Esta páigina ó cacho fui traduzida outomaticamente ipercisa de ser rebista por un falante natibo de mirandés. Se sabes bien mirandés ajuda la Biquipédia rebendo este artigo. Apuis de la rebison apaga esta marca. Oubrigado!
Storiografie (de "storiógrafo", de lgriego Ιστοριογράφος, de Ιστορία, "Stória" i -γράφος, de la raiç de γράφειν, "screbir": "l que scribe, ó çcribe, laStória"[1]) ye ua palabrapolissémica. Zeigna nun solo lregistro scrito de la Stória, lamimória establecida pula própiahoumanidade atrabeç de lascrita de l sou própiopassado, mas tamien laciéncia de la Stória.
Ye ampossible acabar culapolissemia i cula superposiçon destas trés acepçones, mas de maneira simplificada, puode-se admitir: la stória ye l studo de ls feitos de l passado; la storiografie ye la ciéncia de la stória i la storiologie la sueeipistemologie.
LaFilosofie de la Stória ye l galho de lafilosofie que cuncerne al seneficado de la stória houmana, se ye que l ten. Specula acerca dun possible finteleológico de sou zambolbimiento, ó seia, pregunta-se se hai un sboço, un propósito, percípio diretor ó finalidade ne l porcesso de la stória houmana. Nun debe cunfundir-se cun ls trés cunceitos anteriores, de ls quales se separa claramente. Se l sou oubjeto ye laberdade ó ldeber ser, se la stória yecíclica ó lhinear, ó se neilha eisiste la eideia deprogresso, son matérias de las quales trata esta deciplina, alheias a la stória i a la storiografie propiamente ditas.
Un anfoque anteletual, que tampouco cuntribui mui para antender la ciéncia stórica cumo tal, ye la subordinaçon de l punto de bista filosófico a la storicidade, cunsidrando to la rialidade cumo perduto dun debir stórico: esse serie l lhugar de lstoricismo, corriente filosófica que puode stender-se la outras ciéncias, cumo laGeografie.
Ua beç çpojada de la queston meramente nominal, resta para la storiografie, antoce, laanáleze de la stória scrita, de las çcriçones de l passado; specificamente de ls anfoques nanarraçon,anterpretaçones, bisones de mundo, uso de laseibidéncias ódecumientos i ls métodos de sue apersentaçon pulsstoriadors; i tamien l estudo destes, por sue beçsujeitos ioubjetos de la ciéncia.
La storiografie, de maneira restrita, ye la maneira pula qual la stória fui scrita. Nun sentido mais amplo, la storiografie refree-se a lametodologie i a las práticas de la scrita de la storia. Nun sentido mais specífico, refree-se a screbir subre la stória an si.
Ye amportante çtinguir lamatéria-prima de l trabalho de ls storiadores (lafuonte purmária) de l perduto acabados ó semi-acabado (fuonte secundária ifuonte terciária). De l mesmo modo, amporta notar la defrença antre la fuonte i l decumiento i l studo de lasfuontes documentales: la sue classeficaçon, prioridade i tipologie (scritas, ourales, arqueológicas); l sou tratamiento (reunion, crítica, cuntreste), i manter l debido respeito a essas fuontes, percipalmente cula suecitaçon fiel. La oureginalidade de l trabalho de ls storiadores ye ua queston delicada.
Storiografie ye l eiquibalente a qualquiera parte de la porduçon storiográfica, ó seia: al cunjunto de ls scritos de ls storiadores acerca dun tema ó período stórico specífico. Por eisemplo, la frase: "ye mui scassa la storiografie subre la bida cotidiana ne lJapon naEra Meiji" quier dezir que eisisten poucos lhibros scritos subre esta queston, ua beç que até al momiento eilha nun recebiu atençon por parte de l storiadores, i nun porque esse oubjeto de studo seia pouco relebante ó porque haba poucasfuontes documentales que proporcionen documentaçon stórica para fazé-lo[3].
Ne l que diç respeito a la difuson i dibulgaçon de la porduçon storiográfica, serie buono que cumprisse ls mesmos requisitos la que se submeten las demales publicaçones científicas (berpublicaçon).
Tamien se outeliza l bocábulo "storiografie" para falar de l cunjunto de storiadores dua nacion, por eisemplo, an frases cumo esta: "la storiografie spanhola abriu ls sous braços i ls sous arquibos a partir de ladécada de 1930 pa ls spanistas franceses i anglo-saxones, que renobórun la sue metodologie."
Ye neçairo defrenciar ls dous tenermos outelizados arriba: "produçon storiográfica" i "documentaçon stórica", inda que an muitos causos coincida que ls storiadores outelizen cumo documentaçon stórica percisamente la porduçon storiográfica anterior.
Cun este redadeiro bemos outra ansuperable caratelística de la Stória que la peculiariza cumo ciéncia: nanhun storiador, por maisoubjetibo que pretenda ser, ye alheno als sous própios antresses,eideologie ómentalidades, nin puode subtrair-se al sou punto de bista particular. Quando muito, puode tentar laantersubjetibidade, ó seia, tener an cunta la eisisténcia de múltiplos puntos de bista. Pa l causo de l eisemplo an tela, cuntrastar las fuontes de Bartolomé de las Casas cun las demales bozes que se oubiran naJunta de Balladolid, antre las quales se çtacou la de sou ribal,João Gines de Sepulbeda, ó anclusibe cula chamada "boç de l bencidos", que raramente ye preserbada, mas a las bezes si, cumo acunte cula "Nueba Crónica y Buen Gobierno" de l ancaGuaman Poma de Ayala[6].
La reflexon subre la possiblidade ó ampossiblidade dun anfoque oubjetibo cunduç a la necidade de superar la ouposiçon antre laoubjetibidade (la dua ineisistente ciéncia "pura", que nun seia cuntaminada pul cientista) isubjetibidade (amplicada ne ls antresses, eideologie i lhemitaçones de l cientista), cul cunceito deantersubjetibidade, que oubriga a cunsidrar la tarefa de l storiador, cumo l de qualquiera cientista, cumo un perdutor social, anseparable de l restante de lacultura houmana, an diálogo cun ls demales storiadores i cun to sociadade cumo un to.
La stória nun ten outra alternatiba senó seguir la tendéncia despecializaçon de qualquiera deciplina científica. L coincimiento de to larialidade yeeipistemologicamente ampossible, inda que l sfuorço de coincimientotrasbersal,houmanístico, de todas las partes de la stória, seia eisigible la quien berdadeiramente querga tener ua bison correta de l passado.
