Osmaansch Riek (okOttomaansch Riek oderRiek vun de Törken; upTörksch:Osmanlı İmparatorluğu, in de Amtsspraak 1907Memalik-i Osmaniye) is de Naam för dat Riek, dat de Törken ut dat Huus vun de Osmanen upricht hefft. Düt Riek geev dat vun1299 bit1923. In Europa hett een dor dormals okTörkei oderDe Törken ehr Riek to seggt. Een paar Johrhunnerte lang harr düt Riek dat Seggen inLüttasien, in’nNahen Oosten, up denBalkan, inNoordafrika un up deKrim. In den Verloop vun dat18. un besunners vun dat19. Johrhunnert is dat in den Striet mit de Mächt vun Europa un mitRussland torüchschaven wurrn bit up Lüttasien. De hüdigeTörkie is up dat Osmaansche Riek folgt. De Osmanen weernMoslems vun den Twieg vun de|unniten un folgen dehanefitische School vun dat Recht.
Wenig is upschreven ut de Tiet, as dat mit de Osmanen losgüng. As dat Riek vun deSeldschuken tweislahn weer, geev dat veel lüttje Förstendömer in Lüttasien. Dor weer de Osmanen ehr Riek man bloß een mank. Den Naam hett dat Huus vun de Osmanen vunOsman I.. Dat weer in’n Anfang vun dat14. Johrhunnert de Baas öber enNomadenstamm. He regeer öber denKlan vun deKynyk. De höör to den Stamm vun deKayi to. Se leben in de Gegend vunSögüt in den Noordwesten vunAnatolien un keemen vun deTurkmenen af. Vun’n Globen her weern seMoslems. Üm 1299 rüm verklaar Osman, dat sienBeylik nu unafhängig weer vun datRiek vun de Rum-Seldschuken. Düt Johr warrt vun dorher as dat Johr ankeken, wo dat mit dat Osmaansch Riek losgüng.
Mit de Tiet kreeg Osmaan de Böverhand öber de törkschen Stämm, de dor ümto leben döen. Ok vun datRiek vun Byzanz hett he sik oorntlich wat afsneden. Amenn lä he mit sien Truppen vör Brussa (Bursa) un vörNikaea (Iznik). Dat weern de beiden gröttsten Städer vun de Byzantiners in Anatolien. Kort vör sien Dood hett he denn in dat Johr1326 Bursa innahmen. In Nicaea is denn1331 sien Söhn Orhan inmarscheert. Orhan hett denn as Arv en Land öbernahmen, dat weer half so groot, as de hüdigeSwiez. He maak Bursa to de Hööftstadt. Bit in dat Johr1453, asKonstantinopel innahmen wurrn is, sünd in Bursa ok de osmaanschenSultans in’t Graff leggt wurrn.
In düsse Tiet güng dat oorntlich gegen dat Riek vun Byzanz tokehr. Nu wurr de europääsche Kant vun datMarmarameer innahmen. De eerste Stadt, de osmaansch wurrn is up düsse Siet weerGallipoli. Dat weer in dat Johr1354. In dat sülbige Johr wurrn in LüttasienAnkara innahmen. As Orhan1360 starben dö, weer dat Riek mehr as dreemol so groot as bi den Dood vun sien Vadder. Een Johr later hefft de Osmanen de tweetgröttste Stadt vun dat Riek vun Byzanz innahmen. Dat weerAdrianopel (Edirne). Na deSlacht an de Maritza wurr denn1371Mazedonien angrepen.1389 hettMurad I. bi deSlacht up dat Amselfeld de beidenchristlichen Herrscher utSerbien un utBosnien slahn.
In Lüttasien keem, vunwegen Krieg oder Hochtiet, jümmers noch Land to dat Riek hento, man midderwielen weer de europääsche Deel vun dat Riek meist wichtiger wurrn. Düsse Deel hett den NaamRumelien kregen. Vun1385 af an geev dat en militärisch Befehlhebber in Rumelien, dat weer deBeylerbey vun Rumelien, un een Befehlhebber vun Anatolien. Dat weer deBeylerbey vun Anatolien. De eerste weer de Baas vun de beiden.
Veel afsunnerliche Egenaarten vun dat Osmaansche Riek weern to düsse Tiet al dor. Vun dat Land, wat innahmen wurrn weer, kregen de Kriegers „Pröven“ (dor wurrTimar to seggt). Dor mössen se denn ober ok asSipahi bi deKavallrie in den Krieg för trecken. Dat weer nich ganz anners as bi de europääschenRidders in datAbendland mit jem ehr Lehnswesen. Man grode Ünnerscheed geev dat ok. Bi de Osmanen keem dat nich up, dat de Herr de Besitter vun sien Unnerdanen weer (Leibeigenschaft). As Heer, wat jümmers praat stünn, geev dat deInfantrie, de ut deJanitscharen tohopen stellt weer. Janitscharen weern Jungs, de vun jem ehrchristlich Öllern up den Balkan un in denKaukasus wegnahmen wurrn sund. De mössen denn to’n Islam öbertreden un sünd denn as Suldaaten utbillt wurrn.
