EnAltar (ntr. odermask.;ooldgr. βωμός = Boomos,latienschara, inchristlich Latienschaltare, „Upsatz up den Opperdisch“,hebr.Mizbeach, „Schlachtstäe“) is en Stäe, wo een oder ok en Reeg vunGödder up verehrt weert. Dat Woortara is fröher meist vunalta ara (hoge Opperstäe) afleit' wurrn, man hüdigendags warrt dat so sehn, datt dat ok vunadolare (verbrennen) oder vunarare (dröge ween, afbrennt ween) herkamen kann. Dor hannelt sik dat um en Füerstäe for dat Verbrennen vun Oppers bi. Up Altare könntOppers up brocht weern. Man ok mit dat Boen vun en Altar an sik un den (unner Umstänn) rieken Smuck doran warrt de Gott oder de Gödder al verehrt.
Dat öllste Altar is dat Platenaltar: En tämlich platten Steen mit unregelmatigen Rand, de in dat Hilligdom up'e Eer legen hett oder, as inLepenski Vir, in den harten Unnergrund inlaten weer. Mit de Tied sund denn Bankaltare upkamen, de in en Huus oder in en Höhl de Wand langslopen döen (Wandaltare), oder en Deel vun deExedra sund, as inMalta bi deTempels ut deSteentied. To'n Deel sund dor okGöter in, wennFletigkeiten oppert wurrn sund. Man al bi de Steentied-Tempels up Malta sund ok Dischaltare ut een groten Steen boot wurrn. Na de Form hen verscheelt se sik un vun de Upgaven her geev dat ok Unnerscheede. So gifft dat Brand- oder Füeraltare un ok Altarbarge (Megiddo,Monte d'Accodi).
In dechristlichen Gemarken warrt dat Altar okmensa domini (Den Herrn sien Disch) nömmt. Dor warrt denn sunnerlik an dat lesteAvendmahl vunJesus an'nGrööndunnersdag, den Dag vor denStillen Freedag, bi dacht. So steiht dat al in deBibel in den1. Korintherbreef. Dor warrt vun „den Herrn sien Disch“ (upGreeksch: „Trápeza Kyriou“) snackt. Düsse Disch is in de ole Karken for de Fier vun dat Avendmahl bruukt wurrn.
Bit in dat4. Johrhunnert weer dat nu in de StadtRom so, datt düsse Disch eerst an'n Anfang vun denGoddesdeenst, oder wenn dat losgung mit dat Avendmahl, vun deDiakone in de Karken rinbrocht un upstellt wurrn is. Dat passeer so, dat he an en Platz upstellt wurrn is, wo he en beten wat höger stunn. Dat konn nu in enBasilika wiet vörn, an den butersten Rand vun deApsis, ween, man ok midden in dat Karkenschipp.
Eerst mit dat 4. un5. Johrhunnert is dat so wiet kamen, dat Altare duerhaftig upstellt wurrn sund un denn ok an ehrn Platz stahn bleven, wenn dat Avendmahl vorbi weer. So keem dat denn dor to, datt Altare mit'e Tied ut Steen boot wurrn sund. Toeerst segen se noch ut, as enDisch, man in dat7. un8. Johrhunnert kregen se mehr de Form vun enTardel oder en Block. Dat speel dor up an, datt in de Bibel steiht, Jesus harr sieneKarken up en Felsen boot (1. Kor. 10,4) un ok, dat Jesus Christus to'n Ecksteen wurrn weer (1. Petrus 2,6-8).
In dat2. un3. Johrhunnert gung dat los, un deMartelers sund in de Karken verehrt wurrn. Dat hett up de Aart vun de Altare inwarkt. Toeerst weer dat so, datt over datGraff vun en Marteler oder en Martelersche, oder nich wiet af vun so’n Graff, datAvendmahl fiert wurrn is. Later hett man denn Gedenk-Karken – dat weern de so nömmten Martyrien – un Altare over düsse Graffstäen boot. Nu geev dat avers nich allerwegens Graffstäen vun Martelers un so hett man dennReliquien nahmen un hett se unner den Sockel vun dat Altar oder unner de Altarplate insett. Ut düssen Bruuk is denn noch later de Vorschrift maakt wurrn, in de Altarplate („Mensa“) vun jedeen Altar en Reliquie oder den Deel vun en Reliquie bi to setten. In deRenaissance hefft vundeswegen de Altare de Form vun enSarg kregen.
