De stejelike umtrek van Niej-Yorkt VrieheidsbeeldDe brogge van Brooklyn
Niej-York (Engels:New York City, bienaam:The Big Apple; letterlikde grote appel) is nAmerikaanse stad die helemaole in t zujen van de gelieknamige staot ligt. t Is de grootste stad van t laand en een van de grootste stejen ter weerld, mit zo'n 8,3 miljoen luui die in de stad zelf woenen en zo'n 22 miljoen inwoeners veur t hele stejelike gebied. Niej-York is oek n sentrum van de internasionalehaandel,politiek,kommunikasie,muziek,moede enkultuur. Mit n bulte kwalitatief goeiemuseums,galderiejen, podiums, media, internasionale bedrieven en groothaandels geldt Niej-York, naostLonden,Paries enTokio, as een van de belangriekste vier weerldstejen.
Niej-York is nargens de heufdstad van, mer t is n belangriek bestuurlik gebied. De grootste effektenbeurs van de weerld (NSE) zit an deWalstraote (Wall Street), liek as n hele bulte belangrieke bedrieven, en tot2001 oek tWorld Trade Center.
Niej-York steet alum bekend um zienstejelike umtrek, mitwolkenkrabbers in Manhattan van zo'n honderd en tweehonderd meter hoge. t Hoogste gebouw is deEmpire State Building (381 meter, zendmaste tot 443,5 meter); t World Trade Center was veurdat t verrineweerd wördden t hoogste gebouw. In de20e eeuw is der veule kritiek ewest op t ontbreken van kunstzinnige gebouwen. Volgens partie luui waren de gebouwen wel groot mer niet biezunder genog, mit as uutzunderingen bieveurbeeld tGuggenheimmuseum. t Ontwarp veur t nieje World Trade Center wördden in de kunstzinnige kringen beter ewardeerd, al verdeelt t moederne ontwarp de bevolking wel.
Deur de stad streump deHudsonrivier, in t oosten he'j nog deOostrivier en in t westen deHarlemrivier. Brooklyn en Manhattan wörden daordeur mit n paor lange broggen an mekaar verbunnen. Naost de wolkenkrabbers hef Niej-York oek tVrieheidsbeeld, dat an de stad eschönken wördden deur deFransen um t honderjaorige bestaon van de VS in1874 te vieren. t Vrieheidsbeeld is dan oek n symbool van de stad ewörden.
Veural Manhattan, mer oek Queens en De Bronx, bin in-edeeld in strage straotenplannen mit rechtlopende laonen en straoten, die de stad in gelieke parten van bebouwing verdelen en stark doon denken an de ouwe Romeinse stejen.
Veur de komst van deEuropeanen leefden der in t gebied rondumme de Hudsonrivierindianen. In1609 wördden t gebied deur deEngelsmanGeorge Hudson onderzöcht, en in1626 vestigen deNederlaanders onderPeter Minuit hier nkolonie mit de naamNiej-Nederlaand. De heufdplaotse heettenNiej-Amsterdam en daor umhinne wördden darpen ebouwd: Vlissingen, Haarlem en Breukelen. De weg waorlanges t vee naor de stad ebröcht wördden heetten deBreeweg en de straote bie destadsmure, as bescharming tegen deindianen, heetten deWalstraat. In t moederne Niej-York ku'j al disse namen nog weerummevienen, al is der niks meer beweerd ebleven van de gebouwen uut die tied: Vlissingen, Haarlem en Breukelen heten noenFlushing,Harlem enBrooklyn, de Breeweg is noenBroadway en de Walstraat heet noenWall Street.
In1664 wördden de stad zonder geweld deur de Engelse in-eneumen, en in1667 wördden de stad bie tTraktaot van Breda formeel overedreugen. In1685 wördden t n kroonkolonie. Net zo as in1774 de inwoeners van Amerika t laand onaofhankelik verklaorden, wördden de stad, die inmiddels tot tienduzenden inwoeners uutegreuid was, al mitene deur t Britse leger bezet en eerst op30 april1789 verlaoten.
Nao 1800 greuiden de stad alderbarstens vlogge uut tot n metropool van weerldformaot. Umdat de meeste immigranten uut Europa in Niej-York ankwammen, bleef n bulte daor oek woenen. Zo kree'j hele ophopingen van volken die bie mekaar gungen woenen in een straote. Dit is noen nog zo. Der woenen n bulte immigranten uut meer as 180 laanden, waorvan de grootste groepen:Jodemmeensen,Italianen,Chinezen,Latino's,Ieren enAfro-Amerikanen. Veule Aziaten woenen in Chinatown in Manhattan. De stadsbouw wördden regelmaotig veraanderd, en rond 1860 had Niej-York n miljoen inwoeners ehaold.
Vanaof de20e eeuw wördden Manhattan iezelig duur, dit hef derveur ezörgd dat der n finansiële behoefte kwam an hoge gebouwen. Tegeliekertied gung de buurte De Bronx achteruut, wat ngetto veur denegerbevolking wördden en vake mitmisdaod in verbaand ebröcht wördden. Niej-York kwam, mitSan Francisco, nao deTweede Weerldoorlog bekend te staon as een van de meest veuruutstrevende stejen van t laand, allewel de stad de vergangen jaoren rippubliekeinse burgemeisters had.
Der bin der verschillendeleenvertalingen veurNew York. n Extreem veurbeeld hiervan isNiej-Everwiek, vanuut tOudengels (Nīwe Eoforwic), mer gienene zol dan begriepen waor of da'j t over hebben. Naost deEngelse benamingNew York, ku'j oek t volgende gebruken:
