Arequipa (pronunzja bl-Ispanjol: [aɾeˈkipa]; bl-Aymara u bil-Quechua:Ariqipa) hija belt fil-Perù u l-belt kapitali tal-provinċja u tad-dipartiment ta' Arequipa. Hija s-sede tal-Qorti Kostituzzjonali tal-Perù u spiss tiġi mlaqqma l-"belt kapitali ġuridika tal-Perù".[1] Arequipa hija t-tieni l-iżjed belt popolata fil-Perù, waraLima, b'popolazzjoni urbana ta' 1,008,290 abitant skont iċ-ċensiment nazzjonali tal-2017.
Iż-żona metropolitana tagħha fiha wieħed u għoxrin distrett, inkluż iż-żona ċentrali fundamentali, li hija s-sede tal-gvern tal-belt. Il-belt kellha PDG nominali ta' US$9,445 miljun, ekwivalenti għal US$10,277per capita (US$18,610per capita PPP) fl-2015, u b'hekk il-belt kellha it-tieni l-ogħla attività ekonomika fil-Perù.[2]
Arequipa hija ċentru industrijali u kummerċjali importanti wkoll tal-Perù[3], u titqies bħala t-tieni belt industrijali tal-pajjiż. Fi ħdan l-attività industrijali tagħha hemm il-prodotti manifatturati u l-produzzjoni tat-tessuti u tas-suf tal-kamelidi. Il-belt għandha rabtiet kummerċjali mill-qrib maċ-Ċilì, mal-Bolivja, u mal-Brażil u mal-bliet ikkollegati permezz tal-linja ferrovjarja tan-Nofsinhar, kif ukoll mal-port ta' Matarani.[4]
Il-belt ġiet stabbilita fil-15 ta' Awwissu 1540 bl-isem ta' "Villa Sabiħa tat-Tlugħ is-Sema tal-Madonna" għan-nom tal-MarkiżFrancisco Pizarro. Fit-22 ta' Settembru 1541, il-monarkaCarlos V ordna li tibda tissejjaħ il-"Belt ta' Arequipa". Matul il-perjodu tal-viċirè, il-belt kisbet importanza minħabba r-rwol straordinarju li kellha fl-ekonomija, u kienet ikkaratterizzata mill-fidelismo lejn il-KurunaSpanjola[5], li wassal biex Arequipa tingħata ġieħ b'titli bħal "Nobbli Ħafna u Leali Ħafna".[6] Fl-istorja Repubblikana tal-Perù, fil-belt seħħew irvelli popolari, ċivili u demokratiċi.[7] Il-belt kienet ukoll in-nieqa ta' figuri intellettwali,politiċi ureliġjużi notevoli. Fl-era Repubblikana, Arequipa ngħatat it-titlu ta' "Belt erojka tal-poplu ħieles ta' Arequipa".[8]
Iċ-ċentru storiku huwa estiż fuq erja ta' 332 ettaru[9] u tniżżel bħalaSit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO.[10] Il-wirt storiku umonumentali tagħha, flimkien mal-ispazji xeniċi ukulturali diversi tagħha, jagħmluha belt turistika importanti għat-turiżmu nazzjonali u internazzjonali. Fiċ-ċentru storiku tal-belt tispikka l-arkitettura reliġjuża tal-perjodu tal-viċirè u Repubblikan, b'karatteristiċi Spanjoli u awtoktoni[11], li kkostitwew l-iskola stilistika msejħa "l-Iskola Arequipeña"[12], li kellha influwenza li waslet saħansitra f'Potosí, il-Bolivja.[13][14]
Tradizzjoni lokali ssemmi li Sapa Inca Mayta Cápac irċeva petizzjoni mis-sudditi tiegħu biex iżur il-wied tax-xmara Chili. Huma staqsewh għall-permess biex joqogħdu fir-reġjun peress li baqgħu msaħħrin bis-sbuħija tal-pajsaġġ u bil-klima miti. Inca wieġeb"Ari qhipay" (bil-Quechua:"Iva, tistgħu tibqgħu").[15] Madankollu, ġrajja simili ssostni li meta waslu l-ewwelEwropej fil-wied, huma ppuntaw lejn l-art u staqsew għall-isem. Il-kap lokali, peress li ma kienx fehem il-mistoqsija, assuma li kienu qed jistaqsuh għall-permess biex joqogħdu bilqiegħda u qalilhom iva, li nstemgħet bħal "Arequipa".
