Bakhu (li Indonesia:lele maikan keli) no töi gi'a si so zi hulö bu mbewe sanau, sauri ba nidanö mbandra ma ba nahia so'idanö bö'ö simane laza, heŵa'ae tola göi lafaliaro ia ba mba'a gi'a. Alio te'ila mbakhu moroi ba zikhalania simaelo awö bu mbewe sanau, si so ba zifasui mbawania. Osiliö sibai na larino ia ba oya lala wondrino ya'ia, so nigore, nifokua ba so göi nitunu, molo'ö zomasi sedöna mangodiwo bakhu andre.[1].
Ba negara bö'ö lafotöi iamali (Afrika),pla mond (Thailand),gura magura (Srilangka), faoma 鲇形目 (Tiongkok). Bali Inggris latötöi iaairbreathing catfish,siluroid,mudfish ma zuiwalking catfish.
Töiilmiah khöniaClariidae, nihalö moroi bali Yunanichlaros, eluahania abölö, börö me aelo ba abölö ia ba nidanö.[2]
I'a sifao ba gangolifaClariidae oi la'ila niha moroi ba zikhala mbotonia simaelo, anau ba löhadöi huna-huna. Bakhu wa'owulo-wulonia hulötorpedo hulö arakhagö fagölö ira gi'a sadogo-dogo moroi ba gi'asidat. Högö mbaku, abe'e faoma hörönia side-ide, ba bawania sebolo si so öfa fasasungut peraba (barbels) sitobali fangönania ba nidanö sogömi-gömi, hewa'ae so mbakhu si tebai mamaigi ba zifasui ya'ia faoma hörönia.[3]
Bakhu ma baDanö Niha na la'ombuyu'ö wanötöi ya'ia, lamanembakhu sokhönia wangöna sondrou'ö fohanu-hanunia si so ba giwo-iwo, da'ö zimöi bakhu andre fataha ia ba dete danö.[3] Tesöndra khönia safasapatil, ya'ia da'ö doi satarö si so ba fere-fere sahatö ba dötö'a. So zanguma'ö wapatil tenga ha atarö so göi zo biso, irege tola tobali langu na göna ba niha.
Bakhu lö tesöndra ba nidanö simaneair payau mazui ba nidanö sasi-asiair asin, baero mbakhu nasi malele laut sasese laŵa'ö faomamanyung nifarahugö ba gangolifaAriidae. Nahia mbakhu andre ba nidanö sangele si lö abölö-bölö sibai, ba zabasö-basö, ba nidanö sahono, ba so zauri ba laza. Lele andre, auri ba nidanö sambö ohahau, simane ba mbandra-bandra.[4]
Bakhu galakua itarianokturnal, ya'ia da'ö oya maliŵa ba zibongi. Ba zima'ökhö, bakhu lö oya maliŵa, abölö oya la bini'ö ira ba zogömi-gömi.[5] Ba nahia si so bakhu, na moteu ba da'ö lalau mangadulo ma bali Indonesia lamane;memijah. Heŵa'ae bakhu andre ide-ide moroi ba gi'agurame, tesöndra mbakhu sanau ndrege 1,5-1,7 m ba fa'abuania irugi 50 kg, duma-dumania simane bakhumarga malele marga(Dinotopterus) moroi ba Afrika.[6]
Oya ngawalö mbakhu nibali'ö diwo. So nifaliaro, ba oya göi zauri samösa ba naha-naha sabasö-basö. Bakhu sebua nifaliaro, sindruhunia ni'a'asogö moroi banegaraAfrika.[7]
Bakhu nifaliaro ba Indonesia, nibali'ö famalala ndriwo, la'ehao naha ba idanö sangele khönia. Ba hiza bakhu andre, tola göi fangohahau nidanö sita'unö. Na ba naha sita'unö lafataro ia, si lötolalö'ö laberok ua fatua lö labali'ö diwo. laberok eluahania lasasai ia ba nidanö sangele ena'ö lö fao khönia da'unö ba möi ö si sökhi ba mbetu'a niha[8]
Fa'itaria bakhu andre la fazaewe danömönia ba laza ena'ö simöi fanolo zolaza ba wemanga hama si so ba laza samakiko fakhe. Na ba tabe atö labe'e ia ba bakhu moguna sitobali simanga tambila ma tanömö ndri.[9]