Al ehr, datt Altare ut Steen boot wurrn sund, is de Altarplatz towielen mit enHeck afgrenzt wurrn vun dat Karkenschipp. To düssen Altarplatz hett denn meist ok de Platz vun denKantor tohöört, deKathedra vun denBischop un de Setels vun dePreesters un dePresbyters. DüsseChorhecken sund in deOle Karken ut Holt oder ut Steensulen maakt wurrn. Dor konnen denn Biller oder Stoffe over hungen weern. Later is vun düsse Chorhecken in deOostkarken deIkonostase wurrn, in deLatiensche Karken deLettner un dor nu woller, in de Tied vun datBarock, deKommunionbank.
Wo de Preester stahn hett bi dat Altar, dat weer toeerst noch ganz egol. Stunn he „versus Deum“ (vor Gott), denn so hett he vor dat Altar, mit’n Ruggen to deGemeende stahn. Stunn he „versus populum“, denn so stunn he achter dat Altar un keek de Gemeen an. In datMiddeloller hett sik dat meist allerwegens dörsett, dat he „versus Deum“ stunn. Vunwegen, datt dat so kamen is, is de Platz vun dat Altar jummers mehr na de Wand vun deApsis henrückt. So is dat Altar to’n „Hoochaltar“ wurrn. As dat Altar nu meist an’e Wand un nich mehr free in’e Karken stunn, dor hett man faken ok wat an de achterliche Kant vun dat Altar rup stellt, asRetabels (Altarbiller) unReliefs. So sund de Retabel- oderFlunkenaltare vun deGotik un datBarock mit all ehrn Smuck un de ganze Pracht tostanne kamen. An de Vörkant vun dat Altar konn en Smucktafel anbrocht weern, dat weer datAntependium.
Sunnerlich in dat Middeloller weern in de Karken blangen dat grote Altar noch en Reeg vunSiedelaltare to sehn. Dat hung dor ganz vun af, wie groot en Kark ween is, wie riek se weer un wat se bedüen dö. Faken sund jedeen Dag an en ganze Reeg vun Altare in eene Karken to glieke TiedHillge Messen fiert wurrn. Dat weer dormols ganz normol, datt de Preesters düsse Messen an jedeen Dag (ahne Gemeende) asPrivatmesse fiern döen. Dor weer denn blot man een Preester un enMinistrant as Hölpsmann togange.
Antik Altar
Krodoaltar to Goslar
Feldaltar vun en Grootkomtur vun den Düütschen Orden
Bi dat Altar gifft dat as hauptsächliche Deele deMensa (Altar-Plate) un denStipes (Unnerbo). Altare gifft dat sunnerlich in düsse Formen: 1. Dat „Dischaltar“ as en Plate, de enerwegens upliggen deit, 2. dat „Kassenaltar“ , wat sien Naam dor vun weg hett, dat dat as’n Kassen utsehn deit, mit Dörgreepe na binnen 3. dat „Blockaltar“, as en Block, de na all Sieten hen to is, faken mit en Mensa boven up, de over den Rand rutlangen deit. Düsse dree Typen weern in datMiddeloller begäng. In deRenaissance is 4. dat „Sarkophagaltar“ upkamen, wat as en Sark utsehn deit. He wiest mit siene Form hen up datReliquien-Graff in dat Altar (mit Knaken vun en Hilligen). In deBarock-Tied is düsse Altarform an’n meisten bruukt wurrn.[1] En Altarbaldachin (En Dack over dat Altar) warrt hen un wenn upstellt, um en Altar sunnerlich to smücken. De Baldachin warrt okZiborium nömmt (dat schall nich dör’nanner brocht weern mit datZiborium, wat in deLiturgie as en lüttjet Fatt in Bruuk is). Vunwegen datt de högereKlerus faken unnerwegens ween is un ok up siene Reisen de liturgischen Plichten nakamen möss (Däägliche Mess-Fier), sund ok lüttje „Reis-Altare“ oder „Dreeg-Altare“ upkamen. In deKunst warrt faken ok blot to dat Altarbild „Altar“ seggt, oder to den Upbo boven up dat Altar. Lüttje Tafeln for de Andacht weert woll ok „Privat-Altar“ nömmt, ofschoonst sik dat dor, na dat kathoolscheKarkenrecht, gor nich um en Altar bi hanneln deit.