Il-kronistiBlas Valera uInca Garcilaso de la Vega ssuġġerew li isem il-belt oriġina mill-frażi antika bl-Aymara, "ari qquepan", li suppost tfisser "ħoss ta' trumbetta", b'referenza għall-ħoss prodott meta wieħed jonfoħ f'qoxra tal-baħar vojta qisha bronja.[16]
Oriġini possibbli oħra ta' isem il-belt ġejja mill-frażi bl-Aymara "qhipaya ari" jew "Ari qipa" (minn "ari": ippuntat; u "qhipaya": wara), jiġifieri "wara l-quċċata ppuntata", b'referenza għall-vulkanMisti fil-qrib.[17]
L-abitanti bikrin ta' Arequipa moderna kienu nomadi li kienu jserrħu fuq is-sajd kif ukoll fuq il-kaċċa bħala grupp għall-għajxien tagħhom. Iktar 'il quddiem, kulturi ta' qabel l-Inka ddomestikaw il-llamas u ma baqgħux nomadi bis-saħħa tal-agrikoltura. Fuq iż-żewġ naħat tal-wied tax-xmara Chili nbnew għelieqi mtarrġa għall-irrigazzjoni tal-għelejjel. It-tribujiet Yarabaya u Chimbe insedjaw il-post attwali tal-belt, u flimkien mat-tribujiet Cabana u Collagua żviluppaw ekonomija agrarja fil-wied.[18]
Meta wasal Inca Mayta Cápac fil-wied tax-xmara Chili, huwa ma bniex il-bliet. Minflok, permezz tal-politika tal-mitma, huwa ġiegħel l-insedjament mill-ġdid tas-sudditi tiegħu biex isaħħaħ il-kontroll tat-territorji eżistenti, iwettaq dmirijiet ta' intelligence, u jsaħħaħ iż-żoni fil-fruntiera sabiex ikollu kontroll fuq il-villaġġi li kien għadu ma ħakimx.[19] Verżjoni Spanjola tal-avvenimenti[20], spjegata fid-dettall mill-kronista Garcilaso de la Vega, li ġiet deskritta bħala mhux preċiża storikament, tissuġġerixxi li għall-ħabta tal-1170, Huayna Capac waqaf fil-wied tax-xmara Chili flimkien mal-armata tiegħu, u sejjaħ iż-żonaAri qepay li tfisser "Ejja nibqgħu hawn". Imbagħad l-artijiet tqassmu fost it-3,000 familja li stabbilew komunitajiet bħal Yanahuara, Cayma, Tiabaya, Socabaya u Characato, li kollha kemm huma għadhom distretti f'Arequipa.[21] Wara l-konkwista taċ-Ċilì, l-Inka insedjaw mill-ġdid parti mill-popolazzjoni eluf ta' kilometri 'l bogħod fil-Wied ta' Aconcagua.[22]
Fil-15 ta' Awwissu 1540, il-logutenent Spanjol Garcí Manuel de Carbajal sejjaħ ir-raggruppament ta' villaġġi tal-Amerikani Indiġeni fiż-żona bħala "Villa de la Asunción de Nuestra Señora del Valle Hermoso de Arequipa".[23] Meta ġiet stabbilita, Arequipa diġà kellha kunsill tal-belt peress li Carbajal ukoll kien mexxa sforzi ta' rilokazzjoni għal belt kostali eżistenti msejħa Villa Hermosa de Camana. L-isem tqassar għal Villa Hermosa de Arequipa.[24]Karlu V tal-Ġermanja uKarlu I ta' Spanja lir-raħal tawh status ta' "belt" permezz tad-Digriet Irjali tat-22 ta' Settembru 1541.[25] L-isforzi ta' rilokazzjoni tmexxew minn Garcí Manuel de Carbajal, li ntgħażel bħala l-awtorità politika għall-istabbiliment tar-raħal il-ġdid.[26] Fost l-ewwel xogħlijiet pubbliċi li twettqu fil-belt kien hemm il-Knisja prinċipali, il-Muniċipju, il-pont fuq ix-xmara Chili u l-monasteru tal-Madonna tal-Grazzja.[27]
Mill-istabbiliment ta' Arequipa taħt l-Ispanjoli, il-biċċa l-kbira tal-popolazzjoni li kienet Spanjola kellha lealtà kbira lejn il-Kuruna Spanjola, li huwa fenomenu magħruf bħalafidelismo. Fost il-proponenti l-iktar notevoli tiegħu kien hemm Francisco de Paula Quiroz, Mariano de Rivero, Nicolás Fernández u José Miguel de Lastarria. Fl-1805, il-Monarkija Spanjola tat it-titlu ta' "Leali" lill-belt permezz ta' Karta Rjali. Minħabba d-distanza tagħha minn bliet Peruvjani oħra, Arequipa ma ġietx influwenzata għalkollox mill-movimenti tal-ħelsien. Fl-1814, it-truppi favur l-indipendenza ta' Mateo Pumacahua okkupaw lil Arequipa għal żmien qasir biss. Il-belt baqgħet taħt il-kontroll Spanjol sal-Battalja ta'Ayacucho (1824), minħabba t-taqbid għall-poter politiku lokali.[28]
Il-pożizzjoni strateġika ta' Arequipa fis-salib it-toroq tar-rotta kummerċjali kolonjali tal-fidda u tar-rotta kummerċjali tas-suf ta' wara l-indipendenza ppermettiet lill-belt issir ċentru amministratti, kummerċjali u industrijali emerġenti. Fid-deċennju wara d-dikjarazzjoni tal-indipendenza tal-Perù minn Spanja fl-1821, is-soċjetà f'Arequipa u fil-Perù inġenerali kienet fi żmien ta' tranżizzjoni. Għaldaqstant, Arequipa mhux biss saret il-post tat-twelid ta' figuri politiċi notevoli iżda anke s-sit ta' movimenti politiċi ewlenin li għenu biex tiġi difiża l-istabbiltà ġuridika u ekonomika tal-belt; u b'hekk Arequipa ġiet elevata għal status inferjuri biss għall-belt rivali tagħha, il-belt kapitali ta'Lima.[29]
L-Assedju ta' Arequipa, 1856, il-Marexxall Ramón Castilla jidħol f'Arequipa u jerġa' jikseb il-kontroll tal-belt mill-armati tal-Ġeneral Vivanco.