La Stória, antoce, debe segmentar-se, nun solo porque la perspetiba de l storiador steia cuntaminada cun subjetibidade i eideologie, mas porque el debe outar, necessariamente, por un punto de bista, de l mesmo modo que un cientista: se quejir ouserbar l sououbjeto, debe outar por usar untelescópio ó unmicroscópio (ó, de forma menos grosseira, que tipo delente eirá aplicar). Cul punto de bista detremina-se la seleçon de la parte de la rialidade stórica que se toma cumo oubjeto, i que, sin dúbeda, dará tanto la anformaçon subre l oubjeto studado cumo subre las motibaçones dun storiador que l studa. Essa bison prefrencial puode ser cunciente ó ancunciente, assumida cun maior ó menor cinismo pul storiador, i ye defrente para cada época, para cada nacionalidade,religion,classe social ó ámbito ne l qual l storiador pretenda situar-se.
La einebitable perda que supone la segmentaçon, cumpensa-se pula cunfiança an que outros storiadores fazeran outras seleçones, siempre parciales, que dében cumplementar-se. La pretenson de cunseguir uaperspetibaholística, cumo l pretende laStória total ó laStória de las Ceblizaçones, nun sustitui la necidade de todas i cada ua de las perspetibas parciales cumo las que se tratan a seguir:
Ls recortes temporales ban zde las periodizaçones clássicas (Pré-stória,Stória,Eidade Antiga,Eidade Média,Eidade Moderna óEidade Cuntemporánea), até a las stórias por seclos, reinados, i outras. La periodizaçon clássica (ber la sue justificaçon anDebison de l tiempo stórico' ') ye çcutible, tanto pula necidade de períodos de trasiçon i de solapamientos, cumo por nun repersentar períodos coincidentes para todos ls países de l mundo (rezon pula qual fui acusada deourocéntrica) .
LaScuola de l Annales fui ua de las ouriges de la fixaçon de lamimória de ls feitos stóricos an muitas culturas (beija-se an sou berbete própio i mais ambaixo anStoriografie de Roma' '). Lascrónicas (que an sou nome yá andican la antençon de l recorte temporal) son ousadas cumo reflexo de ls acuntecimientos notables dun período, habitualmente un reinado (beija-se ne l berbete própio i mais ambaixo anStoriografie de la Eidade Média iStoriografie espanhola mediebal i moderna) . Laarcontologie serie la lhemitaçon de l registro stórico a la lhista de nomes que acupában detreminados cargos de amportança ourdenados cronologicamente. De fato, la mesmacronologie,deciplina auxiliar de la stória, nace an muitas ceblizaçones, associada al cómputo de l tiempo passado que se fixa na mimória scrita puls nomes de l magistrados, cumo ocorria anRoma, adonde era mais quemun citar unanho por ser l de lcónsuls tales ó quales. Ne lEigito, la lhocalizaçon de l tiempo se fazie pulsfaraós idinasties. Ye mui seneficatibo que nas culturas nun stóricas, que nun fixan mediante la scrita a mimória de l sou passado, ye mui frequente que nun se mantenha la duraçon cuncreta de l tiempo passado mais de l que uns poucos anhos, que puoden ser anclusibe menos de l que ls que dura ua bida houmana[7]. Todo l que acuntece fura del ye referido cumofaç mui tiempo”, ó cumo ne ltiempo de lantepassados, que passa a ser un tiempomítico,ahistórico[8].
L tratamiento cronológico ye l mais outelizado pula maiorie de l storiadores, pus ye l que corresponde a la narratiba cumbencional, i l que permite lhigar las causas passadas cun ls eifeitos ne l persente ó ne l feturo. Inda assi, el ye ousado de bárias maneiras: por eisemplo, l storiador debe siempre outar por un tratamientosíncrono ódiacrónico de l sou studo de l fatos, inda que muitas bezes se fágan ls dous.
l tratamiento diacrónico studa la eiboluçon temporal dun fato, por eisemplo, la formaçon de la classe ouperária naAnglaterra al lhongo de ls seclos XVIII i XIX.
l tratamientosíncrono, cuncentra-se nas defrenças que l fato stórico studado ten a la par, mas an defrentes nibles, por eisemplo: cumpara la situaçon de la classe trabalhadeira naFráncia i na Anglaterra, na cunjuntura de lareboluçon de 1848 (ambos ls eisemplos fúrun referidos a partir deEdward Palmer Thompson[9].
Ne l causo de l período pré-stórico, la defrença radical antrefuontes i método (assi cumo la debison burocrática de lascátedras ounibersitárias) fázen cun que seia ua ciéncia mui lhoinge daquela feita puls storiadores, subretodo quando tales fuontes i métodos se prolongan, dando primazie a la outelizaçon de lasfuontes arqueológicas i al studo de lacultura material an períodos pa ls quales yá eisistanfuontes scritas, falando-se anton nun de laPré-stória, mas si propiamente de laArqueologie cun las sues própias periodizaçones (Arqueologie clássica,Arqueologie Mediebal i mesmoArqueologie Andustrial). Ua defrença menor puode ser ancontrada cul uso defuontes ourales, ne l que ye chamado deStória Oural. Nun oustante, hai que recordar l que fui dezido (ber arribarecortes temporales) acerca de la primazie de las fuontes scritas i l que estas detreminan a la ciéncia storiográfica i a la própia cuncéncia de la stória an sou protagonista, que ye to la houmanidade.
San eisemplos de recortes spaciales laStória cuntinental, laStória nacional i laStória regional. L papel de la stória nacional na definiçon de las própias naciones ye inegable (para la Spanha, por eisemplo, zde lasCrónicas mediebales até a la Stória de lPadre Mariana; beija-se indanacionalismo). Tamien cumo eisemplo, beija-se anStória de la Stória) cumo ls storiadores se agrupan çtintamente por nacionalidade, por época ó por tendéncia.
LaGeografie çpone de cunceitos nun tan potentes mas nó menos arbitrários, que ténen permitido eidificar l prestigioso galho de laGeografie regional. LaStória lhocal ye, sin dúbeda, la de mais fácele justificaçon i de balidade ounibersal, siempre que supere l nible de la simpleserudiçon (que al menos siempre serbirá cumofuonte purmária para obras de maior ambiçon splicatiba).
