Aceh ya'ia da'ö sambua provinsi ba Indonesia si so ba mbalö danö hulo Sumatera ibu kota-nia Banda Aceh. Fetaronia ahatö ba Kepulauan Andaman faoma Nikobar ba India ba tefasafi ia faoma asi nifotöi Laut Andaman. Aceh faola ma ahatö sibai ia faoma Teluk Benggala ba Laut Andaman tanö yöu, baSamudra Hindia ba gaekhula,Selat Malaka ba gatumbukha, baSumatera Utara wetaro tenggara ba tanö raya. Aceh andre no sambua mbanua ba Sumatera si no tobalidaerah istimewa ba tebe'e khönia hadia nifotöiotonomi khusus ni föfögö moroi ba zamatörö ba wamaigi hewisa waö-waö Aceh andre baSejarah Indonesia.[7]
Waö-waö danö Aceh andre, no la tuwuni sibai wahasara dödö ba wanuwö nifotöi fefaokendali asing ba wamatörö gofu hadia ia ba danö Aceh, tanö Aceh göi no sambua mbanua ni hundragöBelanda ba ginötö so ira ba Indonesia. Na la faedogö ia baprovinsi tanöbö'ö, Aceh andre sambua mbanua sikonservatif sanuwuni zifakhai ba wa'aboto ba dödö ba agama.[8] Persentase wa'ato zamili Agama Islam, no fondrege zato moroi ba mbanua tanöbö'ö si so ba Indonesia ba hiza lala wa'aurira ero ma'ökhö la faudugö ba zifakhai ba Syari'atIslam (hukum Islam).[9] Molo'ö sensusBadan Pusat Statistik döfi si 2021, fa'ato niha mbanua sanaro'o ba provinsi Aceh andre so ba zi 5.333.733 jiwa, ba me lafuli la erai ba mbawa si felendrua me döfi si 2023 no ikhamö sa'ae ba zi 5.515.839 jiwa.[3][2]
Aceh andre, so khönia mbua danö satabö sibai, simaneminyak bumi faomagas alam. Si no la fareso no la faigi wacadangan gas alam Aceh andre no sambua sebua ba zi sagörö ulidanö.[8] Tenga ha da'ö, Aceh andre göi tehöngö ia moroi ba gatuania site'oli ba mbotohili baBukit Barisan moroi baKutacane baAceh Tenggara ofetaUlu Masen baAceh Jaya. Sambua nahia mataman nasional nibe'e töiTaman Nasional Gunung Leuser (TNGL) tefasindro ba Aceh Tenggara.
Aceh andre sambua mbanua sahatö sibai baepisentrum dulu danö ba Samudra Hindia me döfi si 2004. Meno aefa ziheu ma dulu danö, badeTsunami ihanigö fefu zi so ba gaekhula ba provinsi Aceh andre. So ba 170.000 niha zi mate ma taya ni'ohe sahani ba nidanö.[10] Dulu danö salua meluo no möi lala wa'alua wahasara dödö moroi ba wamareta Republik Indonesia faoma niha Acehseperatis, samotöi ya'ira faoma fogaoniGerakan Aceh Merdeka ma na la'adogo'ö ya'ia da'ö GAM.
Aceh andre ba zi'oföna sibai la'ila niha faoma fogaoni Aceh Darussalam (1511–1945). Provinsi da'a la fasindro me döfi si 1956 faoma töi Aceh fatua lö lafagatini faoma fogaoni Daerah Istimewa Aceh (1959–2001), Nanggroe Aceh Darussalam (2001–2009), ba mangawuli zui ba döi Aceh i'otarai me döfi si 2009.[11] Ba mböröta sibai, töi mbanuaAceh andre to'ölö ia lasura faoma fanuraAcheh,Atjeh, ba mazui faomaAchin.[12]
Bukit kerang moroi ba ginötö prasejarah si so ba Aceh Tamiang
Aceh andre no so niha khönia yaŵa ba mbanua andre i'otarai me inötöMesolitikum. Da'a tola tefaigi moroi ba ngawalö gondröita simanesitus Bukit Kerang si no lafaigi sitobali ondröita moroi ba ginötö meföna si so ba kabupatenAceh Tamiang. Baero da'ö, basitus Desa Pangkalan no göi la faluaekskavasi ba molua-lua ba wanöndraartefak ondröita ginötö Mesolitikum ya'ia da'ö fato makapak Sumatralith,fragmen ifö niha, döla guriföbadak, ba wa'oya mbotoŵa tanöbö'ö nisöndra ba nahia andrö.