Fit-13 ta' Jannar 1835, il-President Luis José de Orbegoso ttrasferixxa l-gvern minn Lima għal Arequipa permezz ta' digriet Presidenzjali. Sadanittant, f'Lima, il-Ġeneral Felipe Santiago Salaverry sejjaħ lilu nnifsu Kap Suprem tar-Repubblika, peress li skontu l-pajjiż ma kellux mexxej ladarba Orbegoso ma kienx fil-belt kapitali. Orbegoso mbagħad kiseb l-appoġġ tal-President Bolivjan Andrés de Santa Cruz kontra Salaverry. Fl-4 ta' Frar 1836, l-Armata tar-Riunifikazzjoni ta' Salaverry rebħet battalja f'Uchumayo. Madankollu, tlett ijiem wara f'Socabaya, Salaverry arrenda kontra Santa Cruz u fit-18 ta' Frar 1836, Salaverry u d-disa' uffiċjali tiegħu nqatlu b'tir kull wieħed fil-pjazza prinċipali tal-belt.[30]
Wara li esprimew ir-rifjut tagħhom għall-Konfederazzjoni Peruvjana-Bolivjana, il-gvern Ċilen bagħat spedizzjoni militari li waslet f'Arequipa fit-12 ta' Ottubru 1837. Sabiex jiġi evitat kunflitt militari, saru negozjati li wasslu għall-iffirmar ta' trattat ta' paċi f'Paucarpata, raħal żgħir qrib Arequipa, fis-17 ta' Novembru 1837. Fis-snin ta' wara, fil-belt kien hemm rewwixti u kolpi militari suċċessivi, li temmew bir-rebħa tal-forzi mmexxija minn Miguel de San Román kontra l-armata ta' Manuel Ignacio de Vivanco fil-Battalja ta' Paucarpata tad-29 ta' Ġunju 1857. Għall-ħabta ta' dak iż-żmien, Arequipa kisbet prominenza bħala ċentru kummerċjali u tan-negozju, b'enfasi fuq il-prodotti agrikoli u l-produzzjoni tas-suf, xi kultant permezz tal-isfruttament tar-raħħala.[31]
Fil-31 ta' Awwissu 1882, wara l-okkupazzjoni ta' Lima matul il-Gwerra tal-Paċifiku, il-President Lizardo Montero Flores wasal f'Arequipa u ddikjara li kienet il-belt kapitali tal-Perù. Fit-22 ta' April 1883, Montero stabbilixxa Kungress Nazzjonali fil-Kulleġġ tal-Indipendenza, u seta' jiddependi fuq l-appoġġ militari minn armata lokali u fuq l-appoġġ finanzjarju importanti mill-kwoti u mit-taxxi mill-elit ekonomiku u mid-distretti agrikoli tan-Nofsinhar. Madankollu, fil-25 ta' Ottubru 1883, rewwixta popolari waqqgħet il-gvern tal-President Montero, li rnexxielu jaħrab lejnLa Paz. Erbat ijiem wara, bl-appoġġ mill-awtoritajiet tal-belt, it-truppi Ċileni okkupaw lil Arequipa sa Awwissu 1884.[32]
Iċ-ċerimonja tal-ftuħ tal-ewwel linja ferrovjarja f'Arequipa fl-1871.
L-Era Repubblikana wasslet ħafna titjib fl-infrastruttura u fl-ekonomija tal-belt. Il-Linja Ferrovjarja tan-Nofsinhar li nbniet minnHenry Meiggs ikkollegat lil Arequipa mal-belt portwali ta'Mollendo fl-1871 u ma'Cuzco u ma'Juliaca fl-1876.[33] Fl-1908, l-ewwel sistema telegrafika fir-reġjun ta' Arequipa kkollegat lil Mollendo, Arequipa uVitor. Fl-1914, il-belt bniet l-ewwel sistema tal-provvista tal-ilma tax-xorb kif ukoll akkwedott. Fl-1940 infetaħ l-ewwel ajruport internazzjonali tal-belt, l-Ajruport Alfredo Rodriguez Ballon.
Fis-sena 2000, iċ-ċentru storiku ta' Arequipa tniżżel fil-lista tas-Siti ta' Wirt Dinji tal-UNESCO.[10] Madankollu, fit-23 ta' Ġunju 2001, terremot ta' 8.4 fuq l-iskala Richter ikkawża ħsarat estensivi lil bosta binjiet storiċi.[34]
Fit-22 ta' Diċembru 1540, ir-Re Karlu I ta' Spanja eleva lil Arequipa għall-istatus ta' belt permezz ta' digriet irjali, u taha stemma li fihaannimal mitiku jġorr pavaljun bil-kitbaKarlos V jewDel Rey fuqu.
L-istoriċi ma jaqblux dwar l-oriġini tal-bandiera ħamra tal-belt. Sal-1940, diversi storiċi, l-iktar Francisco Mostajo u Victor M. Barriga, ikkonfermaw l-oriġini rjali tal-kulur ħamrani tal-bandiera, kuntrarjament għall-bandiera blu li skont l-ipoteżi tal-istoriku Victor Benavente kienet l-oriġinali. Dan il-kulur jaqbel mal-kulur li jużaw l-organizzazzjonijiet sportivi lokali.[35] Fit-2 ta' Settembru 1940, Francisco Mostajo bagħat ittra lis-Sindku tal-Belt biex jispjega l-fehmiet tiegħu rigward il-kulur tal-Bandiera ta' Arequipa, u bbaża d-dikjarazzjonijiet tiegħu fuq l-Att tal-Ġurament tar-Re Karlu III tal-11 ta' Awwissu 1788. Fit-23 ta' Settembru tal-istess sena, il-patri Victor M. Barriga ppubblika wkoll dokument importanti fil-gazzettaKattolikaEl Deber li fiha deskrizzjoni tal-bandiera rjali ta' Arequipa skontl-Att tat-3 ta' Settembru 1789.[36]
L-innu tal-belt huwa l-Innu tar-Raba' Ċentenarju. Il-lirika u l-mużika kkomponewhom Emilio Pardo Valle u Aurelio Diaz Espinoza, li rebħu kompetizzjoni fl-1939 li kienet ġiet organizzata mill-kunsill tal-belt biex jiġi ddedikat innu ġdid. Minn dak iż-żmien 'l hawn, l-innu jiġikantat fl-avvenimenti ċiviċi importanti kollha tal-belt.
Iċ-Ċentru Storiku u l-Belt ta' Arequipa ġew iddeżinjati bħala Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO fis-sena 2000.[10]
Il-valur universali straordinarju tas-sit ġie rrikonoxxut abbażi ta' żewġ kriterji tal-għażla tal-UNESCO: il-kriterju (i) "Rappreżentazzjoni ta' kapulavur frott il-kreattività tal-bniedem"; u l-kriterju (iv) "Eżempju straordinarju ta' tip ta' bini, ta' grupp ta' siti jew ta' pajsaġġ arkitettoniku jew teknoloġiku li joħroġ fid-dieher stadju/i sinifikanti fl-istorja tal-bniedem".[10]
Veduta parzjali ta' Arequipa bil-vulkan Misti fl-isfond.