Ua de las formas de se preguntar qual ye loubjeto de la Stória ye atrabeç de la scolha de l que ye que merece ser mantido namimória, quales son ls fatos memorables. San todos, ó son solo aqueilhes que l storiador cunsidra trascendentales? Na lhista arriba, tenemos alguas repuostas que cada un puode dar.
Alguas destas chamaçones ancerran nun ua simples debison, mas si bisones metodológicas oupostas ó dibergentes, que se ténen multiplicado ne ls redadeiros cinquenta anhos. La stória ye hoije mais plural de l que nunca, debedida nua multiplicidade de specialidades tan fragmentada que muitos de ls sous galhos nun se quemunican antre si, sin tenersujeito ioubjeto quemuns:
laMicro-stória, que se antressa pula specificidade de l fenómenos sociales a partir dua perspetiba que ten sido cumparada a ua lhupa de oumiento;
laStória de la bida quotidiana, a partir dua mesma seleçon de l oubjeto, abre depuis l campo de bison buscando la generalizaçon;
La fragmentaçon de l oubjeto stórico puode anduzir, an alguas ocasiones, a ua lhemitaçon mui fuorçada de la perspetiba storiográfica. Lhebada a un stremo, puode-se reduzir la stória a la ciéncia auxiliar daquela de que se sirbe para ancontrar splicaçon pa ls fatos de l passado, cumo por eisemplo laEiquenomie, laDemografie, laSociologie, laAntropologie ó laEcologie.
An outras ocasiones, la lhemitaçon de l campo de studo porduç rialmente un "género storiográfico":
Puode assinalar-se que hai "géneros storiográficos" que partecipan de la Stória mas que puoden chegar a aprossimar-se mais ó menos deilha: nun stremo ancontran-se ls terrenos de lafiçon acupados pulanobela stórica, cujo balor zeigual nun deminui la sue amportança. Outro stremo ye acupado pulaBiografie i un género aneixo, sistemático i straordinariamente útele para lastória giral cumo ye laProsopografie. Binculada a la stória zde l ampeço de l registro scrito, ua de sues percipales preocupaçones ne l momiento de stablecer ls dados fui l que hoije chamamosArcontologie (las lhistas de reis i dirigentes).
De modo mais splícito, lascorrientes storiográficas normalmente splicitan la sue metodologie dua forma cumbatiba, cumo lProbidencialismo, de ourigeCrestiana (cumbén recordar que, para para alhá de la tradiçon storiográfica griegaHeiródoto iTucídides, la ourige de la nuossa storiografie ye laStória sagrada) ó lMaterialismo stórico de ourigemarxista (que triunfou ne ls ambientes anteletuales i ounibersitários ouropeus i amaricanos an meados de lseclo XX, permanecendo drumido zde la queda de lMuro de Verlin)[10].
A las bezes la rotulaçon de las corrientes ye obra de sous detratores, cul que ls storiadores eilhi eidantificados puoden ó nun cuncordar cul modo pul qual fúrun definidos. Este tipo de cousa poderie ser dezido de l própio probidencialismo, mas serie mais apropiado para corrientes mais modernas, cumo lpositibo burgués, lastória de l eibentos (de l acuntecimientos) i outras.
Ye siempre neçairo anterpretar la storiografie cumo parte de la atmosfera anteletual de la época an que se coloca. Qualquiera porduçon cultural ye dependente de l modelo cultural eisistente, chamando-se a esso moda, stilo ó paradigma dominante na arte ó na filosofie, i ye eibidente que l registro de la stória ye ua porduçon cultural. Laçconstruçon, lpensamiento débil ó lapós-modernidade, cunceitos de l final de lseclo XX, fúrun la ancubadora de la atual çconstruçon de la stória, que para alguns ye solo ua narratiba[11].
Ua buona maneira de çtinguir la anterpretaçon de la stória que ten ua detreminada corriente storiográfica atual ye preguntar-le la quien cunsidra "sujeito stórico" ó berdadeiro protagonista de la stória.
Grupos de storiadores que partilhan metodologies (i se outopromoben cunjuntamente cul poderoso macanismopublicaçon-citaçon) surge por bezes an torno de rebistas, cumo la scuola francesa de lAnnales, la anglesaPast and Persent ó la eitalianaQuaderni Storici; grupos de ambestigaçon ó las própias cátedras ounibersitárias, que son la cúspide de la reproduçon de laseilites storiográficas, atrabeç de lclientelismo i de l reconhecimiento antre pares ("per rebiew").
L aparecimiento de la Stória ye eiquibalente al de lascrita, mas la cuncéncia de studar l passado ó de deixar pa l feturo un registro de la mimória ye ua eilaboraçon mais cumplexa de l que las anotaçones de ls templos de laSuméria[12]. Lasstelas i relebos comemoratibas de batailhas naMesopotámia i ne lEigito yá son algo mais aprossimado.
Las demales ceblizaçonesasiáticas alcançórun la scrita i la stória an sou própio ritmo, pula cumpilaçon de las suesfuontes teológicas sob la forma de lhibros sagrados - por bezes cun cachos stóricos (cumo laBíblia heibraica) ó sofisticaçones cronológicas (cumo lsBedas hindu) -, registran ls sous própiosanales i finalmente la sue própia storiografie, an special naChina[13], que ten l souHeiródoto anSima Qian ("Mimórias stóricas",109 a.C. –91 a.C.) i alcançou ua definiçon clássica stória tipificada, oufecial, culLhibro de lHan deBan Gu (seclo I), que stableciu un padron repetido sucessibamente puls storiadores de l períodos seguintes, de binte i cinco "stórias tipificadas" até1928, data an que apareciu la redadeira dessa monumental série.[14].
Ne l cuntinenteamaricano, salbo la ceblizaçonMaia, nun hai testos, de forma algua, cumparables. Inda assi, l zambolbimiento i la bariadade que la storiografie alcançou naCeblizaçon Oucidental ye dun nible defrente a todas eilhas[15].
Ls purmeirosGriegos, que se antressórun subretodo subre lsmitos de criaçon (lslogógrafos) , yá praticában la recitaçon de l eibentos. La sue narraçon podie apoiar-se an scritos, cumo fui l causo deHeicatiu de Mileto, na segunda metade de lseclo VI a.C.. Ne lseclo V a.C.Heródoto de Halicarnaso defrenciou-se deilhes pula sue buntade de çtinguir l berdadeiro de l falso; por esso, rializou la sue "ambestigaçon" (eitimologicamente "Stória"). Ua geraçon mais tarde, cunTucídides, esta preocupaçon tornou-se crítica, cun base na cunfrontaçon de defrentes fuontes ourales i scritas. La sue "Stória de la Guerra de l Peloponeso" puode ser bista cumo la purmeira obra berdadeiramente storiográfica.