Baero ba kabupatenAceh Tamiang, gondröita ngawalö zi no irai auri me inötöprasejarah ba Aceh na lasöndra ba dete hili ba mbanua fetaroGayo ya'ia da'ö baCeruk Mendale faoma Ceruk Ujung Karang si so ba zi fasuiDanau Laut Tawar. Fanöndrasitus prasejarah da'a sitobali dane-dane ba wamaehagö zöndra wa no irai so niha sangiagö ba da'a,prasejarah si no irai so ba mbanua andre na lafaigi so ba zi 7.400 irugi 5.000 fakhe silalö.[13]
Simane banua tanöbö'ö si so ba Indonesia ma asese lamane si so bakepulauan Nusantara, Aceh andre no irai manöi wa'aso agamaHindu faomaBuddha sitohare moroi ba mbanuaAsia Selatan (India). Ba ginötö da'ö ba Aceh no oya wamatörö razo-razo simane Kerajaan Indra Puri, Kerajaan Indra Patra faoma Kerajaan Indra Purwa sifetaro baAceh Besar sifarisayo ba agama Hindu nifa'aso moroi baIndia. Baero da'ö, Aceh andre tola lamane wa sambua mbanua si no irai muhöngö we'aso kerajaan-kerajaan Hindu-Buddha ba zi ngafulu ma ngaotu ngahönö silalö simaneSriwijaya.
Sifakhai ba wa'atohare ndrawa ba danö Aceh andre, oya sibai zöndra ba oi fabö'ö-bö'ö. Ba hiza tenga sitobali famadöni sibai ia. Ato zamarisayoi waIslam andre no tebörötaigö ia ba ginötöUtsman bin Affan makekhalifahan Utsman bin Affan[15] si no tobali khalifah simedölu aefata wa atobali rasulMuhammad SAW.
Hiza niha ma agamaIslam si numalö ba Aceh,Snouck Hurgronje ifaehagö faoma teoriGujaratnia imane ba da'ö wa agamaIslam tenga agama ni'ohe Muhammad, hiza'i agama si no tedou moroi ba da'ö ma lamane iaIslam yang sudah berkembang matang. TengaIslam moroi ba Al Quran mazui Hadits, mana'i tola lamane waIslam Aceh andre ya'ia da'öIslam si tumbu moroi ba wangi'ila ba ngawalö duria ni baso moroi ba kitab-kitabFiqh ba hiza na dogma-nia awena tefazaewe ba 3 abad aefata da'ö.[16]
Ba söndra tanöbö'ö sifakhai ba wa'atohare ndrawa andre ba Aceh, lamane,Islam andre no ibörötaigö so ia ba ndröfi si 618 M ma böröta ndröfi Hijriyah. Sambua zöndra molo'ö zanura bukuTasawuf Aceh imane wa sambua zöndra si tebai itema fangera-ngera sito'ölö (lö möi ba aka), sitobali dane-danenia imane wa so wa'atebato makevakuman moroi ba wama'ele'ö siföföna mawahyu pertama (610 M) faoma fama'ele'ö simendrua mawahyu kedua khöMuhammad so ba zi 2,5 fakhe. Onönöta nasa ba wamaluadakwah ba zi lö tehöngö sibai ma na'i labini-bini'ö ma'ifu wamalua ya'ia, alua da'a so ba zi 3 fakhe. Eluahania awena ba ndröfi si-7 wa'atobalinia nabi awena labörötaigödakwah sitefaehagö ba niha sato.[17] Hiza, dane-dane da'a tola mu'osisi'ö ia ba wa'atohare ma ba wa'amusindro fa'asalaŵa makerajaan si'ofönabercorakIslam ba Aceh, ya'ia da'öKesultanan Peureulak maKerajaan Peureulak nifasindro me 1 Muharram 225 Hijriyah.[18]
Kesultanan Aceh amatohula moroi ba Kesultanan Samudera Pasai sadudu me ba gafuriata abad si-14.[19] Kesultanan Aceh andre fetaronia tanö yöu huloSumatra ibu kota Kutaraja (Banda Aceh). Ba waö-waö sanau sibai ya'ia da'ö ba ndröfi 1496–1903, Aceh no laröi lahe ba ginötö silalö si no oi la'ila niha ma muhöngö ba zifasui, si'oföna sibai börö me no mofozu wofahaönia ba wamanöi lala basistem pendidikan militer, fa'aro dödö Aceh andre ba wolaŵaimperialisme bangsa Eropa,sistem wamatörö ni'ehao ba tefa'anö, irege modonogö nahia-nahia wa'owulo ba wamanöi fangi'ila mailmu pengetahuan, irugi ba wamaluania fa'ahatö ba negara tanöbö'ö(hubungan diplomatik dengan negara lain).