Sultan Murad I. is up dat Amselfeld bi enAnslag an’e Siet bröcht wurrn. Em folgBayezid I.. De güng bi un woll Konstantinopel innehmen. Man dat weer noch nich so wiet un slump nich. De Stadt möss aber doch Geld an de Osmanen betahlen.
1396 mössen de Osmanen in de Slacht trecken gegen en christlich Heer vunKrüüzfahrers ünner den König vun Ungarn (un latern düütschen Kaiser)Sigismund. Bi deSlacht vun Nikopolis hefft se düt Heer toschannen maakt.
Man denn keem dat dick: In de Slacht biAnkara sünd de Osmanen vun deMongolen ünnerTimur Lenk slahn wurrn. Jem ehr Armee is dor bi ünnergahn un Bayezid wurr upgrepen un as Herrscher afsett. Man Timur geev de verscheden Delen vun dat Osmaansche Riek to’n Verwalten an Bayezid siene Söhns Süleyman (Rumelien),Mehmed (De Midden vun Anatolien mit Amasya) un Isa (de Gegend üm Bursa rüm). As Timur al1405 sturben weer, keem dat Osmaansche Riek wedder free. Man de Söhns vun Bayezid streden dor nu üm, wer dat Seggen hebben scholl. So geev dat Krieg. En annern Broder, Musa, slöög1410 Süleyman. Mehmed hett sik mitByzanz tohopendaan un slöög1413 Musa. Nu weer Mehmed de nee Sultan vun dat Riek, dat nu wedder bi’nanner weer. Man sien Upgaav weer nu eerst mol, de ole Macht vun dat Riek wedder her to stellen.
AsMurad II. up den Throon kladdern wull, güng dat nich ohn Problemen af. En „Mustafa“ geev an, he weer Bayezid sien Söhn un he woll nu Sultan weern. Mehmed maak em rünner un sä, dat weer woll en „verkehrten Mustafa“, ofschoonst antonehmen is, dat he würklich Bayezid sien Söhn weer. Denn geev dat ok noch en Broder vun Murad. Achter em stünn Byzanz un woll em geern up’n Throon vun de Osmanen hebben. Man de beiden sünd denn henricht wurrn. So weer de Weg free för Murad II. Man vunwegen düssen Striet möß wedder mol en Versöök afbraken weern, Konstantinopel intonehmen.
In den Süüdosten vun Europa weer nuUngarn de gröttste Fiend.1440 wennen de Ungarn dat Innehmen vun jem ehr wichtig FestungBelgrad af. BesunnersJohann Hunyadi schaff dat jummers wedder, gegen de Osmanen gegenan to gahn. Man as he, tohopen mit denPaapst versöch, en Armee vunKrüüzfohrers gegen de Törken tosamen to ropen, is he nich so richtig nah vörn kamen. Dree Johr later schaff Hunyadi dat sogor, bit nahBulgarien to kamen. Ok deAlbaners ünnerSkanderbeg streden för jem ehr Unafhängigkeit gegen de Osmanen. Vunwegen dat he nich wieder keem, hett Murad1444 inSzeged enFrendensverdrag öber tein Johr slaten. Man de Ungarn hefft düssen Verdrag foorts braken. Se wollen gegen de Osmanen gegenan, as de Paapst jem prickeln dö. Murad harr just Bott geben un de Macht in de Hannen vun sien SöhnMehmed leggt. Man nu sett he sik wedder an de Spitz vun sien Heer un slöög in deSlacht bi Warna de Krüüzfohrers unner jem ehren Baas, den König vunPolen unUngarn. Dat weerWladyslaw I.. As deJanitscharen upsternaatsch wurrn sünd, möss he1446 noch een mol de Macht öbernehmen, vunwegen dat sien Söhn nich wüß, wat he maken scholl.1448 weer he jummers noch de Baas, as he bi deTweede Slacht up dat Amselfeld de Ungarn unner Hunyadi toschannen möök.
Amenn kladder Mehmed II.1451 denn doch up den Throon un fün glieks an, allens för dat Innehmen vunKonstantinopel torecht to maken. Mehmed weer besunners vergrellt, vunwegen dat Konstantinopel mit Orhan en Mann upstellen dö, de ok den Throon vun dat Osmaansche Riek innehmen wull. 54 Daage lä Mehmed mit sien Suldaten vör de Stadt, denn full Konstantinopel an’n29. Mai1453. Nah dat Utplünnern, so as dat in de Tiet begäng weer, is de Stadt denn de nee Hööftstadt vun dat Riek wurrn. De grode KarkHagia Sophia is to deMoschee Ayasofia maakt wurrn.