Il-belt tinsab f'elevazzjoni medja ta' 2,328 metru (7,638 pied) 'il fuq mil-livell tal-baħar; l-iżjed parti baxxa tal-belt tinsab 2,041 metru (6,696 pied) 'il fuq mil-livell tal-baħar fiż-żona msejħa Huayco Uchumayo, filwaqt li l-ogħla parti tal-belt tinsab 2,810 metri (9,220 pied) 'il fuq mil-livell tal-baħar.
Il-parti ċentrali tal-belt hija maqsuma mix-xmara Chili mit-Tramuntana għan-Nofsinhar; lejn it-Tramuntana u l-Grigal ta' Arequipa hemm il-muntanji tal-Andes, filwaqt li lejn in-Nofsinhar u l-Punent hemm l-għoljiet ta' qabel il-muntanji tal-Andes. Il-wied ta' Arequipa jikkollega b'mod strateġiku r-reġjuni kostali u muntanjużi tan-Nofsinhar tal-Perù.[37]
Sensiela ta' koni vulkaniċi jiddominaw il-pajsaġġ tal-belt: il-vulkan Misti u l-gruppi vulkaniċi estinti ta' Pichu Pichu u Chachani. Ix-xaqlibiet tal-Punent tal-muntanji tal-Andes fihom saffi ħoxnin u estensivi ta'lava vulkanika.[38]
Il-klima tal-belt inġenerali tkun niexfa fix-xitwa, fil-ħarifa u fir-rebbiegħa minħabba l-umdità atmosferika baxxa u livell ta' preċipitazzjoni li jikkorrispondi għal wieħed ta' klima ta' deżert (BWk, skont il-klassifikazzjoni klimatika ta' Köppen). Bħala medja, Arequipa jkollha 300 jum ta'xemx fis-sena. Tipikament, it-temperaturi la jaqbżu l-25 °C (77 °F) u lanqas ma jinżlu taħt il-5 °C (41 °F). L-istaġun tax-xita jdum minn Diċembru sa Marzu u huwa kkaratterizzat mill-preżenza tas-sħab waranofsinhar u ftit xita. Fix-xitwa (Ġunju u Lulju), it-temperatura tinżel għal medja ta' 6 °C (43 °F).[39]
L-umdità relattiva medja tkun 46 %, b'umdità għolja medja ta' 70 % fl-istaġun tas-sajf u b'umdità baxxa medja ta' 27 % matul il-ħarifa, ix-xitwa u r-rebbiegħa, skont id-data mill-istazzjon meteoroloġiku tal-Isptar ta' Goyeneche.
It-topografija muntanjuża madwar il-wied tax-xmara Chili taffettwa l-inħawi bi pressjoni baxxa u l-irjieħ lokali. Dawn l-irjieħ jinħassu l-iktar filgħodu kmieni u filgħaxija. Iż-żiffa muntanjuża tipikament tonfoħ lejn il-Grigal, u ż-żiffa tal-wied tipikament tonfoħ lejn il-Lbiċ. Il-veloċità tar-riħ tvarja bejn 1.5 m/s u 2.5 m/s.
Data klimatika għal Arequipa (1961–1990, temp. estremi mill-1892 sal-preżent)
Xahar
Jan
Fra
Mar
Apr
Mej
Ġun
Lul
Aww
Set
Ott
Nov
Diċ
Sena
Temp. għolja rekord f'°C (°F)
29.5
(85.1)
29.7
(85.5)
26.6
(79.9)
26.4
(79.5)
32.0
(89.6)
26.2
(79.2)
28.0
(82.4)
26.8
(80.2)
27.0
(80.6)
26.1
(79.0)
27.8
(82.0)
27.2
(81.0)
32.0
(89.6)
Temp. għolja medja f'°C (°F)
21.8
(71.2)
21.4
(70.5)
24.2
(75.6)
24.7
(76.5)
22.3
(72.1)
21.7
(71.1)
21.7
(71.1)
22.2
(72.0)
22.7
(72.9)
22.8
(73.0)
22.7
(72.9)
22.5
(72.5)
22.6
(72.7)
Temp. medja ta' kuljum f'°C (°F)
15.3
(59.5)
15.0
(59.0)
15.0
(59.0)
15.2
(59.4)
14.3
(57.7)
13.5
(56.3)
13.3
(55.9)
14.0
(57.2)
15.9
(60.6)
16.3
(61.3)
16.4
(61.5)
16.3
(61.3)
15.1
(59.2)
Temp. baxxa medja f'°C (°F)
8.5
(47.3)
8.7
(47.7)
8.3
(46.9)
7.1
(44.8)
6.2
(43.2)
5.4
(41.7)
5.2
(41.4)
5.4
(41.7)
6.2
(43.2)
6.4
(43.5)
6.6
(43.9)
7.6
(45.7)
6.8
(44.2)
Temp. baxxa rekord f'°C (°F)
0.9
(33.6)
0.0
(32.0)
0.0
(32.0)
−2.0
(28.4)
0.0
(32.0)
−1.1
(30.0)
−3.7
(25.3)
−0.2
(31.6)
0.0
(32.0)
0.1
(32.2)
0.0
(32.0)
2.0
(35.6)
−3.7
(25.3)
Preċipitazzjoni medja f'mm (pulzieri)
27.5
(1.08)
39.9
(1.57)
20.6
(0.81)
0.6
(0.02)
0.1
(0.00)
0.1
(0.00)
0.0
(0.0)
1.0
(0.04)
0.8
(0.03)
0.2
(0.01)
1.0
(0.04)
4.7
(0.19)
96.5
(3.80)
Medja ta' jiem bil-preċipitazzjoni (≥ 1.0 mm)
4.8
5.6
4.5
0.4
0.1
0.0
0.0
0.1
0.3
0.1
0.2
1.6
17.7
Umdità relattiva medja (%)
52
59
58
48
41
45
44
43
42
39
39
43
46
Medja ta' sigħat ta' xemx fix-xahar
223.2
189.3
244.9
294.0
288.3
291.0
291.4
310.0
297.0
303.8
309.0
291.4
3,333.3
Medja ta' sigħat ta' xemx kuljum
7.2
6.7
7.9
9.8
9.3
9.7
9.4
10.0
9.9
9.8
10.3
9.4
9.1
Sors 1: NOAA
Sors 2: Deutscher Wetterdienst (temperaturi medji 1949–1956, umdità 1951–1969, jiem ta' preċipitazzjoni 1970–1990, u sigħat ta' xemx 1931–1958), Meteo Climat (temp. għoljin u baxxi rekord)
Ir-radjazzjoni solari f'Arequipa tvarja bejn 850 u 950W/m2 (Watts għal kull metru kwadru), waħda mill-ogħla livelli ta' radjazzjoni fl-Amerka t'Isfel u l-ogħla li qatt ġiet irreġistrata fil-Perù. Il-prossimità ta' Arequipa għad-Deżert ta' Atacama u t-tniġġis jikkontribwixxu għal-livelli ogħla ta' radjazzjoni.
