Iesland liggt up denMiddelatlant’schen Ruggen. Dat heet, dat dat Eiland up deNoordamerikaansche un ok up deEuraas’sche Plate liggen deit. De Grenzen vun düsse Platen treckt sik vun Süüdwest na Noordosten dwarsweg over de Insel hen. Elk Johr drievt de Platen um un bi 2 cm ut'neen. Man unner dat Eiland liggt en so nömmtePlume, dor hannelt sik dat um deIesland-Plume bi. DörVulkanismus sorgt düsse Plume dor for, dat jummerlos smolten Steene ut dat Binnerste vun de Eer naschaven weert. Vundeswegen brickt dat Eiland nich ut'nanner. De aktivenVulkane in Iesland sünd in um un bi 30Vulkansysteme insorteert. In deIestieden weer Iesland meist heel un deel unnerGletschers verswunnen, man na en Warmtetied is se denn meist ganz free wurrn vun Gletschers. Vor um un bi 1000 Johre gung dat denn los, un dat is wedder kuller wurrn. Hüdigensdags liggt wedder 11,1 % vun dat Land unner Gletschers. Europa sien Gletscher mit de grottste Iesmass is deVatnajökull. Sien Ieshoot is bit to 1.000 m dick.
De Landschop in Iesland is deVulkanismus an to sehn. Up de annere Siet gifft dat unbannig veelWater. Dat gifft en ganzen BargStröme,Beken,Waterfäll unMeere. DeDettifoss is de Waterfäll mit de hööchste Energie inEuropa, wenn een dat Watervolumen in’eSekunn; x Fallhööchde meten deit. DatIeslannsche Hoochland in de Midden vun dat Eiland is enPeriglazial-Wööst. Dor wahnt meist numms in.
De Küst is bi 4.970 km lang. In de Gemarken vun deFörden is se duchtig upklöövt. Iesland is man dünn besiedelt; Up 408 km² gifft dat in’n Döörsnitt twee bit veer Hüser. De hööchste Barg up de Insel is deHvannadalshnúkur mit 2110 m.
Klimadiagramm vun ReykjavíkVík í Mýrdal. Mol afsehn vun den Vatnajökull regent dat nargens in Iesland so veel, as hier
Up Iesland regeertSeeklima. Dat is kull, man de Süüdküst warrt raakt vun den tähmlich warmenIrmingerstroom ( 5 °C), wat en Twieg vun denGolfstroom is. An de Noordoost- un Süüdwestküst gifft dat den kolenGröönlandstroom.Neddersläge gifft dat bit to 2.000 mm in’t Johr in dat Siedland in’n Süden un bit hen to 4.000 mm up den Vatnajökull. An’n minnsten Nedderslag gifft dat up de hogen Siedlänner in’n Norden vun Iesland (unner 600 mm).[1]
Vunwegen den warmen Golfstroom is dat Klima wat weeker, as annerwegens up düsseBreede. In’n Winter is dat tähmlich warm un in’n Summer ehrder kull. In’n de lesten Johrteinte hett deGlobale Klimawannel dor to föhrt, dat de Temperaturen in’n Döörsnitt en beten na boven kladdert sünd. Dat kann een glieks sehn an dat Torüchlopen vun enkelteGletschertungen bit hen to dat vullstännige Afsmelten vun lüttjere Geltschers (t.B. de Ok-Gletscher, de hüdigendags verswunnen is). An’n warmsten is dat in Iesland in de Tied vun Midden Juni bit to’n Enne August/Midden September. De Temperaturen liggt twuschen 0 un 3 °C in’n Winter un twuschen 12 un 15 °C in’n Summer. Binnen in dat Land kann dat avers ok veel kuller ween. Up de annere Siet gifft dat in sunnerliche Lagen ok veel högere Temperaturen (over 20 °C noch bit in’n September). Vunwegen den Golfstroom isSnee in’n Süden vun dat Eiland man raar.
An’n dröögsten is dat in Iesland in de eersten Summermaande. Man dor verscheelt sik de Öörd bannig. An un for sik is dat in’n Norden wat dröger, vunwegen dat de Wulken ut’n Süden sik over den Vatnajökull-Gletscher mit siene 8.100 km² ut regent. Vundeswegen gifft dat in’n Norden, unner annern an datMyvatn-Meer ok mehr Sunn as annerwegens in dat Land. Bi Nordenwind is dat just annersrum: Denn regent sik de Wulken in’n Norden af un in’n Süden is dat dröge un de Sunne schient.
