Universiti (Jawi: اونيۏرسيتي) ialah sebuah institusi pendidikan tinggi dan pengkajian yang menganugerahkanijazah akademik di pelbagai peringkat dan bidang.
Pendahulu badan-badan pendidikan tinggi sebegini sudah ada lama wujud diDunia Lama terutamanya di Asia dan Afrika.[1] Akan tetapi, sistem institusi moden yang lebih dikenali pada hari ini mula wujud padazaman Pertengahan di Eropah terutamanya Itali di mana ia asalnya dikhususkan untuk para agamawan dan pendeta pada ketika itu.[2]
Perkataan menggambarkan konsep ini datang daripada akarbahasa Latinuniversitas daripada "universitas magistrorum et scholarium" yang bermaksud "masyarakat pakar dan pengkaji".[3] Dengan ini, perkataan "universitas" secara umumnya ditafsirkan sebagai "orang-orang yang berkait dengan sebuah badan, masyarakat, perusahaan, kelompok pekerja,korporasi dan sebagainya."[4] Pengertian istilah ini kemudian berkembang sejajar dengan perubahan pada gaya hidup masyarakat setempat yang semakinmembandar lalu cenderung bermaksud "persatuan siswa dan guru dengan hak undang-undang secara kolektif yang biasanya dipersetujui dalam sebuah perjanjian yang dikeluarkan oleh raja atau pemimpin kota mereka". Seperti kelompok pekerja lainnya, badan pendidikan sebegini yang ada pada masa itu memiliki peraturannya sendiri dan bebas menentukan kelayakan anggotanya sendiri.[5]
Istilah ini dipakai secara turunan melalui dua cara dalamalam bahasa Melayu:
Indonesia lebih meminjam istilah bahasa Latin secara terus hasil pengaruh sistem pendidikanBelanda yang mewujudkansekolah gymnasium - sekolah jenis sekunder persediaan memasuki pendidikan tinggi untuk golongan elit - di manabahasa Latin merupakan antara bahasa disediakan dalam sukatan pelajaran atau "silabus".[6]
Berkenaan dengan definasi yang disebut, terdapat pertikaian mengenai soalan universiti yang mana adalah yang tertua.Universiti Takshashila[7] mungkin merupakan universiti tertua yang pernah tercatat dalam sejarah. Perkataan bahasa Latin asaluniversitas yang julung kali digunakan sewaktu kebangkitan minat terhadap tradisi tamadun-tamadunYunani danRom Purba, cuba mencerminkan ciri-ciri AkademiPlato ini. Jika kita menganggap universiti itu sebagai institusi pendidikan tinggi semata-mata, makaShang Hsianglah yang menjadi universiti tertua, yang ditubuhkan sebelum abad ke-21 SM diChina menurutlegenda. KemudianTaixue danGuozijian berfungsi sebagai penubuhan pendidikan tahap tertinggi sementaraacademies menjadi amat laris sebagai pertubuhan bukan kerajaan yang mengajar ajaranConfucius dankesusasteraan Cina antara yang lain.
Banyak sejarawan berselisih pendapat mengenai institusi mana yang bisa dianggap sebagai yang tertua wujud di dunia, antaranya:
Universiti Constantinople - ditubuhkan pada tahun 849 M olehBardas, menteri pemangku kerajaanMaharaja Mikhael III. Ia sering dihujah kriterianya sebagai institusi pendidikan tinggi pertama berdasarkan ciri-ciri yang kaitkan dengan institusi zaman sekarang, seperti kajian dan perguruan, pentadbiran sendiri, kebebasan akademik dan sebagainya.
Universiti Nalanda yang ditubuhkan diBihar,India sekitarabad ke-5 SM mengurniakan gelaran ijazah akademik kepada graduannya, serta juga menawarkan kursuspasca siswazah. Sebuah lagi universiti India yang sisa-sisanya ditemui baru-baru ini ialah Universiti Ratnagiri diOrissa.
