Mpurzine si tene nu crimma 'e scorza vascio (ntr'â 'e −120 °C e 'e −14 °C)[1], 'o chianeta jè chillo ca assumeglia 'e cchiù â Terra ntra chille d’’o sestemma sulare. 'A grannezza suoja stà â mità ntra chella d’’a Terra e 'a Luna, e tene na renza 'e ll'asse e nu juorno luongo quase quanno 'a chillo terriestre. 'A scorza suoja tene vurcane, chiane, chiatre e solagne ca fanno penzà ca teneva naidrosfera meliune 'e anne ffa. 'A supraffigia d’’o chianeta pare tené na meta 'e cratiere, pe bbia d’’o defauto 'e agiente 'e smangiatura (cummo attivetà geologgeca, atemosfereca e idrosfereca) e 'o defauto 'e attivetàtettoneca d''e placche capace 'e furmà e 'e mudellà 'e strutture tettoneche[2][3]. 'A vascia denzetà 'e ll'atemosfera nun jè capace 'e struiere na gruossa parte d’’emeteoriti, ca addonche appassano 'o turrieno cchiù spisso d’’a Terra. Ntr'ê furmazziune geologgece se ponno allecurdà ll'Olympus Mons o monte Olimpo, 'o vurcano cchiù grusso d’’o sestemma sulare sano e auto 27 km; 'eValles Marineris, nu luongo zafunno assaje cchiù gruosso 'e chille terriestre e nu granne craterio nt'ô emisfero 'e vascio ca cummoglia 'a parte d’’o 40% 'e tutt’’a supraffigia marziana[4][5].
Si bene veruto â uocchio annuro Marte sbaria assaje 'e culore, se penzava pe mmiezzo d’’o rrovagno 'e chiante 'e staggione, ca cagnano siconn'ê periude 'e ll'anno. 'E sturie benute aroppo mperrò remmostrajeno ca nun jerano mare, ncarzie o sciumme e ca nu tene mango n'atemosfera denza. 'O nzaio fenale arrevaje d’’a messioneMariner 4, ca nt'ô1965 scannagliajeno 'o turreno, mustranno nu chianeta desierto e ncuorio, cu gruosse trupee 'e arena. Ate messiune anna truato 'o rovagno 'e acqua 'e masco[6]. Ntuorn'ô chianeta runniano ruje satiellete natorale,Fobos eDeimos, peccerille e cu na mbriana scuonceca.
Na mmaggene 'e Marte â nu occhiaro amatoriale (2003).
Âuocchio annuro Marte pare 'e nu culore iallenizzo, purtuàllo o russigno e ppe' lommenosetà jè chillo ca cagna 'e cchiù nt'â ll'orbeta suoja ntr'â tutte 'e chianite â fora: 'amagnetudine paruta suoja jè ntr'â na spagliocca 'e +1,8 nfin'â nu massemo 'e −2,91 à ll'apposizzione perieleca[7] (canasciuta cummo granne apposizzione). Ppe mmiezzo 'e ll'eccentrecetà orbitale 'o scastamiemto cagna â ognedune apposezzione producenno piccirille e granne apposezziune, cu nu diametro paruto ntr'â 3,5 e 25,1sicunne 'e arco. 'O 27 'e Aùsto2003 ê 9:51:13UT Marte steva abbecino â Terra cummo maje rint'â quase 60 000 anne: 55 758 006 km (zoè 0,372 719 UA). Zò fuje possebbele pecché Marte steva â nu ghiuorno â ll'apposezzione e â treje juorne â 'o perielio suojo, nu fatto ca 'o facette vesebbele assaje r’’o chianeta. Tuttabota stu abbecenamiento jè sulo 'e poco cchiù auto 'e ll'ate. Verborazia 'o 22 'e Aùsto1924 'o scrastamiento zico fuje 'e 0,372 846 UA e se penza ca 'o 24 'e Aùsto 2208 sarrà 'e 0,372 79 UA[8]. 'O abbecenamiento cchiù auto 'e sti mille anne sarrà mmece ô 8 'e Settiembre 2729[9], quanno Marte sarrà â 0,372 004 UA d’’a Terra[10].
Cu ll'asservazzione ôocchiaro se ponno veré cierte minute d’’a scorza, ca facettero chiaità â ll'astruonome d’’o sirecesemo ô vintesemo seculo ncopp'â ll'asistenza 'e nu populo ncopp'ô chianeta. Avasta nu obbiettivo 'e 70-80 millimetre ppe veré nguacchie ascure e chiare ncopp'â scorza e 'e chiatre pulare[11]; ggià cu nu 100 millimetre se pò canoscere 'oSyrtis Major Planum. Facennose ajutà â filtre culurate se pò mpurre canoscere 'e limmete ntr'â 'e reggiune 'e natora geologgeca devierza[12]. Cu nu obiettivo 'e 250 mm e cunnizziune 'e vesebbeletà bbone songo visebbele 'e carattere prencepale d’’a supraffigga, 'e rrellieve e 'e ncarze[13]. 'A vesione 'e sti minute pò jessere cummigliata 'a 'ufe 'e arena ncopp'â Marte ca ponno cummeglià purzine tutt’’o chianeta[14]. Quanno se abbecena â ll'apposezzione accumencia nu periudo 'emoto â cemmerza paruta, arò, peglianno sulo 'o cielo d’’a terra, 'o chianeta pare fà nu muvimiento â cemmerza 'e chillo nurmale[15] (addonche â ll'Uorto â ll'Occaso mmece ca â ll'Occaso â ll'Uorto) cu na orbeta ca pare ffà na cavezza (nt'â lengua ngrese "loop"); 'o muvemiento â cemmerza 'e Marte mperrò jè 'e 72 juorne.
Aroppo âVenere eGiove, Marte jè 'o chianeta cchiù facele â veré d’’a Terra pe mmiezzo d’’a lummenosetà relativa e d’’o particulare culore russo. Perzò ggià 'e popule 'e cultura grieca-romana 'o nchippavano â mmaggene 'eAres/Marte, dio d’’auerra[1]. Ntr'â 'e primme ca accumenciaje â chiaità 'e ll'asservazziune 'e Marte se pò allecurdàAristotele, ca s'addunaje ca passava â reto â Luna[16] penzanno 'e avé nu nzaio 'e nuannevierzo geocentreco. Ô 13 'e Attrufe1590Michael Maestlin asservaje 'o sulo guattamiento saputo 'e Marte â Venere nt'â cità germanese 'eHeidelberg[17]. Ô 1609Galileo fuje 'o primmo cristiano â appizzà nu ucchialone â Marte. Fu je sulo â fine d’’oXIX seculo ca asservazziune e 'a migliurìa d’’a tecneca ca facettero avé na vesione abbastante chiara e mnprecisa ppe canoscere cummo jè fatto 'o vero 'a superfiggia marziana. Ô 5 'e Settiembre1877 nce fuje na apposizzione perieleca e rint'â chill'anno ô astronomo talianoGiovanni Schiaparelli, nt'â chillo mumientoMilano, pegliaje nu ucchialone 'e 22 cm ppe disegnà 'a primma mappa minuta 'e Marte d’’. Nt'â mappa nc'erano chille ca fujeno annumenate "nCarze", ca aroppo se venette â sapé jessere sulo llesejune, sicommo 'a supraffigia d’’o chianeta teneva na meta 'e luonghe riche annumenalle cummo â 'e sciumme d’’a Terra[18][19].
Schiaparelli tuttavòta traruceddete nt'â lengua ngrese 'o termene "ncarzo" cucanal, zoè "lagne", e nunchannel, purtaje 'e scenziate 'e tutt’’o munno â crerere ca ncopp'â Marte nce stevano furmaliette[20], pe ntramente 'o scenziato chiataje sulo 'e gruosse surche ncopp'â supraffigia. Mprurenzato 'a stu fatto, ll'astronomomerecanoPercival Lowell funnaje nuasservatorio, ll'asservatorio Lowell, ca teneva nu occhiaro 'e 300 e 450 mm ca benette ausato nt'â ll'apposizzione d’’ô1894 e chille aroppo. Pubbrecaje na morra 'e libbre ncopp'â Marte e ll'ideie ncopp'â ll'asistenza 'e bbita ncopp'ô chianeta e 'e ncarze artificiale avettero na gruossa mprurenza ncopp'â penione pubbreca[21]. Ntr'â ll'astronome ca verettero 'e "furmaliette" 'e Marte se ponno sllercurdà mpurreHenri Joseph Perrotin e Louis Thollon 'eNizza[22]. Nascette rint'ô stisso periudo 'a mmaggene 'e nu munno viecchio, ô cuntrario d’’a Terra 'e mmiezza aità, arò 'a seccagna e 'o tiempo ncuorio custregnettero 'o populo 'e Marte â fravecà gruoose furmaliette: nutopos ca avette nu gruosso socciesso nt'âfantascenza.