De amtliche Tied in Iesland isUTC, also de Greenwich-Tied, ofschoonst dat vunwegen deGeografie an un for sik UTC-2 oder UTC-1 ween möss, vgl.Tiedzonen. Vundeswegen is in’n Summer in’n Norden vun Iesland en „unechteMiddenachtsunne“ to sehn, vunwegen dat de Sunne naMiddenacht unnergeiht. En echte Middenachtsunne gifft dat man blot up dat lüttje EilandGrimsey, vunwegen dat dat akraat up 66° 30′ nöördliche Breede (nöördlichenPolarkrink) liggt. In Iesland gifft dat keenSummertied.
DePolarvoss hett al up Island leevt, as dat dor noch keen Minschen geev. DeAmerikaansche Nerz is ut Pelztuchtfarmen utbüxt un bringt de Vagelwelt in Gefohr. An de Küst leevtSeehunnen. Müse un Rotten sünd mit de Scheepe up dat Eiland kamen. All Nutzdeerter up dat Eiland sünd vun de noordschen Siedlers bi de Landnahme mitbrocht wurrn, dormank ok de Schaape. Hüdigendags dröövt se den korten Summer lang buten rumlopen in afgrenzte Bueree-Bezirke. Dor dreegt se en düütliche Kennung bi. Wenn se avers over de Rickels un Tüün oder de natürlichen Grenzen, wo düsse Bezirke mit afspeert sünd (Ströme, Wösten, Barge) overweg kladdert un utneiht, denn weert se foorts dootmaakt, dormit sik keenSüken utbreden könnt. In’nHarvst weert de Deerter bi den so nömmtenRéttir wedder infungen. For dat Holen vun Schaape gifft dat en Quote, dor schall mit afwennt weern, dat Fennen un Weiden ganz affreten weert.
Fröher mol hett dat up IeslandBarkenhölter geven, man de sünd all afneiht wurrn. Up dat Land is denn extensive Weideweertschop bedreven wurrn. So hett de Landschop vun Iesland ehr Gesicht verännert, man dor hett ok datKlima sien Deel to bidragen. Dat hett sik bannig ännert.
1771 sund 13Rendeerter utNorwegen in dat Land brocht wurrn. De schollen sik vermehren un schollen denn jaagt un anners noch bruukt weern. Hüdigendags leevt um un bi 3.000 Rendeerter in dat ööstliche Hoochland vun Iesland. Man wat de Weertschop angeiht, hefft se nie nich en sunnerliche Rull speelt.
Rentiere auf dem Miðheiðarháls
To’n Anfang vun dat20. Johrhunnert hefft se ok versocht, denMoschusossen an to siedeln, man sunnerlich veel is dor nich bi rutkamen.
In Iesland is datIeslandpeerd tohuse. Dat is een vun blot man en poor Peerraassen, detölten könnt. Dat is en langsome bit fixe Gangaart ohne Sprungphaas, wo dat Peerd also jummers een Been up’n Grund bi hett un heel seker löppt. For den Rieder is de Tölt bannig kommodig un for sien Ruggen is de ok goot. En foffte Gangaart is de Passgang, ok Pass oder Rennpass nömmt. Ieslandpeer dröövt, as all annere lebennigen Bruukdeerter, utföhrt, man nich wedder rinbrocht weern na dat Land. So schall afwennt weern, dat Süken in dat Land kaamt un dat de Raass dör’nanner mengelt warrt mit annere Peerraassen ut annere Länner.
An denMyvatn-See gifft dat unbannig veel Orden vun Watervagels, as deBarganten unSpatelanten. Ok allerhand Arden vun Griepvagels leevt up Iesland, as deGerfalk un deWannerfalk.
In de See um Iesland to gifft dat massigFische. Dat kummt dor vun, dat de warme Irmingerstroom un de kole Oostgröönlandstroom vor de Küst tohopen dreept. Dat gifft ok man wenig Giftstoffe in’t Water.Planten wasst bi to en Deepte vun 40 m un in de ieslannschen Waters leevt man bi 270 Fischorden.