Aceh Darussalam ba ginötö wamatörö Sultan Iskandar Muda Meukuta Perkasa Alam (Sultan Aceh si 19), no sambua mbanua sikayo ba dozi niha mbanua so wa'ohahau dödö. Molo'ö soloyo ma samösapenjelajah moroi baPrancis sofeta ba danö Aceh ba ginötö wa'akayo mbanua Aceh andre, hiza meluo da'ö famatörö Aceh andre irugi ba pesisir baratMinangkabau ofeta Perak, Malaysia. Kesultanan Aceh no ifakhai ngawalöhubungan ba kerajaan-kerajaan si so badunia Barat me abad si-16, simaneInggris,Ottoman, faomaBelanda.
Kesultanan Aceh andre göi no fakhamö ilau wanuwö sara ba abad si-16, ba wamadöni tanö wamatörö si'oföna ba wolaŵaPortugal, ba hiza i'otara ba abad si-18 ba ifadege ba wolaŵa Britania Raya ya'ia da'ö Inggris faoma Belanda. Ba gafuriata abad si-18, Aceh i'efasi mbanua ba Kedah faoma Pulau Pinang ba Semenanjung Melayu khö Britania Raya.
Ba ndröfi si 1824, fazazita London maPerjanjian London döfi si 1824 ma si no oi la'ila niha ya'ia da'öPersetujuan Britania-Belanda faoma tefalua wo tandrotangaini, hiza ba da'ö Britania Raya ibe'e mbanua ba Sumatra khö Belanda. Moroi ba Britania lafaehagö wa banua Aceh no so barö wamatöröra, heŵa'ae lö atulö duria andrö. Ba ndröfi si 1871, Britania ilulu khö Belanda ba wanuwö ma ba wamatörö banua Aceh, ba da'ö te'ila wa hulö ha ba wamazuzugö niha moroi ba Prancis ena'ö lö la fahatö ira ba Aceh.
Mayor Jenderal J.H.R. Kohler simate ni fana barö geukelumpang fönaMasjid Raya Baiturrahman ba wasuwöta salua ba Aceh ma lamane salua baPerang Aceh I
Fasuwöta andre tebörötaigö ia ba ginötö Belanda la suwöini mbanua Aceh ba ngaluo 26 Maret 1873, ya'ia sa'ae ba wa'atohare Jenderal Johan Harmen Rudolf Köhler ma na la'adogo-dogo'ö döinia ya'ia da'ö J.H.R Kohler i'ohe 3.198 niha zaradadu, fao ba da'ö 168 niha faka perwira ma ngawawaKoninklijk Nederlandsch-Indische Leger ma no sa'ae la'ila na la adogo'ö ia ya'ia da'ö KNIL.[20]
Meno sa'ae lafalua wanuwö sifakhai badiplomatik, ba hiza lö lua-lua la dadaoni mbanua sebua. Ifuli zui alua wanuwö ba ndröfi si 1883, ba hiza ifuli zui lö mofozu, ba lalau zui ba ndröfi si 1892 ba 1893, hiza moroi ba Belanda no so ba dödöra wa lö tola la dadaoni ba wamatörö banua Aceh andre. Mana'i, ba ngaluo tebörötaigö wasuwöta, sara göfa wanuwö Belanda, Citadel van Antwerpen no göna khönia 12 ngawua wamana faomameriam moroi bapasukan Aceh.[21][22]