Pe nu luongo tiempo se penzava ca Marte jera nu chianeta tutto cummegliato e chiante e 'e mare: 'e cagnamiente 'e staggione 'e Marte sciuglievano 'e chiatre â sstaggione e criavano gruosse nghuacchie ascure ncopp'â scorza d’’o chianeta. Tuttavota tutto chello ca se vereva 'o occhiaro nun putette seggellà ste ideie: cu 'a migliurìa d’’a qualetà d’’e acchiale ncera nu avascamiento d’’e ncarze, e ô1909Camille Flammarion, cu nu ucchialone 'e 840 mm, verette disegne ma nisciuno furmalietto[23]. 'E staggiune 'e Marte sosciajeno, abbenché nun ce stevano nzaie, nu sacco 'e teorie ncopp'ôecosestemma 'e Marte nfin'â ll'anne sissanta d’’ôXX seculo. Sempe pe sti teorie fujeno presentate pure scenarie minute ncopp'ô metabolismo e 'e cicle chimmeche suoje. 'E migliure facettero scuprì ruje satiellete natorale,Fobos eDeimos, forzeasteroide acchiappate â tumità d’’o chianeta. 'A asistenza 'e sti satiellete fuje penzata â paricchio tiempo, tanto ca cchiù 'e nu seculo e mmiezzo primmaJonathan Swift nzertaje cocca ntimia nt'ô libbroGulliver. Tutt’’e ll'aspiettele d’’o pubbreco fujeno ncannate quanno, ô1965, 'a sondaMariner 4 passaje p'â primma bota 'o chianeta sanza addunà niente[24]. 'O primmo sbarcaggio 'esonde spazziale nce fuje sulo unnece anne aroppo, cu 'e mmessiuneVikingI eII, ma nun addunajeno manco lloro 'a bbita. Aroppo ô vintesemo seculo Marte fuje n'ata vota 'a meta 'e na morra 'e sonde, mmerecane eeuropee, ca purtajeno â na gruossa migliurìa d’’e canoscenze ncopp'â natora d’’o chianeta; grazzie â mmessioneMars Global Surveyor, fernuta nt'ô2006, se putette avé mappe assaje menute 'e 'a supraffigia sana 'e Marte. Ô2005 'a mmenestrazzione mmerecana cummissiunaje âNASA 'e sturie pe na possebbele messione 'e uommene nfin'ô chianeta.
Nce fujeno na meta 'e messiune ppe Marte faciute â ll'Aunione Sovieteca, 'eState Aunite d'Amereca, ll'Europa e 'oGiappone ppe sturià 'a geologgia, ll'atemosfera e 'a supraffigia. 'A mmità 'e ste messiune tuttavota fujeno nsocciesse 'e perdete e na morra 'e ncunveniente tecnecheì[25]. 'E possebbeletà 'e truà 'a bbita ncopp'â stu chianeta, accussì cummo jè mmò, songo vasce assaje; tuttavota, si maje fusse segellata 'o rrafagno 'e acqua nt'â ttiempe luntane, 'a probabbeletà 'e truarla sagliessero assaje. 'E messiune spazziale songo vinculate âfenestre 'e lanzo 'e ruje e 'e ttreje mise ogne 780 juorne, zoè 'o periudo sinoddeco[26].
Vesione d’’a supraffigia 'e Marte âViking 1 (1978).
'O primmo socciesso s'avette int'ô 1964 cu 'o trasèto d’’ôMariner 4 rd’’aNASA[25]. 'A primma asservazzione abbecenata 'e Marte addeventaje 'o mutivo 'e nu sacco 'e allaie: simbé â nu lato ll'aentusesmo gruosso d’’o succiesso eva purtà ll'ecunumia e 'a politeca pe ate messiune, â ll'ato lato 'e risurdate devierze 'e ll'aspiette 'e nu chianta ricco 'e bbita e chiante, purtattero â avascià 'e sorde rate pe ll'esplorazzione d’’o chianeta, agghiurnanno 'e messiune ggià penzate[27]. 'O primmo sbarcaccio mmece nce fuje ô 1971 grazzie â 'e suvietecheMars 2 e 3 ca mperrò perdettero 'e cuntatte cu 'a Terra poche minutele aroppo[25]. Aroppo fuje lanzato d’’a NASA 'oprugramma Viking d’’ô 1975, cu ruje satiellete cu nu modulo 'e sbarcaggio ca tuccajeno 'a supraffigia nt'ô 1976[25]. 'OViking 1 rimanette ppe seje anne, tramente 'oViking 2 ppe treje[25]. Grazzie â llòro se putettero avé 'e primme futugrafie â cculure d’’a supraffigia 'e Marte 'e qualetà accussì auta â jessere ancora ausate.
Nt'ô 1988 'e module sovieteche d’’oPrugramma Phobos (Phobos 1 e Phobos 2) fujeno mannate pp'ô sturio 'e Marte e d’’e dduje lune d’’e soje; 'o signale 'e Phobos 1 se perdette pe tramente ca jera 'e tranzeto e Phobos 2 ngarraje â mannà futugrafie d’’o chianeta e 'e Fobos, mperrò se ntufaje primma 'e lebberà 'e ruje sonde ncopp'â luna[25]. Aropp'â rocoliata dint'ô 1992 d’’oMars Observer[25], 'a NASA mannaje ô 1996 'eMars Global Surveyor[25]; 'a messione fuje nu socciesso e fernette ô 2001. 'E cuntatte se nfucetijeno nt'ô Noviembro d’’ô 2006 aroppo riece anne. Nu mese aroppo ô lanzo d’’o Surveyor, 'a NASA lanzaje 'oMars Pathfinder cu 'o robotSojourner, ca sbarcaje nt'ôAres Vallis[25]; mpurre sta messione fuje nu socciesso e addeventaje annumenate ppe 'e mmaggene ca mannaje ncopp'â Terra. Ô 2001 'a NASA mannaje 'o satielleteMars Odyssey ca, cu nuspettrometro âragge gamma, truaje gruosse tummule 'e idrogeno rint'âregolite marziana. Se penza ca ll'idrogeno steva rint'â gruosse deposète 'e chiatre[28]. 'A messione d’’a sonda fernette int'ô Settiembre 2010 e aroppo se ausaje cummo satiellete 'e nchippo rint'ê cummunecazzione ntr'â 'e messiune ncopp'â supraffigia d’’o chianete e 'e cintre 'e cuntruollo â terra[25].
'O modulo 'e sbarcaggio 'eSpirit futugrafato d’’ô rover stisso aroppo 'o sbarcaggio (2004).
Ô 2003 ll'ESA lanzaje 'oMars Express Orbiter nzemmora 'o modulo 'e sbarcaggioBeagle 2, ca fuje addecchiarato perduto nt'ô Frevaro 2004[25]. 'A chiorma d’’oPlanetary Fourier Spectrometer, alluggiata rint'ô satiellete, addunaje 'o rrafagno 'e metano. Nt'ô giùgno 2006 ll'ESA annunziaje 'o smecciamiento 'eaurore[29]. 'O 12 'e aùsto 2005 fuje 'a bbota 'eMars Reconnaissance Orbiter d’’a NASA, ca appassaje â meta ô 10 ì'e marzo 2006 ppe na messione 'e ruje anne. Ntra 'e busse nce steva 'a ffà na mappa d’’o turrieno 'e Marte e d’’e cunnizziune atemosfereche ppe truà nu loco ppe sbarcà nt'ê messiune aroppo. 'O Mars Reconnaissance Orbiter scattaje 'e primme mmaggene 'e vvalanghe nt'ô polo 'e coppa d’’o chianeta ô 3 'e Marzo 2008[30]. 'OPhoenix Mars Lander, lanzato ô 4 'e aùsto 2007, appassaje 'o polo 'e coppa ô 25 'e majo 2008[25]. 'O modulo teneva nu vrazzo meccaneco cu nu raio 'e azzione 'e 2,5 metre ppe forà ppe nu metro 'o turreno, na telecamera piccirlla ca 'o 15 'e giùgno 2008 scuprette na sustanza ca ô juorno 20 d’’o stisso mise s'addunaje jessere acqua[31][32]. 'A messione fernette ô 10 'e Noviembro cu 'o perdemiento 'e tutt’’e cuntatte quanne accumenciaje 'a vernata marziana. N'avette socciesso mmece 'a messioneFobos-Grunt pp'â luna Fobos, lanzata nt'ô nuvembre d’’ô 2011 e caruta nterra 'o Jennaro aroppo, aroppo ca cierte prubbreme tecnece aroppo 'o trazeto int'â ll'orbeta terriestre vascia nun facettero ngarrà 'o gammeno[25]. Ntr'ô 2007 eô 2011, ll'ESA e ' Russia purtajeno a na fintaria d’’o viaggio 'e ll'uommene ppe' Marte e rituorno, pe 'o pruggettoMars-500[33].