Fil-15 ta' Awwissu 1540, il-pjanta Spanjola għal Arequipa kienet qisha grilja magħmula minn ħamsa u sittin blokka, kull waħda ta' "400 pied Kastiljan" (111.40 metru) fuq kull naħa. Kull blokka kienet tikkonsisti minn erba' jew tmien lottijiet ta' art, li tqassmu skont l-istatus tas-sidien il-ġodda. Maż-żmien, xi istituzzjonijietreliġjużi okkupaw blokka sħiħa bħal fil-każ tal-Kunvent ta' Santa Katerina u l-Monasteru ta'San Franġisk.[40]
L-espansjoni urbana seħħet a skapitu tal-pajsaġġ naturali, u dan il-fenomenu żdied b'rata mgħaġġla fl-aħħar deċennji. Arequipa kibret lejn il-Lvant taċ-ċentru storiku, u toroq ġodda bħal dik ta' Parra u ta' Siglo Veinte nbnew biex iċ-ċentru storiku jiġi kkollegat mal-kwartieri iktar ġodda, bħal Vallecito (żviluppat fis-snin 40 tas-seklu 20) jew irħula li diġà kienu jeżistu bħal Yanahuara, li ġew assorbiti mill-espansjoni tal-belt. Bdew jitfaċċaw żoni mitluqa fid-distretti ta' Miraflores, Barrio Obrero u Jacinto Ibanez. Suq permanenti nbena f'lott battal li qabel kien okkupat mill-Monasteru ta' San Camilo. L-Isptar ta' Goyeneche nbena bejn l-1905 u l-1910. Żewġ teatri (Municipal u Ateneo), lukanda (Hotel de Turistas), librerija pubblika u l-kampus tal-Università ta' San Agustin kienu żviluppi oħra tal-belt fil-bidu tas-seklu 20. Inbnew ukoll proġetti tal-abitazzjonijiet u kwartieri ġodda bħal Cuarto Centenario u Selva Alegre.[41]
Lejn l-aħħar tas-snin 50 tas-seklu 20, il-belt kibret malajr, speċjalment fiż-żoni periferiċi. Għall-ħabta ta' dak iż-żmien, l-operazzjonijiet industrijali li kienu jinsabu fiż-żoni ta' Barrio del Solar u Barrio Obrero, qrib iċ-ċentru tal-belt, ġew ittrasferiti 'l barra lejn iż-żona industrijali (Parque Industrial), u b'hekk iż-żoni li qabel kienu industrijali saru żoni kummerċjali. Xi istituzzjonijietedukattivi, bħall-Università Nazzjonali ta' San Agustin, ġew ittrasferiti 'l barra miċ-ċentru tal-belt lejn lottijiet tal-art iktar spazjużi fiż-żoni periferiċi biex setgħu jiġu ssodisfati l-faċilitajiet dejjem jikbru tagħhom. Fis-subborgi periferiċi żviluppaw ukoll żoni residenzjali, u b'hekk il-funzjoni prinċipali taċ-ċentru tal-belt saret dik ta' distrett kummerċjali u turistiku.[42]
Iż-żona metropolitana ta' Arequipa tikkonsisti minn 19-il distrett, b'erja totali ta' 305,798 akru (123,752 ettaru), li minnhom 10,142 akru (4,104 ettari) huma urbani.[43]
Nru
Distrett
Nru
Distrett
1
Ċentrali
7
Paucarpata
2
Cayma
8
Jacobo Hunter
3
Cerro Colorado
9
Miraflores
4
Sachaca
10
Tiabaya
5
Yanahuara
11
JL Bustamante y Rivero
6
Alto Selva Alegre
12
Mariano Melgar
7
Sabandía
14
Socabaya
Sors: l-Istitut Nazzjonali tal-Istatistika u l-Informatika
Xenarju taċ-ċentru tal-belt fit-triq ta' Mercaderes.
Skont iċ-ċensiment tal-2007, 70 % tal-popolazzjoni totali tad-Dipartiment ta' Arequipa u 90 % tal-popolazzjoni urbana tagħha tgħix proprju fil-belt ta' Arequipa.