Dr. Christiaan Snouck Hurgronje, samösa gere ba wangi'ila ilau walimosa hulö na tobali ia Dawa maIslam. Ya'ia andre moroi baUniversitas Leiden si no oya wa'afarisayo ba niha samatörö ba Aceh, ba hiza la'amenesi ndra niha Belanda ena'ö la suwö ma ba wobunuulama, tenga khö razo samatörö masultan. Fangamenesi da'a, lua-luania tola mofozu. Ba ndröfi si 1898, Joannes Benedictus van Heutsz moroi ba Belanda tobali gubernur Aceh, faoma samösa letnan sotöi Hendrikus Colijn, no tola lafatörö danö Aceh.[23]
Muhammad Daud Syah moroi ba Aceh ma Sultan Muhammad Dawud Syah, ilulu ia ba danga Belanda ba ndröfi 1903 ba hiza tenga ha da'ö, ilului ia lara'u me no oföna lara'u darua ndrongania, ononia faoma inania ira niha Belanda. Kesultanan Aceh ba ginötö andrö tola lamane adudu ba ndröfi si 1904. Meluo da'ö, Ibu kota Aceh no ladadaoini ira niha Belanda. Ba hiza moroi ba niha Aceh lö labato ba wolaŵa sanuwö, da'a lafalua ira Panglima-panglima si so misa ba mbanua faoma ira para Ulama Aceh irege ofeta ba wa'atohare niha Jepang la fadöni Aceh moroi ba danga ndra niha Belanda. Fasuwöta ba Aceh ya'ia da'ö fasuwöta si no oya mame'e fa'arugi ba niha Belanda, molo'ö si no tesura ba waö-waö wa suwöta ba Nusantara.[24][25]
Ba hiza ba ginötö wamatörö ndra niha Belanda, bangsa Aceh no labörötaigö wahasara dödö ba mbanua tanöbö'ö si so ba wilayah-wilayah tanöbö'ö misa ba Indonesia ba no fao ira ba ngawalögerakan nasionalis faomapolitik. Ba hiza Aceh andre idugu tedou wefaora ba ngawalö halöŵö nasionalis Indonesia. Ba ginötöVolksraad (parlemen) tefasindro, Teuku Nyak Arif tefili tobali wakil si'oföna sibai moroi ba Aceh. Teuku Nyak Arif ma sasese lakaoni faoma Nyak Arif latuyu ia tobali gubernur Aceh nituyu gubernur Sumatra si'oföna, ya'ia da'ö Teuku Mohammad Hasan.
Ba ginötöJepang labörötaigö wanuwökolonialis Eropa moroi ba danö Asia, tokoh-tokoh pejuang Aceh la fatenge niha khö zamatörö mapemimpin fasuwöta Jepang ba wanolo lala ba wanuwö niha Belanda moroi ba danö Aceh.Negosiasi tebörötaigö ba ndröfi si 1940. Meno aefa wa'edöna wa'atoharera lö alua, ba hiza me 9 Februari 1942 fa'abölö ma fa'ebua ngawawamiliter Jepang tohare ira sanörö ba Ujungbatee ma Ujong Batee, Aceh Besar. Fa'atoharera latema'ö ira tokoh-tokoh pejuang Aceh faoma ono mbanua. Fa'atohare niha Jepang andre ba danö Aceh nomöi famofanö niha Belanda moroi ba danö Aceh, ba lö sa'ae lafuli ira.