Di China zaman kuno, terdapat sebilangan institusi pengajian tinggi yang lebih kurang menyerupai 'universiti' dalam konteks moden. Adalah diakui bahawa satu sistem pendidikan telah ditubuhkan di China pada abad ke-21 SM dan sebuah institusi pengajian bernamaShang Hsiang (上庠,Shang bermaksud "tinggi" manakalaHsiang bermaksud "sekolah") ditubuhkan oleh seorang negarawan bernamaShun (kira-kira 2255 SM–2205 SM) pada zamanYouyu. Institusi pengajian tinggi tersebut barangkalinya merupakan leluhur bagi sekolah pusat diraja yang digelarDongxu padaDinasti Xia (2205 SM–1766 SM),Youxue padaDinasti Shang (1766 SM-1046 SM),Dongjiao dan kemudiannyaPiyong padaDinasti Zhou (1046 SM–249 SM),Taixue padaDinasti Han (202 SM–220 M), danGuozijian dariDinasti Sui hinggaDinasti Qing.Universiti Nanjing menjejakkan sejarahnya hingga ke sekolah pusat diraja yang ditubuhkan diNanjing pada tahun 258 M, maka Universiti Imperial Nanjing menjadi institusi menyeluruh pertama yang terdiri daripada gabungan pendidikan dan kajian dan lima fakulti pada tahun 470. Secara amnya dalam satu-satu dinasti terdapat sebuah sahaja sekolah pusat diraja yang selalunya terletak di ibu negara dan dijadikan institusi pendidikan tertinggi di negara itu. Terdapat juga sekolah-sekolah serantau sejak abad ke-2 SM padaDinasti Han dan kemudiannya di setiap peringkat negara termasuk wilayah dan daerah.Shuyuan yang muncul pada abad ke-8 ketikaDinasti Tang adalah sejenis institusi pengajian yang lain. Shuyuan amnya adalah milikan swasta, dan ada yang menerima bantuan kerajaan secara kecil-kecilan. Terdapat beribu-ribuShuyuan yang tercatat dalam sejarah, yang mana darjatnya banyak berbeza antara setiap satu institusi tersebut. Shuyuan yang lebih maju sepertiYuelu Shuyuan danBailudong Shuyuan boleh dianggap sebagai institusi pengajian tinggi. Negara-negara lain di Asia Timur sepertiKorea,Jepun andVietnam turut berkongsi sistem pendidikan yang sama, maka Shuyuan juga ditubuhkan di negara-negara tersebut. Negara China kuno banyak bergantung kepada pegawai-pegawai yang berpendidikan tgerutamanya dalam membaca dan menulis bagi mengendali empayarnya, maka peperiksaan diraja dimulakan padaDinasti Sui (581–618) bagi menilai dan memilih pegawai daripada rakyat jelata.
Seawal abad ke-4 SM, tamadun India sudah berbangga dengan penubuhan akademik seperti Takshashila di bahagian timur laut negara tersebut, yang telah melahirkan tokoh-tokoh sepertiPanini danKautilya. Selain Takshashila kota-kota kuno Nalanda,Vikramshila, danKanchipuram diIndia kuno merupakan pusat pengajian yang amat masyhur di timur, dengan para penuntut dari seluruh benua Asia. Secara terperincinya, Nalanda pernah menjadi pusat pengajianagama Buddha yang masyhur, oleh itu Nalanda pernah menarik beribu-ribu pengaji agama Buddha dari China,Asia Timur,Asia Tengah danAsia Tenggara, sambil juga menarik pengaji dariParsi danTimur Tengah. Ciri-ciri kosmopolitan universiti-universiti India zaman pertengahan turut dibuktikan oleh catatan-catatan luar engara seperti catatanXuanzang danI-ching, yang pernah menuntut di India zaman itu. Institusi-institusi ini sama-sama didukung oleh rakyat dan kerabat diraja. Misalnya, Nalanda disokong oleh pemenrintah-pemerintahempayar Gupta danHarsha manakala Vikramashila berkembang dengan tuntutan ilmu oleh raja-raja Pala. Universiti-unversiti ini juga berfungsi sebagai pusat penyimpanan ilmu yang menyimpan sebilangan amat besar manuskrip daun palma yang menyimpan maklumat pelbagai segi sains dan seni. Antara subjek-subjek yang sering ditawarkan untuk pengajian ialah matematik, tatabahasa dan linguistik (khususnyabahasa Sanskrit), astronomi dan falsafah. Yang menariknya, sungguhpun institusi-institusi sedemikian merupakan penubuhan berteraskan agama Buddha (terutamanya Nalanda dan Vikramashila) pengajian kitabVeda danBrahman juga tidak kurang pentingnya. Format penyampaian kuliah di Nalanda juga diketahui kerana adanya catatan Xuanzang yang menakjubkan. Yang penting lagi adalah bahawa universiti-universiti India ini memberi contoh sebenar terulung universiti berasrama (khususnya Nalanda). Bagaimanapun institusi-institusi kuno ini tidak layak digelar "universiti" dalam erti kata zaman sekarangnya semata-mata kerana simply institusi-institusi tersebut didak menawarkan 'ijazah' seperti universiti-universiti Eropah.