Fiċ-ċensiment bikri tal-1796, Arequipa kellha popolazzjoni ta' 37,241 ruħ, li minnhom 22,207 ruħ (59.6 %) kienu Spanjoli, 5,929 ruħ (15.9 %) kienu Amerikani Nattivi, 4,908 ruħ (13.2 %) kienumestizos, 2,487 ruħ (6.7 %) kienucastizos, u 1,710 ruħ (4.6 %) kienuAfrikani.[44] It-tkabbir tal-popolazzjoni żdied b'rata mgħaġġla minn tkabbir ta' 1.1 % bejn l-1876 u l-1917 għal tkabbir ta' 3.3 % bejn l-1940 u l-1960.[45]
Il-popolazzjoni tal-belt żdiedet minn 80,000 ruħ fl-1940 għal 158,000 ruħ fl-1961. Terremot fl-1958 u nixfa fl-Altiplano kkawżaw żieda fil-migrazzjoni, fl-urbanizzazzjoni u fit-tkabbir periferiku tal-belt (subborgi u kwartieri mitluqa) li għadu għaddej sa llum il-ġurnata. L-irranġar mill-ġdid u t-titjib tal-ispazju urban wara t-terremoti għenu wkoll biex il-popolazzjoni ta' Arequipa tikber bid-doppju f'deċennju.[46] Il-popolazzjoni żdiedet minn 158,000 ruħ fl-1961 għal 309,000 ruħ fl-1972 sa kważi 500,000 ruħ fl-1983. L-iżvilupp urban ta' żoni li qabel kienu rurali inkorpora l-bieda ta' sussistenza fl-istil urban tal-ħajja fil-belt.[47]
Evoluzzjoni tal-popolazzjoni ta' Arequipa bejn l-1796 u l-2017
Popolazzjoni (il-Belt ta' Arequipa)
Sena
Popolazzjoni
Sors
1796
37241
1804
37148
Ċensiment tal-popolazzjoni tal-1804 (Gil de Toboada)
74.2 % tal-PDG tad-Dipartiment ta' Arequipa jiġi ġġenerat mill-belt ta' Arequipa, abbażi tal-istudji tal-Università Nazzjonali ta' San Agustin. Il-PDG tad-Dipartiment ta' Arequipa huwa t-tieni l-ogħla fil-Perù, wara dak tad-Dipartiment ta' Lima. Mill-2003 sal-2008, Arequipa kienet il-"belt bl-ikbar tkabbir ekonomiku fl-Amerka Latina", b'żieda ta' 66.1 % fil-PDGper capita, skont rapport tal-2009 ta' "America Economia".[49]
Indikaturi Ekonomiċi – Belt ta' Arequipa
Popolazzjoni (MM)
PDG 2010 (miljuni ta' USD$ )
PDGper capita fl-2010 (USD$ )
% ta' Qgħad fl-2011
Nru ta' banek tal-investment
0–9
10,587
12,188
5,0
1
Sors: American Journal Economics.Special Cities.
Skont stħarriġ tal-gvern, Arequipa għandha l-ikbar "forza tax-xogħol" fil-Perù b'625,547 ruħ, u popolazzjoni attiva ekonomikament li tammonta għal 376,764 ruħ, b'rata ta' impjieg simili għall-medja nazzjonali, b'introjtu medju ta' 928 soles. Is-setturi ekonomiċi prinċipali għall-popolazzjoni attiva ekonomikament huma l-manifattura (12.9 %), il-kummerċ (23 %) u s-servizzi mhux personali (36.6 %). Ir-rata tal-qgħad fiż-żona metropolitana ta' Arequipa tammonta għal 8 %, imqabbla mar-rata ta' qgħad ta' 5 % biss fil-belt ta' Arequipa.
F'Arequipa, it-turiżmu huwa kontributur vitali għall-ekonomija lokali, peress li l-belt hija t-tielet l-iżjed belt li jżuruha turisti fil-pajjiż wara Cusco u Lima. Fl-2010, Arequipa laqgħet total ta' 1.395 miljun viżitatur skont il-Ministeru għall-Kummerċ u t-Turiżmu.
Mis-seklu 20 tfaċċaw bosta fabbriki marbuta mas-settur primarju, speċjalment it-tessuti u l-agrikoltura. Arequipa sservi bħala ċentru kummerċjali u industrijali importanti fin-Nofsinhar tal-Andes fil-Perù, li jikkollega l-kosta mal-muntanji.
Ix-xogħol tal-estrazzjoni fuq skala kbira mill-minjieri jikkontribwixxi wkoll għall-ekonomija tal-belt; bħal fil-każ ta' Cerro Verde, sit tal-estrazzjoni stabbilit fl-1976 qrib il-wied ta' Arequipa.[50]
Is-settur industrijali tal-belt għandu l-ikbar diversifikazzjoni fin-nazzjon u Arequipa hija t-tieni l-iktar belt industrijalizzata tal-Perù. Wara ż-żewġ terremoti kbar fl-1958 u fl-1960, permezz tal-liġi tal-"Bord tar-Riabilitazzjoni u l-Iżvilupp ta' Arequipa", inbena kumpless industrijali u waħda mill-ewwel fabbriki kienet il-fabbrika tas-siment ta' Yura (Cementos Yura).
Veduta parzjali taż-żona industrijali ta' Arequipa (Parque Industrial de Arequipa) fin-Nofsinhar tal-belt.