Up den Balkan güng dat nich so fix vöran.1456 hett Hunyadi to’n tweeden Mal de Angriepers vör Belgrad afslahn. So hett he seker stellt, dat Ungarn för de neegsten 70 Johr free bleben is. Man1459 hett Mehmed denPeloponnes un den Rest vun Serbien innahmen.1470 keem dor denn Albanien, un1475 keem dor deKrim to.
1481 steegBayezid II. up den Throon. Ünner sien Staff breet sik dat Riek nich mehr so dull ut. Dor speel ok sien BroderCem en Rull bi. Toeerst hett de Oorden vun deJohanniters, later de Paapst em as Börg gegen em bruukt. Bayezid is1512 vun sien SöhnSelim I. afsett wurrn. Dat is antonehmen, dat he em mit Gift an’e Siet maakt hett. Selim güng dorbi, in’n Oosten nee Länner intonehmen.1514 hett he gegen deSafawiden inPersien wunnen,1516 gegenSyrien. Amenn hett he noch 1516 un1517 datRiek vun de Mamelucken inÄgypten tweislahn. Dor weer dat de Osmanen ehr Opgaav mit wurrn, de hilligen StäderMekka unMedina to schützen un up de Pilgerwegen dor hen to passen. DeSultan vn dat Osmaansche Riek kreeg nu ok den TitelKalif un weer dor de Baas mit in de ganze Welt vun den Islam.
De Tiet vunSüleyman I. (1520-1566) is de Tiet vun de gröttste Macht vun dat Osmaansche Riek. Süleyman gellt as Fründ vun de Kunst, man he hett ok veel Feldtöög ünnernahmen un hett dor dat Riek bi utbreedt nah Westen, Oosten un Süüdoost.
1521 hett he bloß dree Weken bruukt, dor harr he Belgrad innahmen. Düsse Festung wurr dormals as de stärkste Festung up den ganzenBalkan ankeken.1522 lann he upRhodos un nehm de Festung in den Dezember vun düt sülbige Johr in. He harr de Lüde in de Borg uthungern laten bit se keen Knööv mehr harrt hefft. Veer Johr later slöög he de Ungarn in deSlacht bi Mohács. De Ungarn ehr KönigLudwig II. is dor bi doot maakt wurrn. Dat osmaansche Heer möss woll eerst mol aftrecken, ehr dat Johr üm weer, man denn geev dat bi de Ungarn en Striet, weer Ludwig as König up den Throon vun Ungarn folgen schull.Ferdinand I. ut Öösterriek un de UngarJohann Zápolya wullen allebeid König weern. Zápolya söch de Osmanen ehr Hölp. Amenn is de westlich Deel vun Ungarn öösterrieksch wurrn, man Zápolya is in denFreeden vun Großwardein vun de Osmanen as König vun Restungarn unner de Osmanen ehr Flunken ansehn wurrn. Nah Zápolya sien Dood in dat Johr1540 hett deHoge Poort den Middeldeel vun dat vörmalig Ungarn besett. Zápolya sien Söhn dröff bloß noch inSevenbörgen regeern. Man dor bleev he denn doch enigermaten sülvstännig.
Süleyman versöch ok,Malta intonehmen. Man dat hett nich slumpt. De Ridder vn den Oorden vun deJohanniters hefft de Törken afslahn.
1529 trock Süleyman dat eerste Mol naWien un woll de Stadt innehmen. Man ok dat hett nich slumpt. Dat duur man blooß 19 Daag, denn möss he wedder aftrecken, vunwegen dat de Winter düt Johr so fröh kamen weer. Man Öösterriek möss doch en ganze Tiet lang veel Geld an de Osmanen betahlen. Dree Mol trock he gegen deSafawiden vunPersien. Dor nehm he endgüllig den Oosten vunLüttasien bi in. Ok an anner Fronten güng dat vöran:1534 nehm heMesopotamien mitBagdad in, in dat sülbige JohrAserbaidschan,1540 Delen vunDalmatien un1547 grode Delen vun denJemen.
1566 güng dat wedder nah Wien to. De Hööftstadt vun Öösterriek scholl innahmen weern. Man de Osmanen weern noch nich ankamen, dor sturv Süleyman. Up sien Dodenbedd hett he sien Generals den Befehl geven, se schullen sik oorntlich torüchtrecken un dor för sorgen, dat sien Nahfolger utkeken weern konn.
Süleyman hett sik ok mehr mit de Mächt vun Europa inlaten, as sien Vörgängers.1536 hett he de „Kaptulatschoon“ mitFrankriek afslaten. Dat weer en Verdrag, wo en free Hannel mit afmaakt wurrn is un Frankriek verklaart hett, dat weer dor mit inverstahn, dat sien Ünnerdanen, de up den Bodden vun dat Osmaansche Riek leven döen, ünner osmaansch Recht stünnen.