Pencerobohan Turki-Afghan di samping faktor sosial dan politik yang lain memadamkan institusi-institusi ini daripada latar masyarakat India. Institusi sebegini cuma bermandiri atas nama di dalam istana diraja zaman pertengahan dan tidak pernah berkembang sepertimana Nalanda berkembang. Selalunya 'akademi' diraja ini tumbang apabila tuntutan ilmu oleh kerabat diraja turut lesap. Di tempat-tempat lain pula institusi seakan-akan 'universiti' dikendali pada skala yang terhad kepada kawasan setempat, iaitu dalam matha bagi penganut agama Hindu, itupun makin terhad objektifnya berbanding universiti-universiti awal.
Sekolah (The School), ditubuhkan pada387 SM oleh ahlifalsafah Yunani bernamaPlato di dusun Academos berhampiranAthens, menjadi tempat di mana pelajarnya mempelajarifalsafah,matematik, dangimnastik, maka kadang-kala Sekolah ini dikira banyak menyerupai sebuah universiti. Kota-kota Yunani lain yang mempunyai institusi pendidikan penting termasukKos (tempat tinggalHippocrates), yang mempunyai sekolah perubatan, danRhodes, yang memiliki sekolah falsafah. Sebuah lagi isntitusi klasik yang masyhur ialahMuzium dan Perpustakaan Alexandria.
Pada zamanCarolingian,Charlemagne mencipta sejenis akademi yang digelar sekolah istana (schola palatina), diAachen, sebuah kota yang terletak diJerman seperti zaman sekarang. Sebauh lagi sekolah, kini wujud sebagaiAkademi Universiti Brexgata, ditubuhkan pada tahun798 oleh pemimpin Carolingian dan terletak berhampiranNoyon, sebuah kota di negaraPerancis zaman sekarang. Dari perspektif yang lebih luas para pelajar, aristokrat, paderi, dan Charlemagne sendirilah yang berkongsi satu wawasan untuk mendidik rakyat jelata secara amnya, serta melatih anak-anak golongan atasan cara-cara mengurus harta mereka dan melindungi negara mereka daripada ancaman pencerobohan atau penyelewengan. Inisiatif-inisiatif ini merupakan bayangan bahawa bangkitnya universiti-universitiEropah Barat mulaiabad ke-11.
Di negaraMali, di bahagian barat Afrika,Universiti Islam Sankore yang masyhur (ditubuhkan pada989 M) tidak mempunyai pentadbiran pusat. Sebaliknya, universiti ini dibentuk daripada sebilangan sekolah atau maktab yang berasingan, setiap satunya dikendali oleh seorang tuan (sarjana atau profesor). Kursus-kursus dijalankan di halaman dalam terbuka dalam banguna masjid atau perumahan persendirian. Matapelajaran asas termasukal-Qur'an, pengajian Islam, perundangan dan kesusasteraan. Selain itu, terdapat matapelajaran lain seperti perubatan dan pembedahan, astronomi, matematik,fizik,kimia, falsafah, pengajian bahasa,geografi,sejarah danseni. Para penuntut juga meluangkan masa mempelajari kod dan etika perdagangan dan perniagaan. Kedai-kedai dagang di universiti menawarkan kelas perniagaan,pertukangan kayu,pertanian,perikanan,pembinaan, pembuatan kasut, penjahitan dan pelayaran. adalah diakui bahawa kebebasan intelek yang dinikamti di universiti-universiti Barat diilhamkan daripada universiti-universiti seperti universiti-universiti Sankore dan Qurtuba (Sepanyol zaman Islam).