'E ruje rover gemielleSpirit (MER-A) eOpportunity (MER-B), lanzate d’’a NASA, tuccajeno 'o turreno marziano ô Jennaro 2004. Ntr'â 'e scupierte cchiù mpurtante nce fuje 'o nzaio d’’o rafagno 'e acqua ô stato liqueto intô passato, grazzie â truata 'e asteme int'ê ruje loche 'e sbarcaggio[34]. 'Eriavule 'e arena e 'e gruosse curriente alluongajeno 'a bbita d’’e rover grazzie â pulizzia d’’epanielle sulare. 'O 22 'e Marzo 2010 se perdettero 'e cuntatte cu 'o Spirit[35], pe tramente Opportunity nce sta ancora[36]. 'O 6 Austo 2012 sbarcaje ncopp'â Marte 'e roverCuriosity, 'o cchiù gruosso e 'o cchiù cumprecato fravecato d’’a NASA[37][38], cu 'o busso 'e capì 'a capacetà d’’o chianeta 'e uspità 'a bbita. 'A sonda truaje acqua, zurfo e sustante clorurate int'ê primme campiune 'e turrieno marziano cummo nzaio 'e na chimeca cumpressa. 'A NASA ricette ca 'o risurdato seggellaje ca 'e strumiente d’’a sonda fatecavano buono, e ca fujeno truate nnizzie 'e cumpuoste urganece, ma ca jè capace ca fujeno purtate ncopp'â Marte stisso d’’a Curiosity[39].
'AMars Orbiter Mission, annumenata pureMangalyaan, fuje 'a primma messione ppe esplurà Marte 'e ll'Indian Space Research Organisation (ISRO). 'O vettore fuje lanzato ô 5 'e Noviembro 2013 pe puté trasere int'â ll'orbeta marziana ô 24 'e Settiembre 2014[25]. 'A messione fuje penzata pe fravecà 'e tecneche pe prugettà, prugrammà e cuntrullà na messione interplanetaria. Ll'aggenzzia spazziale nniana fuje addonche 'a quarta â appassà â Marte, aroppo â russa RKA, 'a mmerecana NASA e ll'europea ESA[40]. 'A sondaMAVEN fuje lanzata ô 18 'e Noviembro 2013 cu nu razzo vettore Atlas V d’’a Cape Canaveral Air Force Station, pe se puté mpizzà nt'â ll'orbeta ellitteca ntuorno â Marte ô 22 ' e Settiembre d’’ô 2014[25], cu n'autezza 'e nuanta meglio (145 km) e 3 870 meglia (6228 km) d’’â scorza. Ô 14 'e Marzo 2016 ll'ESA lanzaje 'o Trace Gas Orbiter (TGO) e 'o Lander Schiaparelli, parte d’’a messioneExoMars, nu pruggetto arò ll'Italia fuje 'o primmo â caccià 'e sorde[41]. 'O Lander Schiaparelli cercaje, sanza ngarrà, 'e sbarcà ô 16 'e Attrufo 'e chill'anno[42].
'Afenestra 'e lanzo d’’ô 2018 ntrojeta sulo 'a messione mmerecanaInSight[43] cu nu lander e rujeCubeSat[44], sulo fly-by, pe ffà nu sturio accuoveto d’’a parte 'e rinto d’’o chianeta. Nt'â fenestra aroppo, â mmità d’’ô 2020, se nzonna nu nummero cchiù auto 'e messiune, 'e na meta 'e aggenzie pubbreche e private. Nt'ô chiano 'eExoMars sarrà mannato nu rover ncopp'â supraffigia suoja: isso sarrà 'o primmo rover ca pò forà 'o turreno nfin'â ruje metre 'e prufonnetà pe veré si nce stà 'o vero 'a bbita ncopp'ô chianet[45][46]. 'E campiune sarrìano analessate d’’a Urey, nu relevatore 'e materia organeca e ossidante fenanziato d’’a NASA capace 'e truà astieme 'e molecole organeche e veré si nce stà bita e cosa 'a facette sbanì[47]. 'A messione Exomars tene ntr'â 'e busse suoje 'e fravecà 'e tecneche pe esplorà 'o chianeta pe na "Mars Sample Return", zoè na messione 'e jire e 'e tunrà ncopp'â Terra[48]. 'A NASA ntrojeta 'e mannàMars 2020, nu rover gemiello 'e Curiosity ma cu strumiente scentifeche devierze, pe capì si se pò abbetà ncopp'â Marte, cummo jè 'o tiempo e preparà messiune cu cristiane, pruanno mpure 'a fravecazzione 'e ossigenoin situ[49]. 'O NICT 'eTokyo, National Institute of Information and Communications Technology, nzemmora â ll'Università 'e Tokyo penzaje 'o Mars Terahertz Microsatellite, nu microsatiellete ppe 'o sturio 'e ll'isotope 'e ossigeno nt'â atemosfera marziana, ca sarrìa lanzato cummo payload sicunnario 'e na messione ca s'adda chiarì[50]. Mpure Mars Hope adda sturìa lì'atemosfera, zoè na sonda 'e ll'Emirate Arabe Aunite ca sarrìa lanzata d’’ôcentro spazziale 'e Tanegashima[51]. Ll'aggenzzia spazziale cinese mannarà na sonda cchiù cumprecata cu orbiter, lander, rover e nu radar 'e prufonnetà ppe fravecà na mappa d’’a scorza marziana nfin'â na prufonnetà 'e quattruciente mietre[52].
Na fravecazzione in situ 'e robba ppe ffà campà na chiorma 'e crestiane
Dint'â fenestra aroppo, nt'ô 2022, ll'Indian Space Research Organisation, aropp'ô socciesso 'e Mars Orbiter Mission ntrojeta na siconna messione,Mars Orbiter Mission 2 cu orbiter, lander e rover, pe capì ancor'e cchiù cummo jè fatta 'a scorza marziana[53]. Sempe int'ô 2022, 'a suggitàSpaceX vole mannà na naveciella pe fravecà in situ tutto chello ca pò servì â na messione cu crestiane nt'ô2024[54]. LL'esplorazzione cu chiorme 'e crestiane 'e Marte jè nu busso luntano ppe 'e State Aunite pe trammeto d’’oVision for Space Exploration cummunecato nt'ô 2004 âGeorge W. Bush[55] e ca aroppo avette 'a asola 'eBarack Obama[56] eDonald Trump[57]. Nu pattamiento ntr'â NASA eLockheed Martin purtaje â accumenzaglia d’’o pruggettoOrion, cu na messione pp'ô pp'â Luna pe ppo' appassà â Marte. Ô 2028 'aNASA tene 'o busso 'e mannà crestiane ncopp'â Marte cu 'amessione spazzialeMars Base Camp (MBC). Ll'ESA mmece ntrojeta 'e mannà ncopp'â Marte ntr'â 'o 2030 e ô 2035.[58].
Marte nse furmaje 4,6 meliarde 'e anne fa, cu na storia spiccicata â ll'ati ttreje chianite terriestre, e zoè aroppo ca 'a nebbelosa sulare se addenzaje, specie pp’’esilicate. Pe mmiezzo d’’o scrastamiento d’’ô Sole cchiù aùto 'e chillo d’’a Terra, nt'â accumenzaglia d’’a furmazzione 'e ll'orbeta 'e Marte steva na cuncentrazzione chchiù aùta 'e elemiente cu nu vascio punto ' vollezzione, cummo 'ocloro, 'ofosfuro e 'ozurfo, forze luate d’’o vviento sulare[59]. 'A storia d’’o chianeta pò jessere spartuta nt'â quattreere geologgeche.
Nt'â primma era, ntr'â ì'e 4,1 e ì'e 3,7 meliarde 'e anne, 'o chianeta fuje suggetto â nu bumbardamiento, ca cugliette mpure 'a Terra. ' 60% d’’a supraffigia tene asteme 'e chille tiempe, specie pe 'e cateroe 'e mpatto. 'O cchiù gruosso sta nt'ô llato 'e coppa e tene nu diametro 'e 10000 km, quase 'a mmità d’’a circunferenza d’’a Terra[60][61].