In deSeeslacht vun Lepanto an’n7. Oktober1571 hefft de christlichenGrootmächt to’n eersten Mol gegen de Osmanen wunnen.Spanien stünn dor an de Spitz bi. Nun weer de Macht in deMiddellannsche See nee updeelt: De Osmanen mössen sik mit de Macht in den ööstlichen Deel tofreden geven, man den Westen vun düsse See delen de Flotten vun Spanien, vun deMaltersers un vun de verscheden Länner inItalien ünner sik up.1683 versöch deHoge Poort noch eenmol, Wien intonehmen. Dat harr ja al in de Osmanen ehr grode Tiet 150 Johr vörher nich slumpt, man nu güng dat ganz in’e Bux.Kara Mustafa streed gegen denpoolschen KönigJan III. Sobieski un güng dor bi ünner. Dormols dreih sik de Saak un vun dor af an mössen de Törken jummers mehr torüch wieken. Een Johr later rööp de Paapst deHillig Allianz tohopen. Dor weernHabsborg,Venedig un Polen bi un grepen dat Osmaansche Riek an verscheden Fronten an.
Dorbi geev dat för de Osmanen en ganze Reeg vun Nedderlagen: Bi Slankamen (1691), in deSlacht bi Mohács (1687) un bi Senta (1697) verloren de Osmanen de Herrschup öber Ungarn,Dalmatien,Podolien un öber den Peloponnes. Amenn mössen se denFreden vun Karlowitz ünnerschrieben.
En nee Fiend düker an de Noordgrenz up: Dat weerRussland. De Russen ehrZarPeter de Grote harr seggt, he wull partout en Togang to deSwarte See hebben. Dat slump em, as he1695 nahAsow henkeem.
Vunwegen dat de Laag na buten hen swaarer wurr, geev dat nu ok Problemen na binnen hen.1687 hefft seMehmed IV. afsett.1703 hefft bi de blodige „Saak vun Edirne“ upsternaatsche Suldaten denScheichülislam Feyzullah Effendi an’e Siet maakt un den SultanMustafa II. afsett.
Dat Riek möss nu jummers mehr torüch wieken. Man liekers weer dat noch stark. As de Russen in den Krieg gegenKarl XII. siene Sweden steken, hett den Sultan sien Armee en russisch Heer an denPruth inslaten. Bi dat Verhannel keem denn rut, dat Peter de Grote Asow an de Osmanen afgeven möss.
In deWalachei in Rumänien hefft de Osmanen mit Hölp vunGreken ut dat Phanar-Kwartier in Konstantinopel de Herrschup öbernahmen. Dor bleben se ok bit in dat19. Johrhunnert. Ok gegen Venedig güng dat wedder goot un1715 kreeg dat Riek den Peloponnes wedder in’e Hannen.
Vunwegen dat deKrimtataren bi jem ehr Rövereen ok nah deUkraine henkeemen, füng Russland1736 en Krieg gegen dat Osmaansche Riek an. Dor harr Russland en Bund mit Öösterriek üm slaten. De Russen marscheern up deKrim in. ÜnnerBurkhard Christoph von Münnich slöög en russisch Armee de Törken bi Otschakow un Stawutschany un nehm de wichtige FestungChotin in. De Öösterriekers verlaren gegen de Törken un mössen in den Freden vun Belgrad Nordserbien un de lüttje Walachei an de Osmanen torüchgeven. Russland nehm wedder Asow in. Bi düssen Krieg speel dat en Rull, dat de Osmanen ehreArtillerie mit Hölp vun Raatslüde utFrankriek wedder up Schick bröcht harrn. Na düssen Krieg, de an un for sik nich veel ännert harr an de Laag, geev dat eerst mol en tämlich langen Freden.
In den russisch-osmaanschen Krieg vun1768 -1774 möss dat osmaansche Riek endgüllig insehn, dat dat keen Grootmacht mehr weer.1770 bröch Russland sien Flott vun deOostsee nah deMiddellannsche See un neih de Törken ehr Flott, de biCesme liggen dö, ganz in’n Dutt. In denFreden vun Kücük Kaynarca mössen de Osmanen dat Krim-Khanat unafhängig weern laten, man dat duur nich mehr lang, denn weer dat en russisch Provinz. Ok Delen vun den Noordkaukasus güngen an Russland un deBukowina füll an Öösterriek-Ungarn.
Beide Sieten versöchen, fudder to kamen. De ZarscheKatharina II. stell ehr „Greeksch Projekt“ up’e Been. Dor schull dat Riek vunByzanz as en russisch Vasall wedder upleven un de annern Delen vun dat Osmaansche Riek schullen updeelt weern mank Öösterriek-Ungarn,Venedig un Russland. Man de Allieerten weern dor gor nich so scharp up.1783 hett Russland de Krim innahmen un füng an, dor de Weertschap in Gang to bringen. Dor hefft de Osmanen denn Russland den Krieg verklaart. Toeerst is jem ehr Flott in dat Swarte Meer ok ganz goot togange ween, man1792 in denFreden vun Jassy möss dat Riek doch wedder Land aftreden, dormank de Kuntreien twuschen denDnepr-Stroom un den südlichenBug.