Menghafal al-Qur’an dan menguasaibahasa Arab diwajibkan kepada para penuntut. Bahasa Arab dijadikan bahasa pengantar universiti serta juga pengantara perdagangan diTimbuktu. Sebanyak 70,000 manuskrip yang dijumpai di Sankore ditulis dalam bahasa Arab kecuali beberapa yang ditulis dalam bahasa Songhay atau bahasa-bahasa lain. (Badan Warisan Al-Furqan diLondon menerbit satu senarai manuskrip ini cuma di perpustakaan Ahmed Baba dalam 5 jilid.)
Seperti universiti-universiti Islam yang lain, para penuntutnya datang dari merata dunia. Sekitarabad ke-12, Sankore mempunyai seramai 25,000 pelajar, dalam sebuah kota yang pendudknya seramai 100,000 orang. Universiti ini dikenali dengan piawaian dan syarat kemasukan yang amat tinggi.
Universiti zaman pertengahan Eropah yang pertama ialahUniversiti Magnaura diConstantinople (kiniIstanbul,Turki), ditubuhkan pada rahun849 olehBardas, pemangku bagi RajaMichael III, diikutiUniversiti Preslav danUniversiti Ohrid (abad ke-9) dalamEmpayar Bulgaria, ditubuhkan olehTsar Simeon I Bulgaria,Universiti Salerno (abad ke-9),Universiti Bologna (1088) diBologna,Itali,Universiti Paris (c. 1100) diParis, Perancis, ekmudiannya dihubungkan dengan Sorbonne, danUniversiti Oxford (abad ke-11) diEngland. Kebanyakan universiti-universiti di Eropah Barat dilahirkan di bawah naunganGereja Roman Katolik, biasanya sebagai sekolah gereja melaluipiagam Paus sebagaiStudia Generali (Nota: Perkembangan sekolah gereja menjadi universiti sebenarnya kelihatan amat jarang, antaranya Universiti Paris - rujuk Leff,Paris and Oxford Universities). Pada zaman pertengahan awal, kebanyakan universiti baru ditubuhkan daripada sekolah-sekolah yang wujud sebelumnya, lazimnya apabila sekolah-sekolah ini dianggap menjadi laman pendidikan utama. Kebanyakan pengkaji sejarah menyatakan bahawa universiti dan sekolah gereja merupakan kesinambungan minat terhadap pembelajaran yang dipupuk oleh biara.
Pengakhiran zaman pertengahan menandakan permulaan transformasi universiti-universiti yang kemudiannya membentuk universiti pengkajian moden. Kebanyakan pengaruh luar, seperti zaman-zamanhumanisme,Enlightenment,Reformation, dan revolusi, membentuk universiti kajian ketika dalam pembinaan, dan penemuanDunia Baru pada tahun1492 turut menambahkanhak asasi manusia danperundangan antarabangsa padakurikulum universiti.
Menjelang abad ke-18, universiti menerbitkanjurnal akademik sendiri, dan sekitar abad ke-19, munculnya model universiti Jerman dan Perancis. Model Jerman (atau Humboldt) direka olehWilhelm von Humboldt dan berasaskan idea liberalFriedrich Schleiermacher berkenaan kepentingankebebasan,seminar, danmakmal dalam universiti. Model universiti Perancis pula melibatkan disiplin ketat dan kawalan meliputi setiap aspek dalam universiti.
Universiti banyak menumpu pada sains pada abad ke-19 dan ke-20, lalu mula menjadi lebih mudah dikecapi oleh rakyat jelata selepas tahun1914. Sehingga abad ke-19,agama memainkan peranan penting dalam kurikulum universiti; namun, peranan agama di universiti pengkajian merosot pada abad ke-19, dan pada akhir abad tersebut, model universiti Jerman disebarkan ke seluruh dunia. Pihak British juga menubuhkan universiti di seluruh dunia, danpendidikan tinggi makin mudah dicapai rakyat jelata bukan sahaja di Eropah malah juga di luar benua tersebut. Secara ringkasnya, struktur asas dan matlamat universiti telah kekal tanpa banyak berubah selama bertahun-tahun ini.