DeLiturgiereform na datTweete Vatikaansche Konzil hett fast leggt, dat Altar in en Karken schall free stohn un „allerwegens, wo dat mööglich is“[2] wedder free henstellt weern, so dat een dor umto gohn kann un de Messfier so maakt weern kann, dat de Preester na dat Volk henkieken deit. Dat Altar schall normolerwiese as en Disch utsehn, vunwegen dat sik dat dor um de „mensa Domini“ bi hannelt. De Grundorden vun datRöömsche Messbook leggt bovento fast, wat allens up dat Altar leggt oder stellt weern draff. Dat sund datEvangeliar, deAvendmahlsbeker mit dePatene, datZiborium, datKorporale, datBekerdook, dePalla un datMessbook. Uterdem warrt ok noch bestimmt, wie de Blomensmuck up dat Altar in de sunnerlichen Afsnitte vun datKarkenjohr utsehn mutt. In deFastentied draff to’n Bispeel dat Altar nich mit Blomen utstaffeert weern, blot an deHoochfeste un an den SönndagLätare.
In en Karken mutt de Fier vun deEucharistie jummers up en wiehten Altar dörföhrt weern. Buten en Karken kann se ok up en passlichen Disch afholen weern, wenn dor en Altardook, dat Korporale, enKrüüz unKarkenlüchters up to finnen sund.
Hoochaltar mit Retabeln in de Karken vun de University of Dublin
Hoochaltar mitTabernakel unVolksaltar mit Reliquiengraff, wat to sehn is, in St. Aegidien in Heiligenstadt
Hoochaltar un Zelebratschoonsaltar in der Karken vun Use Leeve Fro in Montreal
In deReformeerten Karken, bi deBaptisten unMennoniten un en allerhand annereFreekarken gifft dat keen Altar an sik. Düsse Karken sund de Meenung, dat bi datAvendmahl keenOpper brocht warrt. Vundeswegen warrt bi de Fier vun dat Avendmahl en slichtenAvendmahldisch bruukt. In den Middelpunkt vun denGoddesdeenst steiht denn dor ok nich deEucharistie, man de Predigt vun Gott sien Woort. Faken steiht in düsse Karken dorum deKanzel in’t Zentrum.
Dat Altar speelt inLuthersche Karken en zentrale Rull. Dor warrt dat Hillige Avendmahl fiert. Na Meenung vun de Lutherschen kriegt de Lüde, de bi dat Avendmahl mitmaken doot, „unner Broot un Wien“ Christus sien „wohr Lief un sien wohr Bloot“ to eten un to drinken. Anners, as in de meisten reformeerten Karken is dat Altar ut de Tieden vor deReformatschoon in luthersche Karken meist stohn bleven. Bit in dat19. Johrhunnert sund dor denn faken smückteRetabels up kamen. Dat Bild in de Midden vun de Retabel is dor denn meist en Bild vun Jesus an dat Krüüz, wieldes up dePredella meist en Bild vun dat Hillige Avendmahl to sehn is. Up dat Altar liggt deAgende oder en groteBibel, faken stoht dor ok Lüchters mit Keersen up un ok en Krüüz oderKruzifix is faken in’e Midden vun de Mensa upstellt. Up dat Altar warrt in luthersche Karken up düsse Aart sunnerlich düütlich maakt, datGott hier to finnen is. Ganz besunners warrt dat bi de Fier vun dat Avendmahl utdrückt, wenn de ganze Reedschop for dat Avendmahl up dat Altar stoht. An dat Altar warrt in luthersche Karken ok normolerwiese deGebeede spraken un vun dat Altar ut kriggt de Gemeende an’t Enne vun’n Goddesdeenst ok denSegen.