SultanSelim III. hett ut düsse Nedderlagen lehrt un hett allerhand up’e Been stellt, datt dat in de Verwaltung un bi’t Militär beter lopen dö. An de Janitscharen ehr Siet stell he mit Hölp vun europääsche Raatgevers en nee Truppe, dat weern de „nizam-icedid“. As he de Janitscharen denn in düsse Truppe inboon wull, keem dat to Upstänn un1807 is he denn afsett wurrn. Denn güng dat oorntlich tokehr. Selim sien Vedder Bayraktar Mustafa marscheer mit sien Truppen nah Konstantinopel un nehm sik vör, Selim wedder to’n Sultan to maken. Man he keem to laat. Selim weer al doot. Se harrn em de Luft afknepen. Man he settMustafa IV. af, de mit Hölp vun de Janitscharen up den Throon kamen weer un maak den sien BroderMahmud II. to’n neen Sultan. Mahmud sett Bayraktar Mustafa nu wedder in asGrootwesir. He nehm sik allerhand Reformen vör, man he versöch, dor nich bi in’n Striet mit de Janitscharen to kamen. Man al in dat neegste Johr geev dat nee Upstänn. Mahmud leet sien Broder an’e Siet maken, dormit de nich wedder up’n Throon keem. De Grootwesir spreng sik in en Pulvermagazin in’e Luft, as he in’e Bredullje kamen weer.
InÄgypten güng dat mit de Osmanen ehr Macht ok fix bargdal. De StatthöllerMuhammad Ali Pascha reet de Macht lütt bi lütt an sik. He leet deMamelucken-Emirs an’e Siet maken. De harrn jummers noch oorntlich wat to seggen harrt. Dat duur nich lang, un mit Hölp vun allerhand Reformen stünn sik Ägypten in allerhand Hensichten beter, as dat Riek sien Zentrum in Istanbul. Muhammad Ali grünn dat Huus vun deChediven, dat eerst in de Midden vun dat20. Johrhunnert ünnergüng. As Sultan Mahmud II. Muhammad Ali Pascha nich ok noch as Statthöller inSyrien insetten wull, hefft ägyptisch Truppen ünner Ibrahim Pascha in dat Johr1831Palästina un Syrien innahmen un wunnen bi Homs un Konya twee Slachten gegen de Osmanen. Dor keemen se1832 bit nah Anatolien.1838 föhl sik dat Riek stark genug, wedder gegen de Ägypters in Syrien gegenan to gahn. Man an’n24. Juni1839 wunnen de ägyptischen Truppen ünner Hafiz Pascha in de Slacht vunNisibis. Bi düsse Slacht hett de nahmolige düütscheGeneralfeldmarschallHelmuth von Moltke as Raatgever vun de osmaansche Armee mitmaakt. Eerst as in dat Johr1840 Grootbritannien, Russland,Preußen un Öösterriek-Ungaarn ingrepen, möss Muhammad Ali Pascha ut Syrien un Palästina1841 wedder aftrecken.
En Problem för de Osmanen weer dör dat ganze19. Johrhunnert hendör, dat de Völker freekamen wullen, de ünner de osmaansche Herrschap stünnen. Toeerst stünnen1804 deSerben up. Bit1830 sünd se denn to’n groten Deel sülvstännig wurrn. Ok de Herrschap vun dePhanarioten in de Förstendömer an denDonau-Stroom weer1826 to Enn.
In de 1820er Johren güng dat ok so richtig los mit de Unafhängigkeitsbewegen inGrekenland. Veel Greken harrn in de Verwaltung vun dat Riek wat to Seggen un de steken nu to’n Deel mit de Upsternaatschen unner en Deek. In den Krieg vun1826 bleev Mahmud nix över un he möss de Truppen vun Muhammad Ali Pascha to Hölp ropen. Man dat hölp nix un1830 is Grekenland denn doch unafhängig wurrn.
