
| 1.oya | ya'aga | ndra'aga / ‑ga | -ma | ma- | ga- |
| 2.oya | ya'ami | ami / -mi | -mi | mi- | gi- |
| 3.oya | ya'ira | ira | -ra | la- | ndra- |
1. = niha si oföna
2. = niha si dua
3. = niha si tölu
sms = samösa
oya = töra samösa