Blauwaal mit Kalf
In de See um Iesland rum finnt sik allerhandWaalfischoorden, dormank dePottwaal (Physeter macrocephalus), deFinnwaal (Balaenoptera physalus) un dePuckelwaal (Megaptera novaeangliae). Dat is just tellt wurrn, dat um Iesland rum bi 50.000Dwargwale un 17.000 Finnwale leevt. Alltohopen sünd dat bi 230.000 Wale.
In dat Johr2003 hett Iesland wedder mit’nWaalfang anfungen. Vordem weer dat Land bi 20 Johre lang dwungen wurrn, dor de Fingers vun to laten. Nu sünd se nich bange ween vor internatschonale Proteste un hefft sik vornahmen, in dree Johre bit to 250 Dwargwale un bi 40 Finnwale to fangen. Dat so henstellt wurrn, dat dat utwetenschoppliche Grünnen ween scholl. In Iesland warrt dor over snackt, vunwegen dat de Unnernehmers, de Waalkieker-Törns anbeden doot, bange sünd, nu kemen keen Besökers mehr. Man bither to is dat nich indrapen. De meisten Inwahners vun Iesland staht fründlich gegen den Waalfang over, ok wenn se nich mehr so na Waalfleesch fragen doot, as fröher mol.
2006 hett dat Land denn beslaten, ok den kommerziellen Waalfang wedder to to laten. Twaars hett dat in de ganze Welt Protest geven, man nu dröffen 30 Dwargwale un 9 Finnwale vor de Küst dootschaten weern. An’n22. Oktober 2006 weer dat so wiet un de eerste dode Finnwaal is an Land sleept wurrn. Ieslannsch Waalfleesch warrt sunnerlich naJapan hen verkofft.
In de ieslannschen Binnenwaters, in’n Seen un Ströme gifft dat nich so veel Fischorden, as vor de Küst. Dor leevt manAal,Forellen,Lachs,Stekelstangen unSaiblinge, also meist blot manSalmonidae.
Dat islannscheLiemkruut, en Planten, de in Iesland siene Wösten faken vörkummt.Böme weert hüdigendags wedder anplant, hier an’n SkorradalsvatnDe befaamden Bananen in Hveragerði, 2007
In Iesland sieneFlora gifft dat en Reeg vun Planten, de anners nargens vörkaamt. Sunnerlich faken sünd allerhandFlechten unMoss to finnen, de in ganz verscheden Farven wasst.
Vor deIestieden geev dat ok up Iesland allerhand Planten ut de matigen unsubtroopschen Zonen, man achterna weern de meistenOrden verswunnen, dormank ok deMammutböme un deLöönböme. De annern Plantenorden sünd an dat rugeKlima anpasst. So gifft dat unbannig veel Orden vunSteenbrekerplanten un ok allerhand Unnerorden vun datLiemkruut (Silene). Dormank is datGewöhnliche Liemkruut as een vun de eersten Plantenarden, de sik upLavafeller ansiedeln doot. Vundeswegen wasst dat veel in datIeslannsche Hoochland. Wiethen to finnen sünd an de Övers vunBeeken un Seen okSchirmblötenplanten, dormank ok deGrote Engelwuddel, de to deEngelwuddeln tohören deit, un woTee vun maakt warrt. Up deWischen bi’n Hoff bleiht veelHunnenblomen un in de Barge gifft dat deGewöhnliche Alpenrose. Bi deLupinen, de in’n Junimaand in grote Masse bleiht, hannelt sik dat meist um deAlaska-Lupine, de eerst na denTweeten Weltkrieg up dat Eiland inföhrt wurrn is. Mit ehr dicht Wuddelwarks hoolt se den Bodden tohopen, de nich veel Klei hett un vundeswegen slank vun’n Wind wegweiht warrt. So maakt de Planten wat gegen deBoddenerosion un bringt okStickstoff in’e Eer. Dormit de Eer nich wegweiht warrt, is ok veelDüüngras utseiht wurrn, sunnerlichStrandhaber.