De osmaansche Flott warrt in den Krimkrieg bi de StadtSinop to Dutt maakt, vun Ivan Aivazovsky
DeMedien in Europa hefft dat Osmaansche Riek in düsse Tiet denÖkelnaam „Kranke Mann an’n Bosporus“ geven. Mit de Tiet kunnen de Mächt ut Europa mit dat Riek jummers beter jem ehr Speel drieven. Russland seeg sien Chance,in Europa en Foot in’e Döör to kriegen un wull sik en Togang to’n Middelmeer un ok to’n Balkan sekern. Un ok up de wichtigen Meerengen vun denBosporus un deDardanellen harr Russland en Oog smeten. Up den Balkan speel sik Russland up as Schuulmacht vun deorthodoxenChristen. Fröher harr deZar vergeevs versöcht, Öösterriek un Grootbritannien to besnacken, se schullen man dat Osmaansche Riek ünner sik updelen. England unFrankriek wullen aber nich tolaten, dat Russland sik so utbreden dö. Se stellen sik achter de Osmanen, dormit allens so bleev, as dat weer. Dat weer jem ehr Antwoort up de „Orientaalsche Fraag“ . Dat Osmaansche Riek weer ja to düsse Tiet jümmers noch en unbannig groot Land. Wenn dat tosamenbreken dö, denn weer dor enMachtvakuum vun kamen. För Grootbritannien güng dat ok dorüm, de Wegen nahIndien to kontrulleren un en Enn to maken an Russland sien Versöök, in Asien en grode Rull to spelen (The Great Game)
So kemen jümmers wedder nee Bünnen tostann. In denKrimkrieg (1853-1856) streden England, Frankriek un later ok datKönigriek Piemont-Sardinien up de Siet vun de Osmanen. Düsse Krieg füng an, as de Russen in de Walachei un nah Moldavien inmarscheert weern. In denFreden vun Paris mössen de Russen en Deel vun Bessarabien bi de Münnen vun denDonau-Stroom mit de KreisenCahul, Bolgrod un Ismail torüchgeven an datFörstendom Moldau. Düssen Deel harr Russland1812 innahmen un dat weer so wat bi de veerde Deel vun Bessarabien. Moldau is denn unner osmaanschen Schuul unafhängig wurrn. All Truppen mössen vun dat Swarte Meer aftrucken weern (Entmilitarisierung) un de Mächt läen fast, dat nümms de Unafhängigkeit vun dat Osmaansche Riek angriepen dröff.
In düsse Johren güng ene ne’e Tied mit Reformen los (1838-1876). De sünd verbunnen mit de Naams vun deGrootwesirenMustafa Reşid Pascha un laterAli Pascha unFuad Pascha. Wat se in Gang bröcht hefft, is unner den Naam "Tanzimat-ı Hayrire" bekannt wurrn. Dat hett sik allens afspeelt in de Tied, woAbdülmecid unAbdülaziz regeert hefft. Dormols sünd de Nichmuslimen mit de Muslimen liek stellt wurrn in dat Riek. Dat System vunStüern is nee torecht maakt wurrn un en allgemeene Deenstplicht in de Armee is ok inricht’ wurrn. In de Johrteinten dorna sünd ok de Stüerpachten afschafft wurrn. Vunwegen dat de Finanzen vun den Staat in’e Merse weern, möss an’n13. April1876 deStaatsbankrott verklaart weern.
De wichtigsten Anstalten to de Reformen, de maakt wurrn sünd, hefft dat "hatt-i sherif (imperialen Befehl) vun Gülhane" (1839), dat "hatt-i hümayun" (1856), un deVerfaten vun1876 in Gang bröcht. Dor is lütt bi lütt in dörsett’ wurrn, dat all Inwahners unafhängig vun ehreReligion liek veel gellen döen. De Grootmächt harrn düsse Reformen verlangt. Man nu keem dat –ok vunwegen dat deIndustrie so wiet achter de annern Länner achterher weer- to jummers mehr Problemen mit deWeertschop. In de Hannelsverdräge mit den afsunnerlichen Naam „Kapitulatschonen“, dor weer in afmaakt, dat dat Osmaansche Riek sien Markt för Europäers open maken möss. DeZise up dat Inföhren vun Waren up den osmaanschen Markt weer billiger, as de Zise up de Utföhr. Dat osmaanscheHandwark konn ok nich mitholen in’n Striet mit de annern Länner un so hett dat Osmaansche Riek amenne sünnerlichRohstoffen billig utföhrt un Waren ut Europa düer inföhrn mösst. Mitdes hett deBalkankrise keen Enne funnen. Na denSerbisch-Osmaanschen Krieg1876 is in Istanbul en internatschonale Konferenz tohopentreden un hett över denBalkan siene Tokumst verhannelt. DeSultanAbdülhamid II. weer midderwielen in enGreep na den Staat an de Macht kamen. He woll bewiesen, dat he praat stünn för noch mehr Reformen un hett en Verfaten ankünnigt, wo enParlament in vörsehn weer. Bi de Vörlage hett de GrootwesirMidhat Pascha ene sunnerliche Rull speelt.
Abdülhamid II.
Rutkamen is bi düsse Konferenz, dat de Mächt för twee Provinzen inBulgarien un ok förBosnien-Herzegowina Sülvstännigkeit anstreven döen. As deHogen Porten dat aflehnt hett, verklaarRussland den Krieg.Edirne is besett wurrn un de russ’schen Truppen rücken na Istanbul vör. Nu weern de annern Mächte bange, dat dat gor nich na ehre Mutzen gahn dö. Dor hefft se gau denBerliner Kongress tohopenropen. Dor steek sunnerlichBismarck achter. Hier hefft nuSerbien unMontenegro ehre Unafhängigkeit kregen. DeWalachei unMoldau hefft sik tosamenslaten to den sülvstännigen StaatRumänien. In deBinnenpolitik hettAbdülhamid II. siene Reformen wedder torüchnahmen. Midhat Pascha is afsett un dat Parlament is uplööst wurrn. In Abdülhamid siene Tied sünd de Lüde utkunkeluurt wurrn, Recht un Maat weern in siene Herrschop verloren gahn. De eerstenPogromen anArmeniers sünd utöövt wurrn. As Sultan hett he sotoseggen alleen regeert. Wat de Penunzen angeiht, is de Hoge Porten nu heel un deel afhängig wurrn vun de Grootmächt ut Europa. DatKapitaal ut Europa konn na den Staatsbankrott massig na dat Riek rinfleten. Europa harr Vermaak an deRohstoffen in’nIrak, man ok an Grootprojekten, as deBagdadbahn. Dorbi hett datDüütsche Riek den Toslag kregen. Tominnst vun den Berliner Kongress af an weer dat Düütsche Riek en goden Partner för dat Osmaansche Riek wurrn.