Ba mböröta niha Jepang andre, niha sisökhi huku sebua böwö ba nono mbanua hegöi khö tokoh-tokoh Aceh, ba lafosumange sibai he sanandrösa ba wa'afarisayo simanö göi sifakhai ba hada Aceh sahatö ba wamahaö Islam. Hiza ono mbanua lö khöra fa'alawö wefao ba wanolo ma ba wanundreheni ngawalöprogram-program pembangunan Jepang. Hiza, meno ibörötaigö so wa'ahono ba gotalua mbanua, ibörötaigö so wamakao niha mbanua simane wamakao ira alawe nifalua zaradadu Jepang. Niha Aceh sifarisayo ba agamaIslam lafaretakö ba wamaköu ya'ira ba wanömba fetahö gatumbuka ba wa'atumbu luo, da'a no sambua zifatuwu moroi ba wamahaö maakidah Islam. Börö da'ö alua wasuwöta ba wolaŵa niha Jepang ba zisagörö danö Aceh. Duma-duma si no tehöngö ya'ia da'ö, fasuwöta ni'olohesiTeungku Abdul Jalil, ya'ia andre samösa ulama moroi ba danö Bayu, ahatö baLhokseumawe.[26]
Inötö aefa kemerdekaan Indonesia mapasca kemerdekaan
Aceh andre me mböröta fao ba Indonesia no ibe'e sambua wa'aro dödöSoekarno ifalua syariat Islam, ha ya'i so wa'afatö dödö me syariatIslam lö ibali'ö landasan negara Soekarno. Irege ba ngaluo 13 Muharram 1372 H/21 September 1953 M,Teungku Muhammad Daud Beureu'eh ba döi niha Aceh ibe'e gangombakhata wa fao ira ba Negara Islam Indonesia nifasindroKartosoewirjo.[27]
I'otarai me döfi si 1976, organisasi pembebasan si no la'ila niha ya'ia da'öGerakan Aceh Merdeka (GAM) no la'odödögö hewisa ena'ö faefa ira moroi ba Aceh ma moroi ba Indonesia ya'ia da'ö famalalaŵa ba militer. Me ngaluo 15 Agustus 2005, GAM faoma famareta Indonesia latandrotangai wahasara dödö mapersetujuan damai irege labatogökonflik bagotalua zidombuapihak sifatiti ba zi 30 fakhe wa'ara.[28]
Me aefa ndruludanö ma tsunami me döfi 2004, ya'ia da'ö ba ndröfi si 2005, famareta Republik Indonesia faoma Gerakan Aceh Merdeka no hasara dödö ba wombatogökonflik ba Aceh.Perjanjian da'a latandrotangai baFinlandia, ba da'a sambua no fanolo sebua moroi bamantan petinggi Finlandia,Martti Ahtisaari.
Lala wamalua famatörö halöŵö ba Aceh, nifalua irugi ma'ökhö so dombua lala nifalua ya'ia da'ö,Sistem Pemerintahan Lokal Aceh faoma Sistem Pemerintahan Indonesia. Molo'ö laal wenaetania, fa'afabö'ö ni'ila niha moroi ba wamareta tanöbö'ö, simane famatörö nifotöimukim si so ba gotaluakecamatan faomagampong. Ba wamareta nifalua sangoguna'ösistem pemerintahan lokal Aceh no sa'ae oi la'ila niha oya wetaro dadaoma majabatan ya'ia da'ö simaneimeum meunasah,tuha peuet baimeum mukim
Iada'asatuan pemerintahan daerah si no sostatusDaerah Istimewa ba Indonesia ha dombua provinsi ya'ia da'öAceh (UU Nomor 44 Tahun 1999) faomaProvinsi Daerah Istimewa Yogyakarta (UU 13 Tahun 2012). Molo'östatus pemerintahan daerah nifotöiistimewa, so bakha ba UU Nomor 44 Tahun 1999 tentang Penyelenggaraan Keistimewaan ba mbanua Provinsi Istimewa Aceh no tefalua legitimasi molo'ö yuridis formal keistimewaan.[29]
Kabupaten faoma Kota ba Aceh
Famalua keistimewaan Aceh simane si so ba da'a tou:
Hewisa wefao ulama ba wotatugöi ngawalö huku nifalua ba mbanua Aceh maPeran ulama dalam penetapan kebijakan daerah.[31]
Nifaehagö maKeistimewaan zifakhai ba wamalua ngawalökehidupan beragama ya'ia da'ö hewisa ena'ö oi lafalua zifakhai basyari’at Islam ba niha Aceh sololohe agama Islam, hiza lö labe'e furi nifotöi wahasaradödö ba niha sato ma sifabö'ö moroi ba wa'afarisayora, simane: hewisa lala wamalua fasömbahia maibadah, ahwal alsyakhshiyah, hada ba wongambatö (hukum keluarga),muamalah fangasiwaisi ngawalö huku zifakhai ba zura-sura (hukum perdata),jinayah lala ba wangasiwaisi ngawalö huku sifakhai ba zi lö faudu molo'ö zi no latatugöi (hukum pidana),qadha’ (peradilan),tarbiyah (pendidikan), dakwah, syiar, faoma hewisa ba wotundreheni ngawalö zalua ba Islam mapembelaan Islam. Keistimewaan nifalua ba zifakhai ba lala hada ya'ia da'ö so nifotöiLembaga Wali Nanggroe faomaLembaga Adat Aceh (simaneMajelis Adat Aceh, Imeum mukim, faomaSyahbandar).