Dan l-ewwel kumpless industrijali msejjaħ Parque Industrial de Arequipa issa għandu diversità kbira ta' fabbriki li jvarjaw minn industriji relatati mal-konsumaturi (ikel u xorb) u l-kostruzzjoni (PVC, siment u azzar) għal prodotti kimiċi u tal-esportazzjoni (kumpaniji tat-tessuti). Fost l-iżjed kumpaniji importanti hemm Alicorp SAA, Processed Foods SA, Laive, La Iberica, Manuel Muñoz Najar, Bin Pan SA, Consorcio Industrial Arequipa SA, Omniagro, Backus & Johnston, Corporación Aceros Arequipa, Francky and Ricky, Michell & Cia, u IncaTops. Barra minn hekk, is-settur industrijali tal-belt kompla jikber u tfaċċaw kumplessi industrijali oħra bħal Parque Industrial APIMA (żviluppat għan-negozji ż-żgħar), Parque Industrial Rio Seco u żoni industrijali fit-toroq ta' Alfonso Ugarte u Uchumayo, kif ukoll fit-Tramuntana tal-belt.[51]
Fil-15 ta' Awwissu 1959, l-ewwel trażmissjoni televiżiva fil-belt ta' Arequipa ġiet imxandra fis-Sala Kulturali tal-Università Nazzjonali ta' San Agustin. In-negozjant Jack Dwyre ppreżenta x-xandira permezz tal-kumpanija l-ġdida tiegħu Televisora Sur Peruana, bi sħubija mal-Università Nazzjonali ta' San Agustin bħala l-Istazzjon Nru 2 (issa TV UNSA). L-università nazzjonali saret waħda minn tal-ewwel fl-Amerka t'Isfel li operat stazzjon televiżiv pubbliku minn ġol-kampus. Minn dak iż-żmien 'l hawn, bdew joperaw żewġ stazzjonijiet televiżivi pubbliċi oħra f'Arequipa — Radio Television Continental (l-Istazzjon Nru 6) fl-1962 u Compañía de Radiodifusión Arequipa (l-Istazzjon Nru 8) fl-1987 (li ilha xxandar bħala ATV Sur mill-2012).
Fost il-gazzetti li jiġu stampati fil-belt,El Pueblo hija l-eqdem waħda f'Arequipa (ilha tiġi ppubblikata mill-1 ta' Jannar 1905) u t-tieni l-eqdem fil-pajjiż.Kittieba bħalaPercy Gibson uAlberto Hidalgo, kif ukoll politiċi bħal Hector Cornejo Chavez, Mario Polar Ugarteche u Alfonso Montesinos, bdew il-karrieri tagħhom jaħdmu ma' din il-gazzetta.[52]
Fl-2007 il-belt ta' Arequipa kellha 20,595 student fl-iskejjel preprimarji jew fil-Kindergartens, 143,543 student fl-iskejjel primarji u 219,305 student fl-iskejjel sekondarji u postsekondarji. Fost l-eqdem u l-iktar skejjel prestiġjużi fil-belt hemm l-Iskola tal-Indipendenza Amerikana, l-Iskola ta' San Franġisk t'Assisi, l-Iskola ta' Don Bosco, l-Iskola ta' De La Salle u l-Iskola ta' San Jose.
Il-Kulleġġ ta' Max Uhle huwa skola internazzjonali fil-belt ta' Arequipa.
L-Awditorju tal-Università Nazzjonali ta' San Agustin.
Arequipa għandha iktar minn 15-il università, disa' minnhom bis-sede fil-belt u waħda pubblika (l-Universidad Nacional San Agustin). Is-sitta l-oħra huma fergħat lokali ta' universitajiet privati u pubbliċi tal-Perù u taċ-Ċilì. Fl-2007, total ta' 70,894 student inkitbu fl-universitajiet u 56,087 student inkitbu fil-kulleġġi jew fl-istituti tekniċi.
Żewġ istituzzjonijiet tal-edukazzjoni għolja f'Arequipa ġew stabbiliti iktar minn seklu ilu. Is-Seminarju ta' San Jeronimo, ċentru ta' formazzjoni reliġjuża, ilu jopera mill-1622. L-Università Nazzjonali ta' San Agustin (l-Universidad Nacional San Agustin) ġiet stabbilita fil-11 ta' Novembru 1828[53] u tmur lura għall-Academia Lauretana de Artes y Sciencias, kulleġġ li ġie stabbilit fl-1821.[54]
L-ewwel università privata stabbilita fil-belt kienet l-Universidad Catolica Santa Maria, u l-istabbiliment ta' din l-università ġie segwit minn dak tal-Universidad Católica San Pablo u tal-Universidad San Francisco. Barra minn hekk, fergħat lokali importanti minn universitajiet ta' barra r-reġjun, bħall-Universidad Nacional Mayor de San Marcos, l-Universidad Tecnologica del Peru, l-Universidad Los Angeles de Chimbote u l-Universidad del Mar (iċ-Ċilì) fost oħrajn, jinsabu fil-belt.[55]
Universitajiet
Università
Stabbiliment
Studenti tal-ewwel lawrja
Kampus Prinċipali
Universidad Nacional San Agustin de Arequipa
1828
24188
Arequipa
Universidad Catolica Santa Maria
1961
12268
Arequipa
Universidad Catolica San Pablo
2004
4769
Arequipa
Universidad San Francisco
2010
–
Arequipa
Universidad La Salle
Maestría en Ingeniería del Software Aplicada
–
Arequipa
Universidad Privada de Ciencias de la Salud
Maestría en Ingeniería del Software Aplicada
–
Arequipa
Universidad Privada Autonoma del Sur
Maestría en Ingeniería del Software Aplicada
–
Arequipa
Universidad Javier Prado
Maestría en Ingeniería del Software Aplicada
–
Arequipa
Universidad San Francisco Javier
2010
–
Arequipa
UniversidadAlas Peruanas
2004
9743
Lima
Universidad José Carlos Mariátegui
Maestría en Ingeniería del Software Aplicada
–
Lima
UniversidadNéstor Cáceres Velásquez
2006
1038
Puno
Universidad Tecnologica del Peru
2007
1201
Lima
Universidad Privada San Pedro
2010
–
Chimbote
Universidad Los Angeles de Chimbote
2009
344
Chimbote
Universidad del Mar
2009
–
Chile
Sors: it-Tieni Ċensiment Nazzjonali tal-Universitajiet (2010)
^Barriga, Víctor M. (1940). La Colmena, S.A. (ed.).Arequipa y sus blasones. p. 133.