Ne lseclo II a.C.Políbio, an sue obra "Pragmateia" (traduzido tamien cumo "Stória"), talbeç tentando screbir ua obra de Geografie, abordou la queston de la sucesson de ls regimes políticos para splicar cumo ye que l sou mundo antrou na órbita romana. El fui l purmeiro a percurar causas antrínsecas pa l zambolbimiento de la stória, mais de l que ambocar percípios sternos. Nesta fase de lperíodo heilenístico, labiblioteca i lMuseu de Alexandria repersentában l ápice de l afana griego an preserbar a mimória de l passado, l que quier dezir la sue balorizaçon cumo ua ferramienta útele pa l persente i l feturo.
Laceblizaçon romana çpone, a la semelhança de ls griegosHomero iHeisíodo, demitos de ourige recolhidos porBirgílio que ls poetizou naEneida cumo un eilemiento de l porgrama eideológico zenhado porAugusto. Tamien, pul menos zde laRepública, tubo un cuidado special pula recopilaçon de feitos ananales, lalegislaçon scrita i ls arquibos binculados al sagrado de l templos. Até a lasguerras púnicas la recopilaçon de ls percipales sucessos ocorridos staba a cargo de l pontífices, sob la forma decrónicas anuales.
La purmeira obra stórica lhatina cumpleta ye "Las Ouriges" deCaton, de lseclo III a.C..
L cuntato de Roma cul mundo Mediterráneo, purmeiro cunCartago, mas subretodo culaGrécia, lEigito i lOuriente, fui fundamental para ampliar la bison i outelidade de l sou género stórico. Ls storiadores (quier romanos quier griegos) acumpanhórun lseisércitos nas campanhas melitares, cul oubjetibo declarado de preserbar la sue mimória para la posteridade, de recolher anformaçones úteles i de justeficar las sues açones. La lhéngua culta, l lhénguagriego, fui outelizado para este género, a par de la mais sóbria, lLatin.
Salústio, l Tucídides romano, screbiuDe Coniuratione Catilinae (La cunjuraçon deCatilina, de la qual fui cuntemporáneo, ne l anho de63 a.C.). Faç un stenso relato de las causas remotas de la cunjuraçon, assi cumo de las ambiçones de Catilina, retratado cumo un nobre degenerado i sin scrúpulos. AnVellun Angurthinun (“La Guerra deYugurta” rei de l númidas,111 a.C. –105 a.C.), denuncia un scándalo quelonial.Storiae fui la sue obra mais ambiciosa i madura, an parte cunserbada que abrange, an cinco lhibros, ls duoze anhos trascorridos passado la muorte deSila an78 a.C. até67 a.C.. Nun i la percison stórica que le antressa i si la narraçon de alguns fatos cun las sues causas i cunsequéncias, assi cumo la ouportunidade de sclarecer l porcesso de degeneraçon an que la República se biu eimersa. Para alhá de l andebíduos, l oubjeto de la sue ouserbaçon centra-se nasclasses sociales i nas façones políticas: eidealiza un passado birtuoso, i deteta un porcesso de decadéncia que atribui als bícios morales, a la çcórdie social i al abuso de l poder pulas defrentes façones políticas.
Tito Lhíbio (59 a.C. –17), cun ls ciento i quarenta i dous lhibros de "Ab Urbe Cundita' '", debedidos an grupos de dieç lhibros, coincidos cumo "Décadas", atualmente perdidos an sue maior parte, screbiu ua grande Stória nacional, cujo solo tema ye Roma ("fortuna populi romani"), i cujos solos atores son lSenado i las pessonas de Roma ("senatus populusque romanus",SPQR). L sou oubjetibo giral ye ético i didático; ls sous métodos fúrun ls de l griegoIsócrates de lseclo IV a.C.: ye deber de la Stória dezir la berdade i ser amparcial, mas la berdade debe apersentar-se dua maneira eilaborada iliterária. El outelizou cumo fuonte ls purmeiros analistas iPolíbio, mas l sou patriotismo lhebou-lo a distorcer la rialidade an detrimiento de l sterior i a un sprito crítico pobre. Ye un storiador de gabinete, nun biaja nin conhece pessonalmente ls cenários de ls eibentos que çcribe.
Tácito (55 -120), l grande storiador de l Ampério sob ls Flábios, ye, arriba de todo, un ambestigador de las causas.
La storiografie mediebal ye feita percipalmente porhagiógrafos,cronistas, nembros de lclero eipiscopal próssimos al poder, ó pulsmonges. Screben-segenealogies, áridosanales, lhistascronológicas de acuntecimientos ocorridos ne ls reinados de ls sous soberanos (anales reales) ó de la sucesson deabades (anales monásticos); "bidas" (biografies) de caráter eidificante, cumo las de ls santosMerobíngios, ó, mais tarde, de ls reis de laFráncia), i "stórias" que cuntan l nacimiento dua nacion crestiana, saltan ua dinastie ó, ambersamente, fustigan ls eignóbeis dua perspetiba relegiosa. Esta stória, de que son eisemplosBeda, l benerable ("Storia Eclesiastica Gentis Anglorun' '",seclo VIII) óIsidoro de Sebilha ("Eitimologies" i "Storia Gothorun"), yeprobidencialista, de anspiraçonagostiniana, i circunscrebe las açones de ls homes ne ls çígnios de Dius. Ye perciso asperar até alseclo XIV para que ls cronistas se antressen pulpobo, l grande ausente de la porduçon deste período, cumo por eisemplo, la de l francésJean Froissart ó de l florentinoMatteo Billani.
Durante lRenacimiento, lHoumanismo trouxe un gusto renobado pul studo de ls testos antigos, griegos ó lhatinos, mas tamien pul studo de nuobos suportes: las anscriçones (eipigrafie); lasmoedas (numismática) ó las cartas, diplomas i outros decumientos (diplomática). Estas nuobas ciéncias auxiliares de la era moderna cuntribuíran para anriquecer ls métodos de l storiadores: an1681Don Mabillon andicou ls critérios para detreminar la outenticidade dun registro, pula cumparaçon de defrentes fuontes an "De Re Diplomática". AnNápoles, mais de duzientos anhos antes,Lorenzo Balla, la serbício deAfonso B de Aragon tenie cunseguido demunstrar la falsidade de laDoaçon de Custantino.Giorgio Basari cula obra "Las bidas" oufreciu, por sue beç, ua fuonte i un método storiográfico para laStória de la Arte.