Mappa altimetreca ca fà veré 'a dicotomìa 'e Marte, fravecata peglianno 'e date d’’oMars Global Surveyor (2001)
'A penzata cchiù possibbele ncopp'â furmazzione 'e stu craterio jè 'o mpatto cu nu planetoide gruosso quanno âPrutone, ca lasciaje na prufonna astema ncopp'ô chianeta, 'o bacino 'e coppa, ca jè gruosso 'o 40% d’’o chianeta, ranno na dicotomia ca nu tene iguale nt'ô sestemma sulare sano[62][63]. N'ata furmazzione 'e sti tiempe jè 'a riggione 'eTharsis, ca tene nu gruosso nummero 'e vurcane ca fuje cummigliata, â fine 'e ll'ebbreca, â na meta 'e acqua, ca â chille tiempe heva jessere assaje. Tutte sti fatte ammacare favrecaje 'e cunnizziune ppe 'abita microbiologgeca[64][65].
Nt'â nu poco 'ìe cchiù 'e nu mmeliardo e mmiezzo 'e anne, Marte trasette nt'â na fase 'e fometo e 'e ummeretà d’’o Noachiano a chella 'e nu chianeta friddo e ncuorio ca nun jè ancora fernuta; sta fase 'e tranzeto nce fuje nt'ô Esperiano, nu periudo 'e ntuosta attività vurcaneca e cu terribillie ca scafutaje gruosse ncarze ncopp'â supraffigia sana sana[66]. Nt'â st'ebbreca se furmajeno mpure 'e gruosse chianure 'e basalto e ll'Olympus Mons, 'o vurcano cchiù auto 'e tutto 'o sestemma sulare[67]. Tutte sti scuoppie purtajeno â scorza nu gruosso tummolo 'eanidride zurforusa eacito solfidreco, cagnanno 'e gruosse mmare 'e acqua liqueta int'â piccirille vacine 'e acqua acita ppe mmiezzo 'e ll'acito zurforeco ca nse furmajee[68][69].
lL'Amazzoniano, â ttreje mmeliarde 'e anne nfin'â mmò, jè n'ebbreca puverilla 'e bumbardamiente meteoritece e 'a cunnizziune 'e tiempo friddo e ncuorio spiccicate â chelle 'e mmò. Nt'â stu periudo 'e tiempo nse furmaje ll'Amazonis Planitia, na gruossa chianura cu poche craterie[70][71]. Grazzie â tutta st'azzione geologgeca stabbele e ll'avasciamiento 'e ll'affiette caotece d’’o sestemma sulare, 'o sturio 'e ste furmazziune jè possibbele applicanno 'e pprincipie cummo 'alegge d''a sovrapposizzione o ' nnumeramiento d’’e cratiere 'e n'area ppe capì l'aità d’’a zzona[72].
Vesione 'e ll'orbete 'e Marte (russo) e Terra (ble). N'orbeta 'e Marte jè quase 'o roppio 'e chella r’’a Terra
Marte runnia ntuorno 'o Sole a nu scrastamiento 2,28 × 108 km (1,52 UA) e 'operiudo 'e revotazione jè 'e 687 juorne[7] (n'anno, 320 juorne e 18,3 ore terriestre). 'o Juorno 'e Marte jè nu poco cchiù luongo 'e chillo d’’a Terra: 24 ore, 37 mminutele e 23 sicunne. 'A renza 'e ll'asse marzana jè 'e 25,19°[7], mpurre chesta spiccicata a chella terriestre. Pe mmiezzo 'e chisto 'e staggiune se assumegliano, cu ll'accezione ca chelle 'e Marte so longe 'o ruppio e 'o chiano 'e ll'orbeta jè ddevierzo 'e cchiù o meno 1,85°[7] a chello 'e ll'eclitteca.
Pe mmiezzo d’’a eccentrecetà 'el l'orbeta suoja, 'e 0,093, 'o scrastamiento d’’â Terra nt'â ll'apposizzione pò cagnà â 100 e 56 meliune 'e chilometre; suloMercurio tene n'eccentrecetà cchiù auta nt'ô sestemma sulare. Tuttavota, na vota Marte teneva n'orbeta assaje cchiù â cateniello: 1,35 meliune 'e anne fa ll'eccentrecetà jera ì'e 0,002, ca jè assaje cchiù vascia 'e chella 'e mmò d’’o chianeta Terra[73]. Marte tene nu ciclo 'e eccentrecetà 'e 96 000 'e anne terrieste respietto 'e 100 000 d’’a Terra[74]; nt'â ll'uteme 35 000 anne tuttavota ll'orbeta marziana jè addeventata sempe cchiù accentreca ppe miezzo d’’e mprurenze 'e ll'ati chianite e 'o punto 'e abbecenanza cchiù auta ntr'â 'a Terra e Marte s'avascerà sempe 'e cchiù nt'ê 25 000 anne appriesso[75].
Na mmaggena d’’a NASA ca ffà veré cummo jè faciuto â rinto 'o chianeta
'A sscorza, 'o fferraiuolo e 'o nnucleo 'e Marte nse furmajeno aropp'â cinquanta mmeliune 'e anne â quanno nascette 'o sestemma sulare e remanettero attive ppe 'o primmo meliardo[76]. 'O ferraiuolo fuje 'a riggione 'e preta 'e rinto ca purtava 'o calore ienerato int'â furmazzione d’’o nucleo. Se penza ca 'a scorza fuje criata d’’a mmescaglia d’’a parte 'e coppa d’’o ferraiuolo cagnanno nt'ô tiempo pe bbia 'e mpatte cu uggiette â fora, vurcane, muvemiente benute aroppo stisse rd{v}}o ferraiuolo e ì'a smangiatura[77]. Grazzie â ll'asservazziune 'el l'orbeta suoja ppe trammeto d’’ospettrometroTES d’’o Mars Global Surveyor e ll'analese d’’emeteorite se pò sapé ca Marte tene na supraffigia cu na meta 'ebasalto. Cierte zzone mperrò teneno cchiùsilicio ca pò jessere spiccicata â ll'andesite ncopp'â Terra. Na gruossa parte d’’a supraffigia jè cummigliata raossido fierreco ca je rà 'o culore russulillo. 'A scorza tene na duppiezza 'e 50 km cu cierte zzone 'e 125 km. Ppe ffà nu cunfrunto 'e chella terriestra, ca tene na duppiezza 'e 40 km, se pò ricere ca 'a scorza marziana jè ttreje bote cchiù spissa, cunzideranno 'a grannezza ruje bote cchiù gruossa[78]. 'O ferraiuolo, cchù denzo 'e chello terriestre 'e cchiù 'e ruje bote, jè fatto 'e silicate, e simbé non jè attivo, jè ncap'â tutt’’e fenomene vurcanece d’’o chianeta. Fuje possibbele canoscere cummo jè fatto 'o ferraiuolo nfin'â na pressione 'eGPa e 'o modiello 'e Dreibus e Wänke ffà capì ca 'a cumposizzione teneolivina,clinopirosseno,ortopirosseno egranato[79].
'O nucelo 'e Marte jè fatto 'efierro enichel, cchiù nu 16% 'e zurfo[80] cu nu raio 'e 1800 km[80]. Se penza ca 'o nucleo jè tuosto[81], ma nt'â nu stato nculluso; ppe bbia 'e stu stato vescagliuso Marte nun tene nu gruossocampo magneteco, massemo 1500 nanoTesla[82] né attività vurcaneca particulare. Sti fatte crejano nu defauto 'e protezzione d’’o turreno ê partecielle cosmmeche â auta energgia[83]; tuttavota 'o scrastamiento cchiù auto d’’ô Sole fà spizzà 'a viulenza d’’e cunsaquenze d’’e raie. Mpurzine si Marte nu tene nu campo magneteco ntrinseco, 'o sturio d’’opaleomagnetismo truaje 'e nzaie ca ncera na polaretà ntuorno 'e ruje pole grazzie 'o truaimento 'e prete magnetezzate: 'e pprete ca nse formajeno primma d’’a nasceta d’’amagnetosfera songo magnetezzate, ô cuntrario 'e chelle benute aroppo[82].
Futugrafia 'e na microscopeca furmazzione 'e preta furmata â ll'azzione 'e ll'acqua lleggestrata âOpportunity (2004).