^Provincial Municipality of Arequipa. «Normative Compendium of the Historic Center of Arequipa», p. 63.
^Neira, Máximo; Galdos, Guillermo; Malaga, Alejandro; Quiroz, Eusebio; Carpio, Juan (1990).Historia General de Arequipa. Fundacion M.J. Bustamante de la Fuente. p. 438.
^Provincial Municipality of Arequipa. «Normative Compendium of the Historic Center of Arequipa», p. 80.
^Galdós Rodríguez, Guillermo (1997). Universidad Nacional de San Agustín (ed.).Una ciudad para la historia, una historia para la ciudad: Arequipa en el siglo XX. p. 13.
^Galdós Rodríguez, Guillermo (1997). Universidad Nacional de San Agustín (ed.).Una ciudad para la historia, una historia para la ciudad: Arequipa en el siglo XX. p. 14.
^Galdós Rodríguez, Guillermo (1997). Universidad Nacional de San Agustín (ed.).Una ciudad para la historia, una historia para la ciudad: Arequipa en el siglo XX, p. 15.
^Garayar, Carlos (2004). Ediciones Peisa (ed.).Atlas Regional: Arequipa. ISBN9972-40-315-7. p. 50.
^Mostny, Grete (1983) [1981].Prehistoria de Chile (6th ed.). Santiago de Chile: Editorial Universitaria. p. 156.
^Arellano, Fernando (1988). Universidad Católica Andrés (ed.).El Arte Hispanoamericano. ISBN9789802440177. p. 257.
^Neira, Máximo; Galdos, Guillermo; Malaga, Alejandro; Quiroz, Eusebio; Carpio, Juan (1990).Historia General de Arequipa. Fundacion M.J. Bustamante de la Fuente. p. 254.
^Cornejo Bouroncle, Jorge (1952). H.G. Rozas (ed.).Arequipa: homenaje y recuerdo. p. 16.
^Neira, Máximo; Galdos, Guillermo; Malaga, Alejandro; Quiroz, Eusebio; Carpio, Juan (1990).Historia General de Arequipa. Fundacion M.J. Bustamante de la Fuente. p. 246.
^Neira, Máximo; Galdos, Guillermo; Malaga, Alejandro; Quiroz, Eusebio; Carpio, Juan (1990).Historia General de Arequipa. Fundacion M.J. Bustamante de la Fuente. p. 256.
^Ponce, Fernando (1960). Retablo de papel (ed.).La ciudad en el Perú. Arequipa. p. 53.
^de la Riva Agüero, José (1858). Librería de Garnier Hermanos (ed.).Memorias y documentos para la historia de la independencia del Perú. Librería de la Universidad de Míchigan. p. 304.
^Cotler, Julio (2009). Programa de las Naciones Unidas para el desarrollo, Instituto de Estudios Peruanos (ed.). Poder y cambio en las regiones, p. 20.
^Marley, David (2008).Wars of the Americas. Vol. 2. ABC-CLIO. p. 889.
^Galdós Rodríguez, Guillermo (1997). Universidad Nacional de San Agustín (ed.).Una ciudad para la historia, una historia para la ciudad: Arequipa en el siglo XX, p. 246.
^Neira, Máximo; Galdos, Guillermo; Malaga, Alejandro; Quiroz, Eusebio; Carpio, Juan (1990).Historia General de Arequipa. Fundacion M.J. Bustamante de la Fuente. p. 354.
^Gutiérrez, Ramón (1994).Evolución histórica urbana de Arequipa Metropolitana 1540–1990 (ilustrada ed.). p. 17. ISBN9788489034013.
^Regional Government of Arequipa. "Analysis of the state and of the determinants of health", p. 19.
^"Gesta Zonal de Aire, Arequipa". Plan a limpiar el aire. Consejo Nacional del Ambiente.
^Provincial Municipality of Arequipa. "Diagnosis of the historic center of Arequipa", p. 12.
^Provincial Municipality of Arequipa. "Diagnosis of the historic center of Arequipa", p. 14.
^Provincial Municipality of Arequipa. "Diagnosis of the historic center of Arequipa", p. 15.
^García de los Reyes Arquitectos y Asociados (2012a). Municipalidad Provincial de Arequipa (ed.). "Diagnóstico propositivo para el Plan de Desarrollo Metropolitano de Arequipa", p. 36.
^Gutiérrez, Ramón (1994).Evolución histórica urbana de Arequipa Metropolitana 1540–1990 (ilustrada ed.). p. 83. ISBN9788489034013.
^Gutiérrez, Ramón (1994).Evolución histórica urbana de Arequipa Metropolitana 1540–1990 (ilustrada ed.). p. 226. ISBN9788489034013.
^Gutiérrez, Ramón (1994).Evolución histórica urbana de Arequipa Metropolitana 1540–1990 (ilustrada ed.). p. 231. ISBN9788489034013.
^Gutiérrez, Ramón (1994).Evolución histórica urbana de Arequipa Metropolitana 1540–1990 (ilustrada ed.). p. 232. ISBN9788489034013.
^Instituto Nacional de Estadísticas, ed. (1944). "Relación de los censos parciales levantados en el Perú después del censo general de 1876".Censo de población y ocupación de 1940.Instituto Nacional de Estadística. p. 60.
^Universidad de "San Martín de Porres." Escuela Profesional de Turismo y Hotelería. Instituto de Investigacíon (2005).El impacto económico de la cultura en Perú. ISBN9789586981712.
^Garayar, Carlos (2004). Ediciones Peisa (ed.).Atlas Regional: Arequipa (in Spanish). ISBN9972-40-315-7. p. 60.
^Robles, Elmer (2006). "Origen de las universidades más antiguas de Perú".Revista Historia de la Educación Latinoamericana (in Spanish).8 (1): 35–48. p. 45.
.jpg)
.jpg)