An’n Anfang vun dat20. Johrhunnert sünd wedder de Kräft vun de binnere Oppositschoon wat stärker wurrn. Sünnerlich deJungtörken sünd upkamen. Düsse Bewegen güng ut vunSaloniki in dat hüdigeGrekenland.1908 möss de Verfaten wedder in Kraft sett weern, vunwegen dat de Truppen vun de Upsternaatschen de Regeern so tosett harrn.
In dat Dör’anner hett Bulgarien, tohopen mit Oost-Rumelien en unafhängigen Staat grünnt. Bosnien un de Herzegowina sünd nu endgüllig vunÖösterriek-Ungarn dalslaken wurrn. Dat harr an un for sik al vun 1878 af an to Öösterriek-Ungarn höört un weer bloß noch „den Naam na“ Deel vun dat Osmaansche Riek. Düssen Verlust vun unbannig grote Landstreken hefft de Reaktschonären nun de Jungtörken in’e Schoh schaven.1909 versöchen se enGreep na’n Staat. Man de hett nich slumpt un dor isMehmed V. (Mehmed Reşat) an de Stäe vun Abdülhamid treden. Vun dor af an dröff de Sultan in’n Groten un ganzen bloß man noch repräsenteern. De Regeern is vun’n Grootwesir insett’ wurrn. Düsse Grootwesir stünn unner sunnerlich Inwarken vun de Jungtörken. De Verfaten is ännert wurrn un nu geev dat wedder en parlamentaarsch System.
De Jungtörken harrn dat up en Reformkurs afsehn. Man vunwegen de Maleschen in de Butenpolitik weer dat bloß swaar um to setten. Denn höör to ehre Politik as en Deel ok de törkscheNatschonalismus to. Dat scholl Folgen hebben. In de araabschen Provinzen vun dat Riek is deTörksche Sprake asAmtssprake insett wurrn. In de Kriegen, de vor de Döör stunnen, hett de Regeern in düsse Kuntreien denn nich Stütt un nich Stöhn kregen. In dat Johrteint, wo de Jungtörken an’e Macht weern, geev dat ene ganze Rege vun dannige Kriegen. Toeerst güng1911Tripolis an Italien verloren. In’nEersten Balkankrieg hefftAlbanien,Bulgarien,Serbien,Grekenland unMontenegro1912 denBalkanbund gegen dat Osmaansche Riek slaten. Dor sünd meist all Länner in Europa för de Osmanen verloren gahn, mit de StadtEdirne dor mit bi. As Bulgarien den Krieg verloren hett, sünd de Grenzen twuschen Bulgarien un dat Riek so fastleggt wurrn, as se hüdigendags noch gellen doot.
Ismail Enver
DeEersten Weltkrieg günd1914 los. Dat Osmaansche Riek versöch eerst Mol, sik in en „Neutralität unner Wapen“ ut den Striet rut to holen. Veel Lüde hefft dat begrepen, dat dat in en Krieg nödig weer, sik an ene Grootmacht an to lehnen.Enver Pascha hett sik dor achter klemmt, dat nu en Bund mit datDüütsche Kaiserriek un mit Öösterriek-Ungarn slaten wurrn is. In’t Kabinett weer düsse Bund avers ümstreden.
An’n24. April1915 hett de Osmaansche Regeern sorför sorgt, datarmeensche Zivilisten in Istanbul in Haft nahmen un na den Oosten vun dat Riek versleppt wurrn sünd. Amenne is bi ehre anti-armeensche Politik bi rutkamen, dat twuschen 600.000 un 1,5 Mio. Armeniers an’e Kant bröcht wurrn sünd. Dör de Deportatschonen sünd bi twee Drüddel vun all Armeniers, de in dat Riek leevt harrn, ümkamen (Kiek ok bi:Völkermoord an de Armeniers).