Neste período la stória nun ye defrente de la geografie i nin mesmo de las ciéncias naturales. Ye debedida an dues partes: la stória giral (atualmente chamada simplesmente cumo "stória") i la stória natural (atualmente las ciéncias naturales i la geografie). Este sentido amplo de stória puode ser splicado pulaeitimologie de la palabra (berStória).
La queston de la ounidade de l reino que se colocou pulasguerras de religion na Fráncia ne lseclo XVI, dou ourige a trabalhos de storiadores que pertencen a la corriente chamada de "stória purfeita", que mostra que la ounidade política i relegiosa de la Fráncia moderna ye neçaira, al deribar-se de ouriges Gaulesas (Etienne Pasquier, "Recherches de la France"). Lprobidencialismo de outores cumoJacques-Bénigne Bossuet ("Çcurso subre la stória ounibersal",1681), tende a zbalorizar l seneficado de qualquiera mudança stórica.
Ambora nun se trate de nada de nuobo, i la storiografie spanhola ye, talbeç, l mais cumpleto eisemplo dun sfuorço secular para manter la cuntinidade de la mimória scrita de l passado, que tan buonos serbícios prestou zde lascrónicas mediebales que justificában laRecunquista, para reforçar l poder de ls reis ne ls bários reinos crestianos.
Passado a unificaçon de ls Reis Católicos, yá na Eidade Moderna, cuntina cula mesma funçon, splicitamente, la monumental "Stória de la Spanha", de lPadre Mariana ("De Rebus Spaniae lhibri XX",1592, oumentada para trinta lhibros an sue própia traduçon pa l castelhano an1601). Este relegioso tornou-se célebre por sue defesa de ltiranicídio an "De Rege eit regendi ratione" scrito para la eiducaçon deFilipe III de Spanha.
A la época deAlmançor screbiu-se ua stória cuntroladíssima, cumo ye la deIbn Asin, seneficatibamente antitulada de "al-Ma'atir al-camiriyya" ("Gestas amiríes"), obra que solo conhecemos por refréncias.
Antre ls storiadores de lseclo XI (V de la Hégira), na eidade de ouro que coincidiu cula zagregaçon de l califado i l aparecimiento de ls reinostaifa, ls cordobesesIbn Hazn ("Fisal" ó "Storia crítica de las religiones, setas y scuelas") iIbn Hayyán ("Muqtabis el Matín").
Yá fura de l período de la persença muçulmana ne l Al-Andalus cumpleta la storiografie islámica clássicaAl-Maqqari, cul sou "Nafh al-Tib" (seclos XVI-XVII), que reúne muitas de las fuontes anteriores. Las fuontes muçulmanas, an giral, son menos coincidas, i ancluen aqueilhas posteriores a la Recunquista, cumo a pouco coincida "Stória" deIbn Idhari (seclo XVI)[20].
Ne lseclo XVIII, acunteciu ua mudança fundamental: las abordaiges anteletuales de lEiluminismo por un lhado, i la çcubierta dun "outro" an culturas fura de laOuropa (lsotismo, l mito de l "buono salbaige") por outro, suscitan un nuobo sprito crítico (ambora, na rialidade, fússen circunstáncias semelhantes a las que se podien ouserbar an Heiródoto). San postos an queston lsprejuízos culturales i lounibersalismo clássico.
Ls lhemites de la storiografie ne l seclo XVIII son la submisson a lamoral i la ancluson de juízos de balores, de modo que l sou oubjetibo cuntina lhemitado.
Jules Michelet, l storiador de la Reboluçon Francesa.Menéndeç y Pelayo.
Lseclo XIX fui un período rico an mudanças, tanto na maneira de cunceber la stória cumo na de screbé-la.
Na Almanha, esta eiboluçon habie se porduzido antes, i yá staba persente nas ounibersidades de la Eidade Moderna. Agora, la anstitucionalizaçon de la deciplina dou lhugar a bastos cuorpos que reunian i trascrebian las fuontes, sistematicamente. Antre estes, l mais coincido ye l "Monumenta Germaniae Storica", a partir de1819. La Stória ganha ua dimenson de erudiçon, mas tamien de atualidade. Pretende ribalizar cun las demales ciéncias, subretodo cul grande zambolbimiento que estas atrabessan, a la época.Theodor Mommsen cuntribui para dar a la erudiçon las sues bases críticas, an sou "Römische Geschischte" ("Stória de Roma", 1845-1846), para alhá de tener colaborado ne l citado "Monumenta Germaniae Storica" i ne l "Corpus Anscritionun Lhatinarun".
Na Fráncia, fui cunsidrada cumo ua deciplina anteletual çtinta de outros géneros lhiterários zde l ampeço de l seclo, quando ls storiadores porfissionalizórun-se i fundórun ls arquibos nacionales franceses (1808). An1821 fondou-se la "École nationale des chartes", purmeira grande anstituiçon pa l ansino de la Stória ne l paíç.
A partir de ladécada de 1860, l storiadorFustel de Coulanges screbiu "la stória nun ye ua arte, ye ua ciéncia pura, cumo la física ó la geologie". Sin dúbeda, la stória amplica ne l debate de la sue época i ye anfluenciada pulas grandeseideologies, cumo lliberalismo deAleisis de Tocquebille iFrançois Guizot. Subretodo deixou-se anfluenciar pulnacionalismo i mesmo pulracismo. Coulanges i Mommsen trasladórun pa l debate storiográfico l anfrentamiento de laGuerra franco-prussiana de1870. Cada storiador tende a ancontrar las qualidades de sou pobo (l "génio"). Ye l momiento de fundaçon de las grandes stórias nacionales.
Ls storiadores románticos, cumoAugustin Thierry iJules Michelet, mantendo la qualidade de la reflexon i la sploraçon crítica de las fuontes, sin receando spraiar-se ne l stilo, mantibírun-na cumo ua arte. Ls progressos metodológicos nun ampediran cuntribuir para las eideias políticas de sou tiempo. Michelet, an sue "Stória de la Reboluçon Francesa" (1847-1853), cuntribuiu eigualmente para la definiçon de la nacion francesa contra la ditadura de lVonaparte, assi cumo pa l rebanchismo antiprussiano (faleciu pouco depuis de labatailha de Sedan). CulaTerceira República Francesa, l ansino de la Stória cunformou-se a un strumiento de propaganda la serbício de la formaçon de l cidadanos, i cuntinou la sei-lo durante to lseclo XX.