For en Minschen ut Middeleuropa fallt up, dat meist keenWoold in Iesland to finnen is. In de Tied vun deLandnahm hett dat anners utsehn. Dormols stunnen Böme up bi 20 % vun dat Land. In de olenKrönkenIslännerbook unLandnahmbook steiht sogor in, dat Land weer „…vun de Küst bit na de Barge hen“ vull ween mit Wolden. BesunnersBarkenwolden hett dat geven. Dat weern avers nich use groten Barken, man Dwargbarken, as se hooch in’n Norden wassen doot. De meisten Böme sünd binnen korte Tied afneiht wurrn, asFennen for dat Veeh her mössen un as Holt bruukt wurrn is for Füerholt unHoltköhlen. Later hefft de Schaape veel Spraten vun junge Böme affreten. So duer dat nich lang, un in de eersten Johrhunnerte na de Besiedlung weer dat ut mit de ieslannschen Wolden. Bloß mickerige Reste vun de olen Hölter gifft dat hüdigendags noch an en poor Stäen, de wiet af sünd, sunnerlich an den SeeLagarfljót in Oostiesland, dorto denVaglaskógur in’n Noordosten (süüdlich vunAkureyri) un in deWestfjorde. Dor wasst Barken,Vagelbeeren unWullwicheln. Boholt möss jummers eerst utNorwegen ranhoolt weern, oder allerhand Driefholt ut’e See is for Discher- un Timmerwarks bruukt wurrn.
Hüdigendags seht se in Iesland to, dat allerwegens in dat Land lüttje Böme paat’ weert. Sunnerlich in’n Norden un Osten, man ok an’nSkorradalsvatn oder in dat UrstroomdaalÞórsmörk in’n Süden sünd se dor ganz goot bi to Ranne kamen. Dat gröttste Holt ut ole Tied steiht an’nLagarfljót in Oostiesland (ok tomeist Barkenböme).
Anners as in annere Länner in’n Westen is de Inwahnertahl in Iesland bit 2008 jummers anstegen. An’n 9. Januar2006 hefft to’n eersten Mol mehr as 300.000 Minschen up dat Eiland leevt. Vunwegen deFinanzkrise gung de Inwahnertahl vun2008 af an en beten bargdal. For den1. Dezember2010 hett dat statistische Landesamt angeven, dat 318.236 Lüde in Iesland wahnen döen. In Prognosen warrt dor vun utgahn, dat schöllt bit 2020 bi 350.000 Lüde weern.
De Andeel vun Utlänners hett twuschen1950 un1990 in’n Döörsnitt bi 1,5 % legen. Bit2003 is he wussen up 3,5 %. Mank de Utlänners maakden de Polen den gröttsten Deel ut (18,2 %), denn kemen Dänen (8,6 %), Philippinos (6 %) un Düütsche (5,4 %).
Gegen den Allgemeen-Trend, dat mehr Minschen in’t Land leevt, gifft dat in allerhand Regionen vun Iesland den Trend, dat de Lüde vun’n Lanne wegtreckt un sik in de gröttern Städer, besunners in Reykjavik, ansiedelt. Sunnerlich de Gemarken, de wat af liggen doot, as de Westfjorde, Snæfellsnes oder de Gemarken ganz in’n Noordosten verleert en groten Deel vun ehre Inwahners
Up Iesland warrt deIeslannsche Spraak snackt. De facto is IeslannschAmtsspraak, man upschreven steiht dat nargens. Ieslannsch hett sik ut deOoldnoordsche Spraak utspunnen un is dor nich so wiet vun af, dat moderne Ieslänners nich de olen Texte ut datMiddeloller lesen könnt, wenn se sik en beten anstrengt. In de Utspraak hett sik Ieslannsch avers gegen dat Ooldnoordsche tämlich ännert.
DeIeslannsche Spraakpurismus sorgt dor for, datFrömdwöör nich veel bruukt weert. Dor weert denn nee ieslannsche Wöör for utfunnen. So heet „Polizei“ nich Politi“, as inNorwegen unDäänmark oder „Polis“, as inSweden, man „Lögregla“, wat andüden schall, dat sik de Polizei um dat Regeln vun deGesette (iesl.: Lög) scheren deit.