Dat Osmaansche Riek is in den Krieg heel un deel unnergahn. In Arabien weern de Osmanen nich imstanne, gegen deBriten ehre Strietmacht wat gegenan to setten. Al1916 hett deEmir vunMekka de osmaansche Herrschop afschüddelt. He hett sik sülms to’n König vun Arabien utropen. Amenne hefft de Mächt em gellen laten as König vun denHedschas. De annern Delen vun dat Riek sünd updeelt wurrn na dat „Sykes-Picot-Afkamen“. En Deel vunPalästina is1917 in deBalfour-Deklaratschoon to de „natschonale Heimstäe“ vun deJoden verklaart wurrn. Vunwegen deOktoberrevolutschoon isRussland mit den Freden vunBrest-Litovsk ut den Krieg utscheedt. Man de Siegermächt hefft in’n November1918 en groten Deel vun dat vörmolige Osmaansche Riek innahmen. De Jungtörken ehrTriumvirat Kemal Pascha, Talat Pascha un Enver Pascha sünd rutsmeten wurrn un utbüxt. In datsülvige Johr is Mehmed V. storven un sien BroderMehmed VI. (Mehmed Vahideddin) rück an siene Stäe. Man de weer ganz in de Siegermächte ehre Hand. As dat Sultanat afschafft wurrn is, hett he Istanbul1922 verlaten.
Gegen de Besetters hett sik Wedderstand röögt. En sünnerlich grote Rull hett dor deGeneralMustafa Kemal Pascha bi speelt. He hett later vun dat Parlament den Binaam „Atatürk“ („De Törken ehr Vadder“) kregen. Dat duer nich lang, denn hett sien Bewegen (de „Kemalisten“) in de törkschen Landstreken, de nich in de Fienden ehre Hannen weern, en Aart vun Gegenregeern stellt.
Bi de Wahlen in’n Dezember1920 hefft de Kemalisten en Mehrheit vun twee Drüddel up sik vereenigen konnt. De Regeern is denn na Angora (hüde:Ankara umtrocken. In April 1920 hett sik dor de „Grote Törksche Natschonalversammlung“ tohopen sett. De nee Regeern hett sik goot verdragen mit Russland, wat midderwielenbolschewistisch weer. Frankriek, wat de Macht in’t süüdliche Zentral-Anatolien harr, hett de nee Regeern foorts gellen laten.
As de Hoge Porten 1920 den „Verdrag vun Sèvres“ unnertekent hett, wo in stünn, dat de Törken ehr Staat nich sülvstännig ween scholl, dor hett Ankara dor nich bi mitmaakt.Törkschen Krieg um de Freeheit. Bi düsse Gelegenheit sünd toeerst mol de greekschen Truppen verdreven wurrn, de al in dat Land inmarscheert weern. Later sünd denn ok noch de greekschen Zivilisten, de al siet dusenden vun Johren inLüttasien tohuse weern, to’n gröttsten Deel verdreven wurrn in de so nömmte „Katastrophe vun Lüttasien“, sünnerlich utSmyrna (vun dor af an upTörksch „Izmir“).De Kemalisten ehre Siegen hefft gau dor för sorgt, dat de Regeern vun Sultan Mehmed VI. gor nix mehr gellen dö. Bi de Verhanneln um denVerdrag vun Lausanne in dat Johr1923 weer denn ok al en Delegatschoon vun Kemalisten ut Ankara dor mit bi. An’n23. Oktober 1923 is Ankara to de neeHööftstadt verklaart wurrn un an’n29. Oktober is denn offiziell deRepubliek utropen wurrn. Mustafa Kemal Pascha isStaatspräsident wurrn unIsmet PaschaMinisterpräsident. Ismet Pascha hett later vunwegen sien Sieg bi Inönü den Binaam „Inönü“ kregen. Mehmed VI. möss as lesten Sultan ut datHuus Osman mit all siene Verwandten dat Land för jümmers verlaten. Dat Osmaansche Riek geev dat nu nich mehr.
Suraiya Faroqhi:Geschichte des Osmanischen Reiches. C. H. Beck, München 2003,ISBN 3-406-46021-6
David Fromkin:„A Peace To End All Peace“. The fall of the Ottoman Empire and the creation of the modern middle east. Phoenix Press, London 2000,ISBN 1-84212-043-3
Bodo Guthmüller, Wilhelm Kühlmann (Hrsg.):Europa und die Türken in der Renaissance. Niemeyer, Tübingen 2000,ISBN 3-484-36554-4
Halil Inalcik:The Ottoman Empire. The Classical Age 1300-1600. Phoenix Press, London 2003,ISBN 1-84212-442-0
Nicolae Jorga:Geschichte des Osmanischen Reiches. Eichborn Verlag, Frankfort/M. 1990,ISBN 3-8218-5026-4 (5 Bd., Repr. vun de Utgaav Gotha 1913)
Klaus Kreiser:Der osmanische Staat 1300-1922. Oldenbourg, München 2001,ISBN 3-486-53711-3
Patrick B. Kinross:The Ottoman Empire. Folio Society, London 2003 (aktuell, engelsch Utgaav)
Maurus Reinkowski:Das Osmanische Reich – ein antikoloniales Imperium?. In: Zeithistorische Forschungen/Studies in Contemporary History, 3. Jg. 2006, Heft 1 (Volltext)