Outro de ls fundadores de la storiografie ne l seclo XIX fuiLeopold Von Ranke, que se çtacou pula sue eilebada crítica cun las fuontes ousadas na Stória. Adeto de las análezes i de las racionalizaçones, l sou lhema era "screbir la Stória tal cumo fui". Deseiaba relatos de teçtemunhas bisuales, anfatizando subre l sou punto de bista.
Heigel iKarl Marx antroduziran l biés social na Stória. Ls storiadores anteriores habien cuncentrado-se ne ls ciclos ciclos de apogeu i crise de ls gobiernos i de las naciones. Ua nuoba deciplina eimergente trouxe la análeze i la cumparaçon an grande scala: laSociologie. A partir de laStória de la Arte, estudos cumo l deJacob Burckhardt subre lRenacimiento cumbertírun-se na refréncia para antender ls fenómenos culturales. LaArqueologie puso an cuntato l mito cula rialidade stórica, tanto ne l Eigito cumo na Mesopotámia i Grécia (Heinrich Schliemann anTróia,Micenas iTirinto, i mais tardeArthur Eibanes anCreta); todo esso nun ambiente romántico i abintureiro que lhentamente fui-se depurando para tornar-se científico, inda que nun zapareça, cumo demunstra la tardie apariçon de deHoward Carter (Tutankhamon) i la eimaige popular de l arqueólogos que se perpetua ne l cinema (Andiana Jones). LaAntropologie aplicada a la splicaçon de lmitos porduziu l monumental trabalho deJames George Frazer ("The Golden Bough; la Study in Magic and Religion" ("L galho de ouro",1890), a partir de l qual ls storiadores podírun repensar l sou punto de bista subre la relaçon de las sociadades houmanas de todas las épocas culamagie, lareligion i anclusibe laciéncia.
La stória bai se afirmando cumo ua ciéncia social, ua deciplina científica ambolbida cula sociadade. Ne ls percípios de lseclo XX, la stória yá habie adquirido ua dimenson científica ancontestable.
Anstalado ne l mundo académico, erudito, la deciplina fui anfluenciada por ua berson ampobrecida de lpositibismo deAuguste Comte. Pretendendooubjetibidade, la stória lhemitou l sou oubjeto: l fato óeibento eisolado, l centro de l trabalho dun storiador, ye cunsidrado cumo la sola refréncia para respunder corretamente al amperatibo de la oubjetibidade. Tampouco se acupa por stablecer relaçones decausalidade, sustituindo por retórica l çcurso que se pretendia científico.
Assi i todo, la grande trasformaçon na stória de ls eibentos ben de cuntribuiçones sternas: Por un lhado, lmaterialismo stórico de anspiraçon marxista, que antroduç laeiquenomie nas preocupaçones de l storiador. Por outro lhado, la perturbaçon probocadas pula storiografie puls zambolbimientos políticos, técnicos, eiquenómicos ó sociales bibidos pul mundo, sin squecer ls cunflitos mundiales. Nuobas ciéncias auxiliares surge ó zambolben-se cunsidrablemiente: laArqueologie, laDemografie, laSociologie i laAntropologie, sob la anfluéncia de lstruturalismo.
L papel de l teçtemunho stórico muda: permanece ne l centro de las preocupaçones de l storiador, mas yá nun ye l oubjeto, senó l que se cunsidra cumo un útele para custruir la stória, útele que puode ser oubtido an qualquiera domínio de l coincimiento. Ua custelaçon de outores mais ó menos próssimos a la "Annales" partecipa dessa renobaçon metodológica que prenche las décadas centrales de lseclo XX (Georges Lhefebbre,Ernest Lhabrousse).
La bison de laEidade Média mudou cumpletamente passado ua releitura crítica de las fuontes, que ténen la sue melhor parte justamente ne l que nun mencionan (Georges Duby).
"Nuoba Stória" ye la chamaçon, popularizada porPierre Nora iJacques Le Goff ("Fazer la Stória",1973), que zeigna la corriente storiográfica que anima la terceira geraçon de l "Annales". La nuoba stória trata de stablecer ua stória serial de lasmentalidades, ó seia, de las repersentaçones coletibas i de las struturas mentales de las sociadades.
Outros storiadores franceses, alhenos als "Annales" cumoPhilippe Ariès,Jean Delumeau iMichel Foucault, este redadeiro nas frunteiras de lafilosofie, çcriben la stória de ls temas de la bida quotidiana, cumo lamuorte, lmedo i lasexualidade. Quieren que la stória screba subre todos ls temas, i que todas las preguntas séian respundidas.
Dua ourientaçon cumpletamente ouposto (la de la dreita católica),Roland Mousnier rializou ua cuntribuiçon decisiba para la Stória Social de lAntigo Regime, negando la eisisténcia deluita de classes i anclusibe dessas mesmas classes, an benefício de l que çcribe cumo uasociadade de ordes i relaçonesclientelistas.[21].
Fui dezido que cada geraçon ten l dreito de rescrebir la stória[22]. Na sfera académica, la rebison de las maneiras de cumprender l passado ye parte de la tarefa de l storiador porfissional. Até que punto ye que essa rebison surge cientificamente, cumo ua distorçon de las certezas antes stablecidas (Karl Popper) i nun pseudo-cientificamente, cumo fazerie l que se chama peijoratibamente derebisionismo storiográfico, ye algo defícel de abaluar. Ua proba de toque serie detetar se l rebisionista ye un stranho al mundo académico, que se dedicada aluso político de la stória, l que aliás ye un bício quemun: la stória siempre fui ousada cumo ua arma para la trasformaçon social i ls meios académicos nunca fúrun ua scepçon. Na storiografie, ciéncia social, ye defícel perceber se ne ls ancontramos delantre dua mudança deparadigma cumo ls que studouThomas Kuhn para las ciéncias spurmentales ("Stória de las Reboluçones Científicas"), percipalmente porque nunca hai uncunsenso tan ounibersalmente partilhado cumo para antender que l zbio del seia ua reboluçon.[23].
Lhogotipo oufecial de las comemoraçones de l bicentenário de la Reboluçon Amaricana.