'O rrovagno 'e acqua ô stato liqueto nt'â supraffigia jè mpossibbele ncopp'â Marte ppe bbia d’’a pressione atemosfereca truoppo vascia[84][85], cu 'o nzarvamiento nt'ê zzone avasciate e pe poco tiempo. 'E masche tuttavòta songo agonnante: 'e pole marziane songo cummegliate sane sane 'e chiatre e 'opermafrost jè 'e nalatitudine 'e 60º[86]. 'A NASA, nt'ô mmarzo d’’o 2007 nunziaje ca si se scuoglie 'e chiatre sane, 'o chianeta sano sarrìa cummegliato 'e nu mare 'e unnece mietre[87]. Se penza ca nu tummolo 'e acqua stanno nt'â spissacriosfera marziana. 'A furmazzione d’’aValles Marineris e d’’e ncarzie suoje remmostrano ca nt'â accumenzaglia d’’a storia 'e Marte nce steva na gruossa nquantetà 'e acqua liqueta. Nu fatto ca mmette nvero se pò truà nt'â Cerberus Fossae, nu surco nt'â scorza 'e cinche meliune 'e anne, arù bene 'o mare 'e chiatro vesebbele ncopp'â Elysium Planitia cu mmiezzo 'o Cerberus Palus[88][89]. Tuttavota se pò penzà ca 'amorfologgia 'e sti turriene troua causa nt'â sstagnarola 'e curriente 'e lava e nun â ll'acqua[90]. 'A natura d’’o turreno e 'a lagnosia termeca spiccicata â chella d’’e chianure 'e Gusev, nzemmora ô rrovagno 'e furmazziune cu 'a nfanzia 'e cuppette e 'a summeglianza 'e vurcane, pare ca mettene nvero sta idea. 'Astechiometria mulare frazzionaria 'e ll'acqua nt'â chelle aree jè sulo d’’o 4%[91], ammacare pe bbia 'e mminarale idrate[92] e nu ppe 'o chiatro suprafficiale.
Grazzie â 'e ffutugrafie â auta resoluzzione d’’oMars Global Surveyor se nzajaje 'o rrafagno 'e cumprecate rezze natorale 'e drennaggio, cu curze prencepale e cuncurze. Se ponno spisso veré elemiente morfologgece ntreppecabbele cummoconoide 'e deiezione eDelta 'e sciummo, ca fanno penzà a n'aggente liqueto spiccicato â ll'acqua e nun teneno luntanante gnefecante respietto â 'e sciumme terriestre. 'A messione d’’o roverMars Science Laboratory (mpurre annumenato Curiosity) facette alleggestrà pp'â primma bota mmaggene â bbeceno 'e cuonche marziane reggenate â curze 'e acqua, cu caratteresedimientologgece tale e quale â chille nt'â Terra. 'O Mars Global Surveyor tuttavòta futugafaje cocca centinaja 'e asempie assumegliante â ncarzie 'e trasoramiento addu 'e craterie e 'e canyon. Sti scasamiente (gully) se ponno truà cchiù nt'ê aute d’’o lato 'e vascio e tutte quanne tenenu na renza 'e 30º a respietto 'o polo 'e bascio[93]. Nun fujeno truate nmagnature o cratiere, lascianno penzà â na furmazzione 'e frisco.
Novo deposeto nt'â nu craterio nt'â riggione Centauri Montes
Nu asempio 'e stu fenomeno 'e trasorazzione d’’o turreno se pò veré nt'â na pennechella cugully allepreso nt'â ruje mumiente: nt'ô siconno nce steva nu elemiento 'e culore chiaro ca jè nu novo deposeto 'e stierre. Michael Meyer, ì'o responsabbele d’’o Prugramma 'e Esplorazzione Marziana d’’a NASA, rrechiaraje ca sultanto nu frusso 'e mmateriale cu tanta acqua ô stato liqueto pò ffà nu stierro cu chella nfanzia e chillu culore. Tuttavota nun jè possebbele scudere ca ll'acqua bene â cchiogge o â ll'ate jonte ca nun stanno nt'ô turrieno[94]. 'A ll'ate scenarie fujeno chiaitate, nzemmora 'a possebbeletà ca 'e stierre beneno d’’e chiatre 'e anidride carobneca o d’’a 'o muvemiento d’’e ppovere ncopp'â supraffigia[95][96]. 'A ll'ati nzaie 'e ll'asistenza 'e acqua rint'ô stato liqueto ncopp'â Marte beneno d’’a scuperta 'e particulare minalare cumm'âematite e 'agoethite ca cierte bote se formano sulo quanno nce stà acqua[97]. 'E filo, nt'ê stisse tiempe d’’a scupierta 'e nove nzaie 'e ll'asistenza 'e ll'acqua, beneno rebattute penzate sciuvé grazzie â 'e sturie ì'e mmaggene â auta resoluzzione (30 cm) mannate d’’o Mars Reconnaissance Orbiter (MRO)[98]. 'O 1º 'e Aùsto2008 'a sondaPhoenix truajeacqua annevata, scavanno 'e cocco centimetro 'a supraffigia 'e Marte, ma 'o chiatro jè sobbremato nt'âsol sanza nisciuna smangiatura[99].
Nt'â esplorazzione muderna 'a Nasa se cuncentraje nt'â rrecerca 'e acqua ncopp'ô chianeta cummo elemiento base pp'a nasceta d’’a bbita. Nt'ê ll'anne passate fujeno addunate 'e signe 'e nu rovagno 'e acqua e ncarzie spiccicate â 'e sciumme ncopp'â Terra. Mpurre mmò nce songo na meta 'e allaie ncopp'â riggene 'e ll'acqua liqueta ca na bota steva ncopp'ô chianeta; l'acqua, nt'â forma 'e chiatro, jè sulo na piccirella parte d’’e calotte pulare, pe tramente 'o riesto jè anidride carboneca. 'A ll'ata acqua se pò truà nt'ô turreno d’’o chianeta, ma nun se sape quanno ce ne sta. 'O rovagno 'e acqua abascio 'o turreno d’’o polo sud 'e Marte fuje scanagliata d’’a sonda europeaMars Express ô Jennaro2004; rint'ô2005 'oradarMARSIS truaje nu stierro 'e chiatro spisso cchiù 'e nuchilometro ntr'â 'e 1,5 e i 2,5 km d'e pruffonetà, adduù stà 'a regioneChryse Planitia. Ô Julio 2008 nunziaje 'e nzaie d’’o rovagno 'e acqua ncopp'â Marte[100]. Ô Settiembre 2015, ncopp'â n'articulo 'eNature Geoscience fuje nunziata 'a scupierta 'e acqua liqueta ncopp'ô chianeta, segellanno 'a penzate 'e nu gruosso nummero 'e sturiuse, chiù nparticulare 'e piccirille frusse 'e acqua salata ca nasceno regolatamente[101]. Ô 28 'e Settiembre2015, 'a NASA cummunecaje 'e avé 'e nzaie ca ncopp'â scorza 'e Marte nce sta acqua salata liqueta nt'â forma 'e lava, simbé nun ce steva n'asservazzione vera[102]. Mmece ll'analese radar fatte ntra 'o 2012 ô 2015 d’’aMars Express relevajeno sanza suspice na mosta 'e acqua salata liqueta abascio â scalotta pulare 'e vascio[103][104].
Mappa topografeca 'e Marte. Se ponno veré 'e gruosse aute vurcane ('e russo) e 'e prufonne craterie (in blé)
'Atopografia 'e Marte tene na dicotomia ntr'â 'e ruje emisfiere: â nord 'a line nce stanno gruosse chianure cummegliate â culate 'e lave, pe tramente ô sudd nce stanne granne aute cu migliara 'e cratiere. Na teoria pruposta rint'ô 1980 e convalorata 'a nzaie scentifcehe nt'ô 2008, scurpa sta situazzione truanno 'a reggene nt'â ns tuzzata d’’o chianeta cu n'uggetto gruosso quanno âPrutone, abbenuta quattre meliarde 'e anne fa[62][105]. Si sta teoria bene seggellata, ll'emisfero 'e coppa marziano, ca jè 'o 40% d’’o chianeta, addeventarrìa 'o sitio 'e mpatto cchiù gruosso d’’o Sestemma Sulare cu 10 600 km 'e longaìrìa e 'e 8500 km 'e ruppiezza, soperchianno 'o primmato d’’oVacino Polo Sud-Aitken[4][5]. 'A supraffigia Marte nu pare jessere muvemientata 'a ll'energia 'e chella terriestre. Nfrutto, Marte nu tene na cruosta spartuta nt'â pplacche, e addonche 'a tettoneca â zolle d’’o mudiello terrestre nu pò jessere applecata â stu chianeta. Ll'attivetà vurcaneca fuje assaje ntensa, cummo remmostra 'o rovagno 'e mpurtante vurcane. 'O cchiù gruosso jè ll'Olympus Mons, ca, cu na base 'e sejeciento km e n'autezza 'e 24 km a respietto d’’e chianure ntuorno, jè porzì 'o cchiù gruosso d’’o sestemma sulare[106]. Isso assumeglia assaje ê vurcane â scuto 'e ll'Hawaii, ca se furmajeno â asciuta 'e luonghe tiempe 'e lava assaje fluida[107]. Uno d’’e ppecché d’’o rovagno 'e sti gruosse vurcane jè ca 'a scorza marziana nun tene 'a mobbeletà d’’e placche tettoneche. Chisto vordì ca 'e punte caure arà saglie ncoppo 'o magma vattono sempe 'e stesse zzone d’’o chianeta, sanza 'e se movere ppe meliune 'e anne. 'A vascia forza 'e appussatezza ajutaje 'a llava, ca ncopp'â Marte tene na pesantezza nu poco cchiù auta 'e chella 'e ll'acqua ncopp'â Terra. Stu fatto renne possibbele na cchiù facele sagliuta d’’o turreno e na cchù gruossa spannuta ncopp'â supraffigia.