Vunwegen dat mit deReformatschoon de Siedel- un Privatmessen afschafft wurrn sund, gifft dat ok in grottere Karken normolerwiese man blot een Altar. Tohopen mit deKanzel un deDope steiht he tomeist vörn in de Karken.
In de lutherschen Karken is de Predigt vunGott sien Woort just so wichtig, as dat Avendmahl. Dat warrt ok düütlich in dat histoorsche „Kanzelaltar“. Dor höört towielen ok noch deOrgel mit to. Sunnerlich veel Orgelaltare gifft dat in de evangeelschen Gemarken vunMiddel- unBöverfranken, wat vörmols de FörstendömerBrannenborg-Ansbach unBrannenborg-Bayreuth ween sund.
Wie dat richtige Altar utsehn scholl un wie dat in de Karken stohn scholl, dor hett dat in dat19. Johrhunnert allerhand Striet um geven. DatIesenacker Regulativ vun1861 hett nix holen vun dat Kanzelaltar un hett verlangt, dat Altar scholl in en Altarkamer free stohn, just, as in dat kathoolscheMiddeloller. Man in datWiesbadensch Orogramm vun1891 gung dat denn doch mehr um en Eenheit vunKanzel, Altar un Orgel.
Carl Heinz Ratschow, Alfred Stuiber, Peter Poscharsky:Altar I. Religionsgeschichtlich II. Alte Kirche III. Mittelalter IV. Reformations- und Neuzeit V. Praktisch-theologisch (20. Jahrhundert). In:Theologische Realenzyklopädie 2 (1978), S. 305-327
Josef Braun,Altar, in: Reallexikon zur Deutschen Kunstgeschichte, Bd. 1, Stuttgart 1934, Sp.515ff, Weblink:[1]
Allgemeen:
K.-B. Ritter:Der Altar, Kassel 1930;
K. Heimann:Der christliche Altar, Arensberg 1954;
W. Grundmann:Die Sprache des Altares, Berlin 1966;
Antike:
R. Hallo:Die Monumentalaltare des Altertums, Diss. Göttingen 1923;
Christendom:
J. Braun:Der christliche Altar, München 1924 (Standardwerk).
Kunstgeschicht:
Ch. Beutler:Die Anfänge des mittelalterlichen Altäre, in: Studien zur europ. Skulptur im 12./13. Jh., Frankfort/M. 1994, S. 457-467.
M. Hasse:Der Flügelaltar, Dresden 1941;
H. Schindler:Der Schnitzaltar - Meisterwerke in Süddtl., Österr. und Südtirol, Reckelnkusen 1982;
A. Knoepfli:Der Altar des 18. Jh., München 1978;
A. Seifert:Westfälische Altäre, Diss. München, Bonn 1983;
Kanzelaltar:
G. L. Aronge:Der Thüringer Kanzelaltar von 1700–1850, Diss. Jena 1921;
G. Stade:Mecklenburger Kanzelaltar, Diss. Bruunswiek 1930;
H. Schönberg:Die barocken Kanzelaltare Hildesheimer Meister im Kreis Marienburg i. H., in: Alt Hildesheim 20, 1942;
H. Meissner:Kanzelaltäre in Oberfranken, in: Colloquium historicum Wirsbergense, in:Geschichte am Obermain, Bd. 5, 1968/69;
H. Mai:Der evangelische Kanzelaltar, Geschichte und Bedeutung, Halle 1969;
H. Meissner:Kirchen mit Kanzelaltar in Bayern, München 1987