In’t Ieslannsche gifft dat noch en olenBookstaven ut de oleRunenschrift, dat is datÞ (utspraken asengl. „th“). Dree Bookstaven sünd ut datLatiensche Alphabet nahmen un afännert wurrn:Ð,Æ unÖ. Wenn dat al in deHoochdüütsche Spraak en Barg Regeln forFlexion unSyntax gifft, so finnt sik dor in’t Ieslannsche noch mehr vun. Dat liggt dor an, dat sik de Spraak in düsse Gegend, so wiet af vun den Rest vunEuropa, mit de Johrhunnerte nich veel ännert hett.
DesweedscheWikingerGardar Svavarsson warrt allgemeen as de Mann ankeken, de Iesland „funnen“ hett. He is in dat Johr870 inHúsavik in Noordiesland over Winter bleven un hett dat ganze Eiland kortweg sien egen Naam geven un datGarðarsholmur (Gardarsholm) benömmt. Na de schriftlichenBorns is Iesland denn in dat9. un10. Johrhunnert vun Lüde besiedelt wurrn, de utNorwegen un annere Länner utSkandinavien herkamen weern. Dor weern denn noch Lüde bi ween, de de Siedlers ut Groot-Britannien mitsleept harrn.Genforschers hefft rutfunnen, dat sunnerlich bi de Froenslüde mank de eersten Siedlers allerhand Lüde bi weern, de to deKelten tohören döen[3] Of dat al ehrder Siedlers up Iesland geven hett, dor hefft sik de Forschers over in’e Plünnen. Sachs hett datEremiten utIrland al in dat7. Johrhunnert geven, de bit hen na Iesland kamen sund un dor ok wahnt hefft. Up deWestmännereilannen sund unner en Lavaschicht ut dat7. Johrhunnert de Grundmuern vun en typisch norweegschenLanghuus funnen wurrn.[4]
De ieslannsche Politik is to Anfang vun enOligarchie bestimmt wurrn. Neven de freen Borgerslüde geev dat en grote MasseSlaven un Unfree. Grote Buern hefft mehr Macht in’e Hannen harrt, as annere un sünd asHööftlinge uptreden. Se hefft dor den Titel vun enGoden bi harrt. Bi datAlthing sünd een Mol in’t Johr all Goden ut dat ganze Land tohopen kamen. Dor is dat Althing een vun de eerstenParlamente inEuropa mit (na deDemokratie inGrekenland in deAntike un na denSenaat inRom). Bloß datLøgting up deFaröers is just so oold. Tohopen kamen is dat Althing inThingvellir asGesettgevende unRechtsprekende Macht. An un for sik hett dor deLögrétta dat Seggen bi harrt. Dat weer de Versammeln vun de Goden. Toeerst sünd dat 36, later 39 Mannslüde ween. As in Iesland vun1056 af an okBischöpp beropen wurrn sünd, hören de dor ok mit to.
Bi ehr Diskereren un Verhanneln hefft de Goden jedereen twee Assistenten harrt, de jem to Siet stunnen. Se harrn dat ok dörchut nödig, dat free Mannslüde sik achter jem stellen un jem stöhnen döen. Man mutt dor avers bi bedenken, dat de grote Deel vun de Inwahners vun dat Land dormols unfree oder keen Mannsminsch weer.
De Goden hefft alltohopen bi 300 Johre dat Seggen in’t Land harrt, man tolest geev dat bannig Striet un Iesland stunn an Rand vun’nBorgerkrieg. Dor hett de beröhmte Dichtersminsch un PolitikerSnorri Sturlusson, de tolest inReykholt leven dö, en grote Rull bi speelt. In düsse Situatschoon hett de König vunNorwegen sik inmengelt un hett dat Land1262 in’e Hand kregen. Vun dor af an is Iesland – bit1918 – nich mehr sülvstännig ween.
Faken warrt vertellt, datErik de Rode in’t Johr982 vun Iesland losseilt weer un dennGröönland funnen harr. Man de eersteSeefohrer, de na Gröönland seilt is, weer in WürklichkeitGunnbjörn Úlfsson. Dat duer nich lang, den folg emSnæbjörn Galti un slöög dor sien Winterlager up. Man Erik de Rode is um de Süüdspitz umto seilt is is na de Westküsten henkamen.