Nu gruosso canyon, luongo 50 km, lasco cinquciento km e prufonno cinche o seje spacca 'o chianeta ncopp'ô equatore e jè annumenatoValles Marineris, e jè 'a sula struttura nu poco spiccicata â chelle verute nt'ô XIX seculo e aroppo iurecate uno 'e cchiù gruosse sgarre d’’a muderna astronomia. 'O rrovagno suojo jè na vera martina pp'â supraffigia marziana, e, cunzideranno 'a grannizza suoja, nun jè chiaro cosa ll'ave criata: 'e seguro nun fuje 'a smangiatura 'e agiente atemosferece o 'e acqua[108]. 'A struttura 'e stu canyon jè accussì gruossa ca fà peccirilo 'oGrand Canyon mmerecano. 'O stisso canyon ncopp'â Terra sarrìa accussì luongo â partere âLondra ppe appassàCittà d''o Capo, cu na prufonnetà 'e 10 km. Stu fatto fà capì cummo stu canyon tene na gruossa mpurtanza pe Marte, e cummo isso nu pò jessere paravunato 'a chille d’’a Terra. N'atu mpurtante canyon jè 'aMa'adim Vallis, annumenato r'ô termene abbrajeco ppe chiammà 'o chianeta. 'A lungarìa soja jè 'e 700 km, llasco 20 km e appassà na prufonnetà 'e 2 km. Nt'â l'ebbreca Noachiana 'a Ma'adim Vallis pareva nu gruosso vacino 'e drennaggio 'e treje meliune 'e chilometre quatrate[109].
Ll'Olympus Mons, ' vurcano cchiù auto d’’o sestemma sulare
Marte tene 'a parte 'e 43 000 cratiere 'e mpatte cu nu diametro cchiù auto 'e 5 km[110]; 'o cchiù gruosso jè 'oBacino Hellas, na struttura cu albedo chiara vesebbele mpure d’’a Terra[111]. Marte, ppe bbia d’’a ggrannizza suoja, tene na prubbabbeletà cchiù vasca 'e chella d’’a Terra 'e nu sbuoglio cu nu uggietto â fora, tuttavota 'o chianeta sta cchiù abbeceno â cinghia 'e asteroide e nce sta mpurzì 'a possubbeletà 'e ncuntrà uggiette attrappuliate nt'â ll'orbeta 'e Giove[112]. 'E filo ll'atemosfera marziana rà na specie 'e prutezzione ê cuorpe cchiù piccirille: si paravonata 'a chella d’’a Luna, 'a supraffigia 'e Marte tene meno craterie.
'O Thermal Emission Imaging System (THEMIS) muntato ncopp'âMars Odyssey turaje siette possebbele trazute 'e caracuonchele 'e lato d’’o vurcanoArsia Mons[113]. Ogneduno caracuoncolo tene 'o nomme 'e cristiane amate 'e chi 'e scuprette[114]. 'A ggrannizza 'e sti trasute songo ntr'â 'e 100 e 'e 252 mietre 'e allargezza e se penza ca 'a prufonnetà lloro pò jessere ntr'ê 73 e 'e 96 mietre. Nsarvamiento ô caracuoncolo "Dena", tutte sti caracuonchele nun lassano trasere 'a lluce, rennenno mpossebbele capì 'a ggrannizza 'e rinto. 'O 19 'e Frevaro2008 'oMars Reconnaissance Orbiter alleggestraje nu mpurtante fenomeno geologgeco:'e mmaggene alleggrestrajeno na frantummaglia ca se penza jessere 'e chiatre, povere e gruosse piezze 'e preta ca nse scantonajeno 'a na scuoglièra auta 'a parte 'e setteciento mietre. Nzaie 'e sta valanga nse ponno truà mpurre nt'ê tummule 'e povera ncopp'â 'e stisse scuglière[115].
Na chianta 'e Marte disegnata â Schiaparelli rint'ô 1877; nse ponno nutà 'e nuomme signate â 'e prencepale furmazziune marziane, ancora ausate
'E nuomme 'e Marte teneno â mmente 'e primme chiante criate d’’e primme sturuiuse d’’o chianeta. Johann Heinrich Mädler e Wilhelm Beer fujeno 'e primme â s'addunà ca 'o gruosso d’’a supraffigia 'e marte nu pò maje cagnà e fujeno capace 'e truà 'o tiempo 'e revotazzione. Int'ô 1840 Mädler disegnaje 'a primma mappa d’’o chianeta tenenno â mmente cchiù 'e riece anne 'e sturie. 'E ruje scenziate nun signarono nu nuomme 'e carattere uno a uno, ma 'e rettero na lettra[116]. Ntr'â 'e primme chiante arò nce stevano 'e nuomme d’’a supraffigia d’’o chianeta se pò alleurdà chella d’’o 1877 fravecat'âGiovanni Schiaparelli, ca truaje e rescrevette 'e prencepale cunfurmazziune e peglianno 'e nuomme â cierte tiermene 'e antiche (Ausonia), ddeje, loche geografeche (Syrtis Major, Benacus Lacus), enteche metologgece (Cerberus, Gorgonium Sinus), e zetara[116]. Aropp'â chesta nce funeno 'a ll'ati chiante, cumm'â chelle 'eLowell (1894), Antoniadi (1909), De Mottoni (1957).
'A supraffigia 'e Marte jè classefecata ppe comme se sbaria ll'albedo. 'E cchiane cchiù chiare, cummegliate â povere e arene 'e ossedo 'e fierro, songo annemunate comm'â gruosse aree geografeche cumme verborazìa ll'Arabia Terra o ll'Amazonis Planitia. 'E furmazziune cchiù ascure mmece, ca na bota se penzava jessere mmare, teneno 'e nuomme cumm'âMare Erythraeum,Mare Sirenum eAurorae Sinus. 'A struttura cchiù ascura ca se pò veré d’’a Terra jè Syrtis Major[117]. Aroppo, ll'IAU nzertaje 'acartografia 'e Marte ppe puté canoscere 'e loche marziane, spartenno 'a supraffigia â sciaveca, ns rezza ca nse pò rappresentà 1:5.000.000 e ca refinisce trientamaglie[118].
Marte tene namassa 'e 'a parte 'e ll'11% 'e chella terriestre, pe tramente 'o raio 'e ll'equatore jè 'e 3 392,8 km. Ncopp'â supraffigia 'e Marte 'a tummetà jè 0,376 bbote 'e chella terriestre. Verborazia, n'ommo 'e sittanta kg ca ammesura 'o pisemo ncopp'â Marte facennose ajutà â na valanza tarata siconn'â ll'appusatezza terriestre alleggestrarrìa nu pisemo 'e 26,3 kg.
'O smingulo strato atemosfereco 'e Marte se pò veré ncopp'â ll'orizzonte 'e ll'area 'eArgyre Planitia. Â smerza se pò beré mmece 'ocraterio Galle. (Viking 1, 1976)
Marte nun tene namagnetosfera ca ' cummoglia sano, e aropp'ê truate d’’omagnetometroMAG/ER d’’oMars Global Surveyor e cunzideranno ca fuje scannagliato 'o defauto 'emagnetismo ncopp'ê ccraterie Argyre eHellas Planitia[121], se penza ca jè sscumparuta 'a parte 'e quattre meliarde 'e anne; 'o vviento sulare coglie addonche 'aionosfera. Stu fatto mantene l'atemosfera d’’o chianeta muscarielle ppe mmiezzo d’’a asciuta 'e atome d’’a parte ê fora. Nu nzaio 'e stu fatto fuje ca 'oMars Global Surveyor, nzemmora ôMars Express, truajeno sti partecelle atemosferece ionezzate ca se ne jivano allascannose â reto 'o chianeta. 'A pressione atemosfereca media jè 'e 700 Pa, ma cagna 'a na zica 'e 30 Pa ncopp'â ll'Olympus Mons a cchiù ì'e 1155 nt'â ll'Hellas Planitia. Ppe ffà nu specchiale, Marte tene na pressione ca jè vascia quanno ll'1% 'e chella d’’aTerra. lL'atemosfera marziana jè fatta 'eanidride carboneca (95%),azoto (2,7%),argon (1,6%),papone,ossigeno emonossido 'e carbonio.