Keistimewaan ba lala nifalua zifakhai ba wamahaö mapendidikan ya'ia da'ö famalua famahaö si sökhi faoma lanönö wamahaö mamateri muatan lokal sifaudu basyari’at Islam faoma lafalua wamahö sifakhaimadrasah ibtidaiyah faomamadrasah tsanawiyah. Keistimewaan zifakhai baulama ya'ia da'ö so nifotöiMajelis Permusyawaratan Ulama (MPU) Aceh faoma Kabupaten/Kota sonoro halöŵö faoma kuaso ba wame'efatwa sisökhi sifakhai ba lala halöŵö wamareta, sifakhai bapembangunan, fangahaogö nono mbanua mapembinaan masyarakat, faoma ba lala wangalui maekonomi; ba hiza la tuturu lala ba wa'afaehu ngawalö zöndra ba gotalua nono mbanua sifakhai ba wa'afarisayo.
Gamaudu ba wamaluaIstimewa ba mbanua Aceh no la fa'anö goi-goinia molo'ö UU Nomor 11 Tahun 2006 tentang Pemerintahan Aceh (LN 2006 No 62, TLN 4633) si no furugö moroi ba UUD Tahun 1945. Negara itehegö ngawalö wamalua famatörö basatuan-satuan pemerintahan daerah si no la'etu'ö tobaliKhusus ma zuiistimewa si no la faehagö bakha ba undang undang. Molo'ö Undang-Undang Pemerintahan Aceh (UU-PA), sitobalidaerah Khusus, ia da'a no so 26 Kewenangan Khusus. Börö da'ö,otonomi nifalua ba da'a tenga hasekadar hak, ba hiza töra moroi ba da'ö ya'ia da'ö si no tobalikewajiban konstitusional la oguna'ö ba zi sökhi ba zoguna ba niha mbanua Aceh. Hiza, moroi ba da'ö, Aceh so 2 (dombua) wogaoni ya'ia da'ödaerah istimewa faomadaerah khusus, irege töi Aceh andre tola lamane sambua daerah khusus provinsi Daerah Istimewa Aceh.[32][33]
Gödo Gubernur Aceh ba Banda Aceh
UU Pemerintahan Aceh da'a, lö faefa ia moroi baKesepakatan Helsinki maNota Kesepahaman (Memorandum of Understanding) bagotalua wamareta Republik Indonesia faomaGerakan Aceh Merdeka ni tandrotangai ba ngaluo 15 Agustus 2005 baHelsinki ba hiza no sambuarekonsiliasi soadu ma tola lamanesecara bermartabat ba wamanöipembangunan sosial, ekonomi, faoma politik ba Aceh nitohugö ba ginötö si so föna. Sitobali dane-dane si tobali ösi UU Pemerintahan Aceh andre ya'ia da'ö simane ni sura ba da'a tou:
Pemerintahan Aceh ya'ia da'ö famareta daerah provinsi ba gangolifasistem NKRI molo'ö UUD Tahun 1945 samalua ngawalö zifakhai ba wamatörö nifalua Pemerintah Daerah Aceh faoma Dewan Perwakilan Rakyat Daerah Aceh molo'öfungsi faomakewenangan zamösana.
Famalua otonomi ba zisagörö danö Aceh molo'ö UU Pemerintahan Aceh da'a, ya'ia da'ö no sambua bagia masubsistem bakha basistem pemerintahan secara nasional.
Famöfögö bakha ba Qanun Aceh mazui ba Kabupaten/Kota no tefaehagö ia bakha ba UU Pemerintahan Aceh sitobali dane-dane si tola la'ila niha ba walua ngawalö zitobali lala silötolalö'ö lafalua ma sambuakewajiban konstitusional ba wamalua ngawalöi goi-goi andrö.