Ba zi sagörö ulidanö, fangorifi ma famaliaro bakhu no sambua fanuturu lala nifazaewe moroi baperikanan tangkap mabudi daya. Fa'ami moroi ba nagole mbakhu no molo'ö forasoi zamösana niha, so göi niha si lö tagia manga bakhu.[10] Fangahaogö bakhu famalala ndriwo, no oi fabö'ö-bö'ö molo'ö wa'omasi zamösana niha. Ba Eropa fondrino bakhu andre lahaogö ia simane fondrinoikan mas, hiza fabö'ö göi na ba Amerika Serikat larino ia faoma hamo, labayoini khönia hamo awena la gore ba wanikha.[10] Ba Indonesia, fangahaogö nagole mbakhu, oya ia ni gore, ba la faheagö ba zi sambua fondrino nifotöipecel lele. Lala wangahaogö tanöbö'ö, labe'e khönia faramasamangut. Na omasi so wa'akhuladania, nönö khönia lada. Lala wondrino ya'ia si no irai latandraigö niha ya'ia da'ö; mato 5 ngawua baŵa soyo, 3 ngawuo baŵa safusi, mato 10 rozi lada limi, 5 rozi lada sebua, sambuatomat, henagö lada nigili, gulo safusi faoma gulo ano, asio, kua dalimbo, sara zaralahia, 2-3 nga'örö mbulu ndrima, ba henagökecap. Na no oi so faramasania, haogö wanasai, bayoini ia faoma dima, gili fefu faramasa da'ö, fatua öhaogö faramasania, gore ua mbakhu, awena nönö khönia nidanö ba böi olifu wame'e saralahia faoma bulu ndrima, ena'ö omuhua mbakhu andrö, ba nano alö kuania, ba tola sa'ae kaoni nösi nomo, ba worasoi mbakhu nirino ninada, akhida, ga'ada ma haniha zito'ölö mondrino ba nomo[11].
Bakhu, sambua wamalala gö si so 'we gö ya'ia da'ö VItamin D salaŵa.[12] Bakhu moroi ba tabe ma nifaliaro, so khöniaasam lemak omega-3 sadogo-dogo ba hiza salaŵa khönia ya'ia da'ö,asam lemak omega-6.[13]
Fangoya'ö mbakhu ba Indonesia(Produksi di Indonesia)
Bakhu sambua gangolifa gi'a nifaliaro niha ba tabe. Börö wa amonönö zomasi bakhu andre, ba zi lima fakhe no monönö zamaliaro bakhu.[14] Na lafaigi ba wamaliaro bakhu, lö ebua foko ba simanö göi zifakhai ba ginötö, lö ara sibai wombaloi ba no tola la halö ba möi fangalui niha. Oya zinangea lafaigi ya'ia da'ö; naha wamaliaro, fombagigö ginötö wame'e gö, ba tanöbö'önia[15]
Fa'oya mbakhu nifaliaro ba Indonesia maProduksi lele budidaya di Indonesia[16]
Döfi si
Fa'oya ba wangeraiton
2004
51.271
2005
69.386
2006
77.272
2007
91.735
2008
108.200
Ngawalö mbakhu ba fozawilinia(Jenis-jenis lele dan penyebarannya)
So ba zi 55–60 spesies ngawalö mbakhu sifao ba gangolifaClarias, 16 spesies ngawalö zifao baClariallabes, 8 spesies ngawalö zifao ba gangolifaBathyclarias, ba so göi 7 spesies ngawalö mbakhu sifao ba gangolifaEncheloclarias. Moroi ba wa'oya ngawalö mbakhu andrö, baAsia Tenggara iada'a so ba zi 20 spesies ngawalö mbakhu, oya bagotaluania si no dozi lafaehagö niha samaliaro ba zi ginötö 10 fakhe ofeta iada'a.[17] Bada'a so ngawalö-ngawalö mbakhu molo'ö Ferraris, 2007.[18]
Clarias ngamensis Castelnau, 1861. Afrika: sungai-sungai Quanza, Cunene, Okavango, Chobe, Zambezi, Lualaba hulu, Luapula, Pungwe, Buzi, Save, Limpopo, Incomati, Pongolo hilir, dan Sabi hilir; serta danau-danau Ngami, Moero, Bangweulu, dan Malawi.
Clarias nieuhofii Valenciennes, 1840.Limbat, lembat. Asia: Sumatra, Kalimantan, India, Filipina, Thailand, dan pesisirKamboja, serta kemungkinan di sisi Pegunungan Cardamom di arah Sungai Mekong.
Clarias nigricans Ng, 2003.[24] Endemik di Kalimantan Timur, di sekitar aliran Sungai Mahakam.
↑Ng, Heok Hee (2004). "Clarias sulcatus, a new walking catfish (Teleostei: Clariidae) from Pulau Redang".Ichthyological Exploration of Freshwaters.15: 289–294.