Asteme 'e metano trazute nt'â ll'atemosfera nt'â staggione 'e ll'emisfero 'e coppa
Fuje segellato na bota pe tutte[120] 'o rrovagno 'emetano nt'â ll'atemosfera marziana e nt'â ccierte zzone mpurre gruosse gruosse tummele[120]; 'a cuncentrazzione media sta nt'ê 10ppb ppe unetà 'e volume[122][123]. Sicommo 'ô mmetano jè nugas nstabbele ca bene spartuto nt'âradiazzione ultraviuletta nt'â nu tiempo 'e 340 anne nt'ê cunnizziune atemosfereche marziane, 'o rrovagno suojo gnefeca ca nce sta na jonte frisca 'e gas. Ntr'ê pussibbele mutive nce ponno jessere 'e vurcane, ì'e mpatte cucumeta[124] e 'o rrovagno 'e forme 'e bita microgeche nasciute pp'o mmetano. N'autro motivo pò jessere nu prucesso nun biologgeco pp'aserpentinite ca aggesce cu ll'acqua, anidride carboneca e ll'olivina, numinarale assaje commune ncopp'â scroza 'e Marte[125].
Nt'â vernata 'o calore s'avascia accussì tanto ca ffà cundenzà 'o 25-30% 'e ll'atemosfera, ca creja chiatte strate 'e masco o 'e anidride carboneca soleta[126]. Cu 'a staggione 'o chiatro sobbrema, causanno gruosse zumbate 'e pressione e ufère cu biente 'e 400 kh/h. Sti fenomene staggiunale carrejano na meta 'e povera e popone 'e acqua ca crejano gruosserugne. Ste nugole fujeno futugrafate d’’o roverOpportunity int'ô2004[127].
Maggene alleggrestrata d’’oocchiaro spazziale Hubble ô 28 'e Attrufo2005 ca fà veré na gruossa trupea 'e arena abbecen'â ll'equatore d’’o chianeta
Ntr'â tutte chille chianite d’’o sestemma sulare Marte je chillo cu 'o tiempo cchiù spiccicato â chello terriestre pe bbia d’’a renza 'e ll'asse 'e revotazzione. 'E staggiune tuttavòta songo 'o roppio, sicommo 'o scrastamiento d’’o Sole 'o fà avé na revotazione 'e quase ruje anne. 'o Calore cagna ntr'â 'e −140 °C nt'ê vvernate pulare nfin'â 20 °C nt'â staggione. Sti ntuoste cagnamiente 'e calore nce stanno pe mmiezzo ca Marte tene n'atemosfera spomigglia, e addonche na vascia pressione, ca nun 'o fà tené 'o calore nterra[128]. N'ata luntananza jè ll'orbeta eccentreca: Marte sta abbecen'ôperiastro quanno nce stà 'a staggione nt'â ll'emisfero 'e vascio e 'a vernata intâ chillo 'e coppa, e abbecen'â ll'afastro quanno jè â cemmerza. Perzò tene nu tiempo cu na escursione termeca cchiù àuta nt'ô lato 'e coppa â respietto 'e chello 'e vascio ca jè sempe cchiù jajo e freddeluso. 'O calore d’’o lato 'e coppa rint'â staggione se ponno aizà purzì 'e 30°C cchiù 'e chelle 'e na staggione 'e chillo ncoppo[129].
'E trupeje 'e arena songo assaje mpurtante e nse possono truà nt'â na parte piccirella nfin'ô chianeta sanu sano. Nce stanno specie quanno Marte sta abbecen'ô Sole e fuje segellato ca aizano 'o calore atemosfereco d’’o chianeta cu na speci'eaffietto serra[130]. 'A trupea 'e arena rint'ô 2018 sarrìa una 'e chelle cchiù sturiate cu ruje rover ncopp'ô turrieno marziano ppe mesorà 'nterra (Opportunity eCuriosity) e 'ttreje sonde nt'â ll'orbeta (2001 Mars Odyssey,Mars Reconnaissance Orbiter eMAVEN).[131]. Tutt'e ruje 'e calotte pulare songo fatte 'e chiatre cummegliato 'a nu strato 'e nu mietro 'e anidride carboneca soleta ô lato 'e coppa, pe tramente 'o strato jè spisso uotto mmietre nt'ô llato 'e vascio. 'O chiatro sicco e 'o masco songo nzemmora ppecché 'o primmo cundenza cu nu calure cchiù vascio assaje e addonche aroppo a chello 'e ll'epoca quanno ffà frisco[132]. Tutt'e ruje 'e pole tenento desegne â mbrana 'e spirale ppe mmiezzo 'e ll'azzione ntr'â 'o cauro d’’o Sole e 'a sobbremazzione e cundensazione d’’o chiatro. Mpurzì 'e grannizze lloro cagnano siconn'â staggione[133].
Marte tene ruje satiellete natorale:Fobos eDeimos. Tutt'e ruje fujeno scupierte âAsaph Hall nt'ô 1877. E nuomme d’’e lloro,Paura eTerrore, allecuordano 'ametologgia grieca, addù Fobos e Deimos accumpagnajeno 'o pateAres,Marte pp'eRumane, nt'â uerra. Nun jè chiaro cummo e si Marte pejaje ste ruje lune. Tutt'e ruje teneno n'orbeta â cateniello, abbecen'â ll'equatore, na cosa ca succere arraro. Tuttavota 'a cumposizzione lloro face penzà ca tutt'e ruje songo uggiette cumm'â ll'asteroide[134].
Fobos jè 'a cchiù gruossa d’’e roje lune, mesoranno 26,6 km. Tene 'a 'nbriana 'e na preta scuonceca cu assaje cratiere, cu 'o cchiù gruosso ca se chiamma Stickney e ca cummoglia quase 'a mmità d{v}}a chiattezza soja. 'A supraffigia d’’o satiellete jè cummegliata sana sana âregolite, ca refrette sul'o 6 % d’’a luce rd’’o sole. 'A denzetà jè vascia assaje e allecorda 'e meteoritecondrite cravunacea e ffà penzà ca 'a luna fuje pejata d’’o campo 'e tumità 'e Marte[135]. Ll'orbeta suoja ntuoro 'o chianeta russo jè 'e sett'ore 39 menutule, tene 'a forma 'e nu rutiello e jè luntana 'e 1º r'ô chianu 'e ll'equatore; tuttavoca, sicommo ca jè poco stabbele, pò fà penzà ca fuje pejato â pocu tiempo fa. Fobos tene nu periudo 'e orbeta cchiù vascio 'e chello 'e revotazzione 'e Marte; stu fatto o fà soriere â ll'Occaso e trasere â ll'Uorto nt'â sulo unnece aore. 'A renza cchiù luongo d’’o satiellete tene 'a faccia sempe ppo chianeta matre, accussì comm'â Luna d’’a Terra. Sicommo sta abascio 'a ll'autezza sincrona, Fobos s'adda abbecenà, nt'ê 50 meliune 'e anne c'anna abbenì, sempe 'e cchiù ô chianeta, nfin'â nzoperà 'olemmeto 'e Roche e schiattarse[136].
Deimos mmece jè 'a luna cchiù peccerella e cchiù â fora, sicommo ca jè 'e 15 km. Tene na 'nbriana 'e n'ellisse, e, abbenché tene na piccirella forza 'e tumità, tene nu gruosso strato 'e regolite ncopp'â supraffigia, ca cummoglie nu poco 'e cratiere facennola paré cchiù rregulare 'e Fobos[137]. Mpurzì cumm'â isso mperrò tene 'a stissa cumposizzione 'e ll'asteroide. Deimos stà â fora 'e ll'orbeta sincrona e se leva â ll'Uorto e nce mette cchiù 'e ruje juorne ppe trammuntà â ll'Occaso, simbé ll'orbeta soja jè 'e trienta aore e decedotto mmenutule. 'O scrastamiento â Marte jè 'e 23459 km. Cumm'â Fobos, tene sempe â stessa faccia nt'ô cielo 'e Marte. Nt'ê punte Lagrangiane 'e ll'orbeta 'e Marte nce stanne mpurzine cierteasteroide troiane. 'O primmo,5261 Eureka, fuje truato nt'ô 1990. Annanzo nce fujeno (101429) o 1998 VF31, (121514) o 1999 UJ7 e 2007 NS2. Nsarvamiento â UJ7 ca sta nt'ôpunto troiano L4, tutt'e ll'asteroide stanno nt'ô L5[138]. 'E magnituddene parute d’’e lloro stanno ntr'â 16,1 e ô 17,8[138], pe tramente 'o semiasse cchiù gruosso lloro jè 'e 1,526 UA[138]. Nu sturio accuoveto d’’asfera 'e Hill marziana, nsarvamiento â parte ê rinto â ll'orbeta 'e Deimos ca jè nvesibbele â luce refressa â Marte, jè na smentuta ô rovagno ì'e ll'ati satiellete ca passano 'a magnitudine paruta 'e 23,5, zoè nu raio 'e 90 m ppe n'albeto 'e 0,07[139].