Por outro lhado, la outelizaçon de la stória para celebrar acuntecimientos que atendan a anhos "redondos" (centenários, decenários, etc.) custitui-se nua ouportunidade de çtaque porfissional pa ls storiadores, de aprossimaçon de la deciplina de l grande público i de álibi para defrentes tipos de justificaçones. L bicentenário de lStados Ounidos de la América (1976) habie sido un precedente defícel de superar, an tenermos de cobertura mediática i custos eiquenómicos. La mais recente, ne l causo de laSpanha fui la de laGuerra Cebil Espanhola (1976, cula inobadora sposiçon de lPalacio de Cristal de lRetiro de la qual fui curadorJabier Tusell;1986, l cinquentenário que se aprobeitou para recordar, particularmente, laMachado i laGarcia Lhorca cula squierda ne l poder;1996;2006, cun çcussones subre lamimória stórica),Carlos III de Spanha (1988, na emulaçon de la paralela perparaçon de l bicentenário francés), l "Quinto Centenario del Ancuentro antre de l Mundos" (1992),Cánobas (1998), l "Lañl Quijote" (2005). Eisiste mesmo laSociedad Statal de Cunmemoraciones Culturales, que mantén un mobimentado calendário.[25].
Sin la necidade de celebrar algo mais cuncreto de l que la sue própio antemporalidade, mas cul mesmo zelo justificatibo (ne l que lheba milénios de bantaige), laEigreija Católica spanhola ten feito l mais notable cunjunto de sposiçones: "Las Edades del Hombre"[26], ua rebison temática de ls assuntos relegiosos eilustrada sucessibamente cun defrentes suportes stórico-artísticos eilegantemente selecionados i spostos (libros,músicas,sculturas, etc.) de maneira itinerante pulas catedrales deCastilla y Lheón, las quales an si mesmas yá justifican las bejitas. L mesmo formato i curador tenerie "Eimaculada' '", para assinalar ls 150 anhos de anibersário de ldogma (Catedral de la Almudena,Madrid,2006) i que serbiu para cumpensar la recente inauguraçon de l eidifício, de gusto i decoraçon çcutibles. Anspirada neilhas fui rializado pul Gobierno de Nabarra la sposiçon "Las Edades de un Reino" (Pamplona 2006, coincidindo cul centenário de SanFrancisco Xabier anJabier).
ls studos de causo (a partir de ladécada de 1970). Un studo de causo ye un método particular de ambestigaçon qualitatiba. An beç de outelizar grandes bases de dados i rígidos protocolos para eisaminar un númaro lhemitado de bariables, este método ambolbe un corte lhongitudinal dun causo: un solo fato. La stória se aprossima de l método spurmental[27].
la chamada "World Story" (zde ladécada de 1980), que cumpara las defrenças i semelhanças antre regiones de l mundo i chega a nuobos cunceitos para çcrebé-las (cunsidra-seArnold J. Toynbe cumo un precursor).
Mas la grande cuntribuiçon de ls storiadores angleses, que ténen publicaçones cumparables a la de la "Rebue ç Annales" ("Past and Persent"), stá ne l cerne de la percipal corriente de porduçon storiográfica, ne l causo desta rebista, de tendéncia marxista, antre cujos çtaques se ancluen outores de la statura deI. P. Thompson,Eric Hobsbawn,Perry Anderson,Maurice Dobb,Christopher Hill,Rodney Hilton,Paul Swezy,John Merrington i outros, que, de modo algun debemos antender cumo ua tendéncia unitária, ua beç que, ne ls anhos de la Segunda Guerra Mundial i ne ls de l pós-guerra (an que muitos deilhes funcionórun cumo lGrupo de Storiadores de l Partido Quemunista de la Grana-Bretanha) fúrun se afastando antre si i de las posiçones marxistas ourtodoxas, dando ourige al que ten sido chamado de tendéncia "marxiana". Las polémicas antre eilhes i cun outores nó-marxista cumoH. R. Trebor-Roper, tornórun-se, merecidamente, famosas.
La çponiblidade de matéria-prima documental ne ls arquibos spanholes atrai porfissionales formados nas ounibersidades ouropeias i amaricanos, nua spece de "fuga de cérebros" al cuntrário, que renobou la metodologie i las perspetibas de ls storiadores spanholes.
Ne l pós-guerra fui fundado lCSIC, an cujo ourganograma se ancluen departamientos de la stória. La requisiçon de ls decumientos por parte de l lhado bencedor, cula finalidade derepresson política i la sue cuncentraçon permitiran l funcionamiento dua seçon de l "Archibo Stórico Nacional" anSalamanca, specializado na Guerra Cebil Spanhola (zde1999 chamado de "Archibo General de la Guerra Cebil Spañola"). Fui l centro dua polémica que ultrapassou l ámbito de l storiográfico para antrar plenamente ne l de l político, mui antensa antre2004 i2006, para la deboluçon a laGeneralidad de Cataluñla de ls oureginales dessa anstituiçon i de outras Catalanas (ls chamados "papéis de Salamanca"), que se puode cunsidrar cumo parte de la cuntrobérsia simultánea an torno de la recuperaçon de la chamadamimória stórica[29].
Na segunda metade de l seclo XX porduziu-se ua fuorte renobaçon metodológica an todos ls galhos de la ciéncia stória, i multiplicórun-se ls departamientos ounibersitários. Alguns storiadores retornórun de l sílio, adonde habien mantido cumo refrenciales para ua forma de fazer stória nun submetida a la censura. Ye l causo deManuel Tuñón de Lhara, preocupado cula reflexon metodológica (materialismo stórico) ua beç que mantén ua postura melitante na política. Ye de se çtacar l trabalho rializado, tamien an Fráncia, pula EiditorialRuedo Eibérico, cujos lhibros fúrun çtribuídos de forma semiclandestina, assi cumo de alguas ne lMéxico (Fondo de Cultura Eiquenómica).
Nun puode deixar de referir-se l que poderie ser chamado de "stória scéntrica", ó fura de l "cunsenso" ó campo central de l trabalho de ls storiadores "oufeciales". Siempre eisistiu lhiteratura semelhante i poderie ser recordado un eisemplo notable, cumoEignacio Olague i l sou lhibro "La Reboluçon Islámica ne l Oucidente", que pretendiu probar la ineisisténcia de la ambason árabe ne lseclo VIII, i que oubtebe algua repercusson nas décadas de 1960 i 1970[30].
Nun ye la spanhola la sola storiografie que se defronta cula scentricidade: l causo mais chamatibo de ls redadeiros anhos fui, seguramente, la de la atribuiçon de la çcubierta de la América al almirante chinésZheng Hei[32].