Tebe'e khö zamatörö ba Aceh, ba wo oguna'ö ngawalö zinöndra ba wamareta ba zoguna ba lala halöŵö wamareta.
Sitobali fanandrösaigö hewisa ba wamalua syari’atIslam so dane-dane baasas personalitas ke-Islaman khö nono mbanua si so ba Aceh irege lö famaehuni simanekewarganegaraan, fetaro makedudukan, faomastatus zifaola ba daerah Aceh.
Töi (nomenklatur) ni'oguna'ö molo'ö Pasal 1 angka 2 UU 11/2006 ya'ia da'ö;Aceh; lö mangoguna'ö wehede "provinsi" hegöi ngawua wehede "daerah istimewa", Aceh no tobalidaerah khusus (faomadaerah istimewa) börö me Aceh andre no sambua daerah ba Indonesia nifaigi siistimewa faoma nifaluaotonomi khusus; "Aceh ya'ia da'ö daerah provinsi sambua mbanua angowuloa niha hada ma tola lamanemasyarakat hukum siistimewa si no labe'e khönia wamatörö samösa ba wo aturai ma ba wo'urusi samösa sifakhai ba wamatörö lala wamareta soguna ba nono mbanua molo'öperaturan perundang-undangan bakha ba wamatörö wamareta Negara Kesatuan Republik Indonesia berdasarkan Undang-Undang Dasar Negara Republik Indonesia Tahun 1945, nifatörö samösa Gubernur. " Pasal 1 angka 2 UU 11/2006[34]
Molo'ö peraturan perundang-undangan, DPRD Provinsi fa'ato ya'ia da'ö: 35-44 niha moroi ba da'ö; 1 ketua faoma 2 wakil ketua; 45-84 niha moroi ba da'ö; 1 ketua faoma 3 wakil ketua; ba 85-100 niha moroi ba da'ö; 1 ketua faoma 4 wakil ketua.[35]
Molo'ö wamalua Pemilihan umum me döfi si 2019, Provinsi Aceh la fatenge 13 wakil baDPR RI moroi ba zi dombua mbanua wamili faoma daöfa wakil baDPD.[36] Ba wenaeta ma ba gangolifa provinsi, ba da'a so data ha wa'oya gurusi baDPRA moroi ba wurugö mawalua Pemilihan Umum Legislatif 2019 tefa'anö moroi ba zi 15 partai, simane si so ba da'a tou:
Sura andre awenabörö zura nasa. Moguna munönö ba mubönökhi nösinia. Wikipedia no halöŵö nifalului zato. Tolo Wikipedia ba wanohugö wanura ya'ia, na so khöu onönöta nösi. Saohagölö.
↑United Nations.Economic and social survey of Asia and the Pacific 2005. 2005, page 172
↑Peraturan Gubernur Aceh Nomor 46 Tahun 2009 tentang Penggunaan Sebutan Nama Aceh dan Gelar Pejabat Pemerintahan dalam Tata Naskah Dinas di Lingkungan Pemerintah Aceh tertanggal 7 April 2009, dalam Pergub tersebut ditegaskan bahwa sebutan Daerah Otonom, Pemerintahan Daerah, Kepala Daerah/Wakil Kepala Daerah, Dewan Perwakilan Rakyat Daerah, Nomenklatur dan Papan Nama Satuan Kerja Pemerintah Aceh (SKPA), Titelatur Penandatangan, Stempel Jabatan dan Stempel Instansi dalam Tata Naskah Dinas di lingkungan Pemerintah Aceh, diubah dan diseragamkan dari sebutan/nomenklatur "Nanggroe Aceh Darussalam" ("NAD") menjadi sebutan/nomenklatur "Aceh". Ini dilakukan sambil menunggu ketentuan dalam Pasal 251 UU Pemerintahan Aceh yang menyatakan bahwa nama Aceh sebagai provinsi dalam sistem NKRI, akan ditentukan oleh DPRA hasil Pemilu 2009. Lihat pulahttps://web.archive.org/web/20090415110657/http://acehprov.go.id/