In dat Johr1000 isLeifur Eiríksson inNoordamerika an de Noordspitz vunNeefundland an Land gahn un hett dor en Dorp grünnt, wat hüdigendags unner den NaamL’Anse aux Meadows bekannt is. Up Duer konnen sik de Noordlänners dor avers nich holen. As eersten Seefohrer weerBjarni Herjúlfsson al en beten ehrder, as Leifur na Amerika kamen. He harr sik verbiestert, man as he de Küst vun Amerika seeg, dor gung he nich an Land, man dreih um un seil retour na Gröönland.
In datsülvige Johr 1000 hefft de Ieslänners dör dat Althing beslaten, denchristlichen Gloven an to nehmen.1262 kreeg Norwegen Iesland in’e Hand, man1380 isDäänmark Baas wurrn in Norwegen. Dör deUnion vun Kalmar1397 weer dat afmaakt, dat Iesland mit Norwegen tohopen vun de Kroon vun Däänmark regeert weern schall.
Lange Tied gung dat in Iesland nich mehr vörut, vunwegen dat allerhand Katastrophen over dat Land hengahn sünd. DatKlima is kuller wurrn un jummers wedder brökenVulkane ut un maakden dat unmööglich, Landweertschop to bedrieven. Bovenhen hefft eerst de Norwegers un later de Dänen, dat Land en Hannelsmonopol upleggt, so, dat dat keen freen Hannel geev un all Winnsten ut denHannel na dat Butenland gungen. Bi denFreden vun Kiel1814 full Norwegen anSweden, man Iesland is bi Däänmark bleven. Bi de Dusendjohrfier vun de Landnahm1874 is to’n eersten Mol en König vun Däänmark na Iesland reist. Dor hett he en neeVerfaten mitbrocht un de Ieslänners en Reeg vun Freeheiten, dormank Finanzautonomie, geven.1904 hett Iesland Autonomie kregen (Hjemmestyre na dat Vorbild vun datHome Rule in Irland).
An’n1. Dezember1918 is Iesland unafhängig wurrn. Man de däänsche KönigKrischan X. bleevStaatshööft, bit an’n17. Juni1944 deRepubliek grünnt wurrn is. Vundeswegen dreegt Lüde, de to dat däänsche Königshuus tohören doot, en ieslannschen Vörnaam, wenn se vor den 17. Juni 1944 boren sünd. De hüdige KöniginMargarethe II. hett den Vörnaam Þórhildur.
Siet1994 höört Iesland to denEuropääschen Weertschopsruum (EWR) mit to.2001 is dat Land to datSchengener Afkamen bitreden. Wie dat mit en mööglichen Bitridd to deEuropääsche Union steiht, dor hefft sik de Politikers in dat Land over in’e Plünnen. En Fraag is unner annern, wie dat in düssen Fall mit deFischereerechte utsehn schall, de for dat Land so unbannig wichtig sünd.[5] Nadem vunwegen deFinanzkrise 2007/2008 de konservative Regeerung unnerGeir Haarde Bott geven möss, hett de MinisterpräsidentscheJóhanna Sigurðardóttir vun deSozialdemokraten klaar maakt, se woll sik nu dorachter klemmen, dat Iesland in de EU rinkeem. Dat ieslannsche Parlament weer inverstahn un so is an’n17. Juli2009 en Andrag an de EU stellt wurrn, Iesland up to nehmen.[6] An’n24. Februar2010 hett de EU-Kommission sik dor for utspraken, mit Iesland scholl nu over en Bitridd verhannelt weern.[7] An 12. März 2015 hett Iesland aber offiziell sien in dat Johr 2009 stellt Andrag up Upnahm in deEuropääsch Union weer torüchtrucken.
↑In de Utstellen in dat Histoorsche Museum in Reykjavik warrt verklaart, bi de eersten Siedlers weern mank de Mannslüde bi 80 % ut Skandinavien un bi 20 % ut Britannien, bi de Froenslüde weern dat bi 60 % ut Britannien un bi 40 % ut Skandinavien
↑Rudolf Simek:Neues Land im grünen Norden. Damals 2008 Heft 12 S. 16–22, 17.
↑de.reuters.com „Island stellt Bedingungen für EU-Beitritt“, 7. Dezember 2008
.svg)
.svg)
.svg)
.svg)