Walaupun setiap pertubuhan diwujudkan dengan pentadbiran dan gaya tersendiri, hampir semua universiti ada satu lembaga amanah, seorang presiden,canselor ataurektor, sekurang-kurangnya seorang naib presiden, maib canselor atau naib rektor, dandekan-dekan pelbagai bahagian dalam universiti. lazimnya, universiti dibahagi kepada sebilangan jabatan akademik, sekolah ataufakulti. SistemUniversiti awam dtadbir oleh lembaga pendidikan tinggi yang dikawal kerajaan. Lembaga ini mengulas permintaan kewangan dan cadangan belanjawan lalu memperuntukkan dana bagi setiap universiti dalam sistem, serta juga meluluskan program pengajaran baru dan juga membatalkan atau mengubah suai program sedia ada. Tambahan pula, lembaga ini merancang untuk pembangunan berkoordinasi lanjutan dan perkembangan pelbagai institusi pengajian tinggi di dalam negeri atau negara. Bagaimanapun,kebanyakan universiti awam di dunia mempunyai tahap autonomi yang banyak dari segi pengendalian kewangan, kajian danpedagogi.Universiti swasta pula dibiawai secara persendirian kerana biasanya mempunyai lebih kebebasan daripada dasar negeri.
Biarpun dasar-dasar berbeza, atau standard budaya dan ekonomi yang terdapat di lokasi berlainan boleh mengakibatkan ketidaksamaan yang besar antara universiti seluruh dunia dan juga dalam satu-saut negara, universiti ini lazimnya merupakan antara penyumbang kajian dan latihan tahap tinggi utama dalam setiap masyarakat. Kebanyakan universiti bukan sahaja menawarkan kursus bagi mata pelajaran yang terdiri daripada sains semulajadi, kejuruteraan, seni bina, perubatan, pentadbiran sukan, sains sosial, perundangan, kemanusiaan dan sebagainya, universiti juga menawarkan pelbagai kemudahan kepada para penuntutnya, termasuk pelbagai tempat makan, bank, kedai buku, kedai salin cetak, dan pusat pencarian pekerjaan. Tambahan pula, kebanyakan universiti utama di dunia memiliki kemudahan sendiri seperti berikut:perpustakaan, pusat sukan, restoran,persatuan penuntut,kebun botani,observatori astronomi,hospital dan klinik,makmal komputer,makmal kajian,inkubator niaga dan sebagainya.
Pembiayaan dan pertubuhan universiti amat berbeza mengikut negara di seluruh dunia. Di sesetengah negara, kebanyakan universiti dibiayai kerajaan, manakala di negara lain universiti dibiayai oleh dermaan atau yuran yang wajib dibayar oleh penuntut. Di sesetengah negara, kebanyakan penuntut menghadiri universiti bandar setempat, sementara di negara lain universiti menarik penuntut dari seluruh dunia, dan juga menyediakan penginapan untuk para penuntut.[17]
^"Medina of Fez".UNESCO World Heritage Centre. UNESCO. Diarkibkan daripadayang asal pada 29 Mei 2010. Dicapai pada7 April 2016.Unknown parameter|deadurl= ignored (bantuan)
^Verger, Jacques: "Patterns", in: Ridder-Symoens, Hilde de (ed.):A History of the University in Europe. Vol. I: Universities in the Middle Ages, Cambridge University Press, 2003,ISBN978-0-521-54113-8, pp. 35–76 (35)
^Esposito, John (2003).The Oxford Dictionary of Islam. Oxford University Press. m/s. 328.ISBN0-1951-2559-2.Cite has empty unknown parameters:|month=,|chapterurl=, dan|coauthors= (bantuan)
^Joseph, S, and Najmabadi, A.Encyclopedia of Women & Islamic Cultures: Economics, education, mobility, and space. Brill, 2003, p. 314.
^Swartley, Keith.Encountering the World of Islam. Authentic, 2005, p. 74.
^Illustrated Dictionary of the Muslim World, Publisher: Marshall Cavendish, 2010[1]Diarkibkan 1 Oktober 2015 diWayback Machine p.161
^Civilization: The West and the Rest by Niall Ferguson, Publisher: Allen Lane 2011 -ISBN978-1-84614-273-4