Trammunto ncopp'â Marte leggestrato d’’o Craterio Gusev ô 19 'e Majo 2005 d’’aSpirit
Grazzie 'o rovagno 'e na meta 'e satelliete, sonde e rover, se pò sturà ll'astronomia ncopp'â Marte. Si se fà nu assuocio cu 'a grannizza d’’o nnevierzo, 'o scrastamiento ntr'â Terra e Marte jè piccirillo assaje; tuttavota se pò addunà 'e cierte luntananze nt'â ll'asservazzione astronomica d’’o sestemma sulare cummo, verborazia, na nova pruspettiva d’’a Terra e d’’a Luna, d’’e satiellete Fobos e Deimos e 'a ll'ati fenomene spiccicate 'a chille terriestre, cumm'ê ll'aurore e 'emeteore[140].
'A Terra e 'a Luna futurafate d’’oMars Global Surveyor l'8 'e Majo 2003 (se pò veré porzì 'o Sud Amereca)
L'8 'e Majo 2003 ê 13:00 UTC 'oMars Global Surveyor futugrafaje 'a Terra e 'a Luna nt'â cchillu mumiento abbecene assaje â ll'elongazzione angulare massema d’’o Sole e â nu scrastamiento 'e 0,930 UA â Marte. 'E magnitudene parute fujeno −2,5 e +0,9[141]. Sti magnitudene tuttavòta cagnano assaje ppe mmiezzo d’’o scrastamiento e 'a pusizzione d’’a Terra e d’’a Luna. Â Marte se pò mporzì veré 'otranzeto da Terra annanz'ô Sole. 'O cchiù frisco fuje ll'11 'e Majo 1984[142], pe ttramento chillo annanzo se ntrojeta p'ô 10 'e Noviembro 2084. Fobos pare â Marte cu nu diametro angulare 'e nu tierzo a respietto 'e chello d’’a Luna veruta d’’a Terra, pe tramente Deimos pare na stella. Nu crestiano pò veré 'o tranzeto d’’e ruje satiellete annanz'ô Sole mporzì sì ppe Fobos s'adda parlà 'e n'aggrisse d’’a stella, pe tramente ca Deimos sarrìa cumm'â nu punto nt'ô cateniello d’’o Sole.
Venere eGiove sarrìano nu poco cchiù lummenuse d’’a Terra verute â Marte; Venere, simbé tene nu scrastamiento cchiù àuto e nu diametro angulare cchiù vascio 'e chillo d’’a Terra, tene n'albedo cchiù àuta assaje, ppe mmiezzo d’’a novolusetà soja. Simbé sanza mminute, accussì cummo veruto d’’a Terra, trescarrìa nt'ô cielo marziano cu na magnitudine d’’a parte 'e −3,2. Giove sarrìa nu poco cchiù lummenoso â respietto 'e cummo se vere d’’a Terra, quanno sta int'â ll'apposizzione, sicommo ca tene nu scrastamiento cchiù vascio â Marte, e stralucesse 'e magnitudine −2,8[143].
Nu scantone d’’o meteorite ALH 84001 arù se ponno veré cierte strutture â catena ammacare 'e reggene biologgeca (1996)
'O 16 'e Aùsto1996 'a rrevistaScience nunziaje ca truaje nzaje ca facettero penzà ca nce steva bita ncopp'â Marte nt'ô meteoriteALH 84001[144]. Fatecajeno â truata 'e scenzate d’’oJohnson Space Center (JSC) Dr. David McKay, Dr. Everett Gibson e Kathie Thomas-Keprta nzemmor'â na chiorma 'e ll'Stanford University dereggiuta d’’o Prufessò Richard Zare. 'O meteorite fuje truato addu ll'Allan Hills (Antartide) e fuje uno d’’e primme rurece meteoriete truate ncopp'â Terra ca teneno 'e carattere chimmece d’’o turreno marziano. Aropp'â n'anàlese microbiologgeca, mineraloggeca, geochimmeca e chimeca se penzaje ca nt'â ll'ebbreca ntr'â 'e quattre e treje meliarde 'e anne primma, quann’’o chianeta jera cchiù ummeto e ngottato, ncopp'â Marte nce stevano bite spiccicate assaje 'e nanobattiere ca stevano ncopp'â Terra[145]. 'E rresolte 'e stu sturio fujeno parate â cummuneta 'e scenziate ca truajeno na meta 'e allaje ncopp'ê resortate. 'O 17 'e Decembre2014 'o rover marzianoCuriosity seggellaje 'o rovagno 'emetano nt'â ll'atemosfera 'e Marte, cchiù 'e riece bote 'e valure standar, truanno asteme 'e mulecole organeche (cumm'ê cumpuoste 'e ll'idrogeno,ossigeno ecarbonio). Simbé jè na mpurtante scupierta, s'adda agghiostà 'e pise si 'a jonte 'e sti elemeniente jè 'o vero biologgeca, pecché 'o mmetano pò nascere mpurzì 'a pruciesse geologgece.
Spisso, 'e furmazziune natorale ncopp'â su'raffiggia marziane fujeno ntreppecate cummo uggiette artificiale e nzaie 'e ll'asistenza 'e nu populo ntelligente. 'AFaccia ncopp'â Marte jè ll'asempio cchiù annummenato[146].
↑Joseph G. O’Rourke, 1º 'e Noviembro 2012,Terrestrial planet evolution in the stagnant-lid regime: Size effects and the formation of self-destabilizing crust,Icarus, 221, 2, pp. 1043–1060.
↑Teresa Wong, 2 'e Julio 2015,Towards scaling laws for subduction initiation on terrestrial planets: constraints from two-dimensional steady-state convection simulations,Progress in Earth and Planetary Science, vol. 2, n. 1.
↑A. N. Halliday, H.Wänke, J.-L. Brick, 4=R. N. Clayton, 2001,The Accretion, Composition and Early Differentiation of Mars,Space Science Reviews, vol. 96, n. 1/4, pp. 197-230.
↑Werner S.C., 2009,The Global Martian Volcanic Evolutionary History,Icarus, vol. 201, pp. 44-68.
↑J. W. Head, L- Wilson,The Noachian-Hesperian Transition on Mars: Geological Evidence for a Punctuated Phase of Global Volcanism as a Key Driver in Climate and Atmospheric Evolution, 42nd Lunar and Planetary Science Conference, 2001.
↑{Barlow N.G., 2010,What We Know about Mars from Its Impact Craters,The Geological Society of America, v. 122, n. 5/6, nn. 644–657.
↑Tanaka K.L., 1986,The Stratigraphy of Mars,Journal of Geophysical Research, vol. 91, n. B13, E139–E158.
↑Rossman P. P. Irwin III, Kenneth L. Tanaka, Stuart J. Robbins, 2013 ,Distribution of Early, Middle, and Late Noachian cratered surfaces in the Martian highlands: Implications for resurfacing events and processes,Journal of Geophysical Research, v. 118, pp. 278–291.
↑Topographic control of hydrogen deposits at low latitudes to midlatitudes of Mars,Journal of Geophysical Research, W. C. Feldman, T. H. Prettyman, S. Maurice, vol. 110, n. E11, 2005.
↑Giovanni Leone, Majo 2014,A network of lava tubes as the origin of Labyrinthus Noctis and Valles Marineris on Mars,Journal of Volcanology and Geothermal Research, vol. 277, pp. 1–8.
↑R. Irwin, T. Maxwell, A. Howard, R. Craddock, D. Leverington, 2002,A Large Paleolake Basin at the Head of Ma'adim Vallis, Mars,Science, vol. 296, pp. 2209-2212.
↑Jacobson, R.A.,The Orbits and Masses of the Martian Satellites and the Libration of Phobos, 2010,The Astronomical Journal, vol. 139, n. 2, pp. 668-679.
↑Physics of bodily tides in terrestrial planets and the appropriate scales of dynamical evolution, 2007,Journal of Geophysical Research, vol. 112, n. E12, pp. E12003.
↑Jean-Loup Bertaux, François Leblanc, Olivier Witasse, Eric Quemerais, Jean Lilensten, S. A. Stern, B. Sandel e Oleg Korablev. (EN) Discovery of an aurora on Mars. URL cunzurdato ô 11 'e Marzo 2009.
↑Search for Past Life on Mars: Possible Relic Biogenic Activity in Martian Meteorite ALH84001, D.S. McKay,Science, 1996, vol. 273, n. 5277, pp. 924-930.
Veverka, J., Burns, J. A.. The moons of Mars in Annual review of earth and planetary sciences. Volume 8. (in en) Palo Alto, Calif., Annual Reviews, Inc., 1980.
.svg)