Ultrapassar la frunteira de la stória scéntrica ye angressar an cheno na fraude stórica, terreno an que hai eigrégios precedentes: a partir de la "Doaçon de Custantino" (que pretendia justeficar l poder temporal de l papas) al "Ls Protocolos de l Sábios de Sion" (que alimentórun lanti-semitismo i stan na ourige de laCunspiraçon Judaico-Maçónica). L causo stapafúrdio mais recente (sin lhograr alcançar l sucesso de l anteriores, na medida de l possible, an cumparaçon cun las tentatibas fracassadas de falsificaçon de la stória, cumo lsplomos del Sacromonte), i l de ls causos famosos (i falsos) de l "Diários de Hitler", publicados pula rebista almanaStern an1983, cun ls que un storiador tan sério cumoTrebor Roper fui anganhado ó deixou-se anganhar.
La outelizaçon de la storiografie para falsear la stória ye tan antiga cumo la própia deciplina (que tenerie que remontar pul menos laRamsés II i a laBatailha de Kadesh), mas ne l seclo XX la capacidade que l Stado i ls meios de quemunicaçon de massa (chamados dequarta poténcia) alcançórun, permitiran als regimes totalitários jogar cula capacidade de mudar la stória, nun solo an direçon al feturo, mas pa l passado. La nobela1984 deGeorge Orwell (1948) ye un teçtemunho de que esso era credible. Las retratos retocadas fúrun ua specialidade, nun solo deStálin contraTrotsky, mas deFranco cunHitler[33]. L própioWinston Churchill tenie claro, mesmo drento de la democracie, que "la Stória será amable cumigo porque tenho la antençon de screbé-la"[34] Refletir subre se la stória ye scrita puls bencedores ye ua tarefa mais própia de lafilosofie de la stória.
La berdade ye que, na stória, todo muda, nada ye permanente, i mui menos la sue ocultaçon, cumo eibidenciado pul debate subre la scalada de la malignidade, antre la squierda i la dreita, que inda dará tantos lhibros cumo l deStéphane Courtois ("L lhibro negro de l quemunismo", 1997).
↑ORTEGA Y GASSET, José (1928):La "Filosofie de la Storia" de Heigel y la Storiologie, inObras Cumpletas. Bol. IV, Madrid: Taurus, 2005.ISBN 84-306-0592-4.
↑De fato, haibibliografie subre l tema: ber BOLITO, Harold.Japón Meiji. Madrid: Akal, 1991.ISBN 84-7600-718-3. Ua rápida bison puode ser oubtida an: BONIFAZI, MauroJapón: Rebolución, ocidentalización y milagro eiquenómico an[3][lhigaçon einatiba]
↑Çponíbel para cunsulta, cun las eilustraçones oureginales, na Biblioteca Nacional Dinamarquesa an:[5].
↑Claude Lhébi-Strauss faç ua análeze, de l punto de bista antropológico, de l seneficado destas noçones de l tiempo, tamien zde ua perspetiba diacrónica i sincrónica; ber artigo de MARTÍNEZ CASAS, Regina (2003)De la ourilla de la eternidad anformacional la la atemporalidad del ritual, acessible an:[6].
↑Ver:El tiempo totémico y el tiempo del sueñl l de los antepasados de los aborígenes australianos: 'La la manera de los primitibos, trascender lo rial', çponible naOunibersitat Pompeu Fabra an:[7].
↑THOMPSON, I. P. (1963-1989).La formación de la clase oubrera en Anglaterra. Barcelona: Crítica.
↑Ne l berbeteAnterpretaçones de la Stória de la China menciona-se la filosofie particular de la stória de la storiografie tradicional chinesa, que anclui l cunceito de "ciclo dinástico", i fui sustituído pula anterpretaçon de lmaterialismo stórico na modernaRepública Popular de la China. Outros anteletuales chineses nó-marxistas, cumoHu Shih iRay Huang, zambolbírun teories de antegraçon de la ceblizaçon chinesa i de la Oucidental nua sola i moderno ceblizaçon mundial.
↑UBIETO ARTETA, Antonio (1982):Storia de Aragón. Lhiteratura mediebal I. Zaragoza, Anubar, pág. 36.
↑PÉREZ LASHERAS, Antonio (2003): «La storiografía aragonesa y el Derecho foral», anLa lhiteratura del reino de Aragón hasta el siglo XVI. Zaragoza, Ibercaja-Anstitución «Fernando el Católico» (Biblioteca Aragonesa de Cultura, 15),ISBN 84-8324-149-8 , pp. 100 - 104.
↑Ye célebre la sue famosa polémica cul storiador sobiético i marxistaVoris Porchneb la propósito dessas teses. MOUSNIER, Roland (1968) "Furores camponeses".
↑JARAMILLO ECHEBERRI, Lhuis Guillermo; AGUIRRE GARCIA, João Carlos (2004): "La Cuntrobersia Kuhn – Popper en torno al Progreso Científico y sus posibles aportes la la Anseñanza de las Ciencias", çponible an:[10][lhigaçon einatiba].
↑Páigina de laSociedad Statal de Cunmemoraciones Culturales çponible an:[11][lhigaçon einatiba].
↑L Website de laFundación Las Edades del Hombre, que atualmente (zde Nobembre de 2006) eisibe "Kirios" anCiudad Rodrigo, ancontra-se çponible an:[12][lhigaçon einatiba]
↑Ls outores mais coincidos ne l amprego deste método sonRobert Stake iJan Nespor (ber wikipedie an Anglés[13]).
↑BENNASSAR, Bartolomé (1967)Balladolid au siècle d'or. Une bille de Castille eit sa campagne au XVe. siècle. Paris-La Haya, Mouton. Cunsidrado un clássico de síntese de stória regional ne l sprito de l "Annales", seguindo l método de antegraçon de defrentes deciplinas ampeçado porFernand Braudel.
↑Ua cronologie de las bicissitudes de l "papéis de Salamanca" puode ser cunsultada an:[14][lhigaçon einatiba].
↑MENZIES, Gabin (2005).1421: el lañl en que China çcubrió América Ed. Debolsillo (oureginalmente publicado an anglés an2002). L outor, oufecial de la Marina i "storiador" outodidata mantén un Website oufecial an:[16][lhigaçon einatiba], i ls sous críticos cuntestan nel de l mesmo modo an:.com/Menzies/[lhigaçon einatiba]. Hai artigos na Wikipedie an spanhol subre laheipótese de 1421, i na an Anglés[17] este subre l outor.
