Rencana inimungkin boleh dikembangkan melalui teks yang diterjemah daripadarencana yang sepadan dalam Wikipedia Bahasa Cina. (Mac 2025)
Klik [tunjuk] pada sebelah kanan untuk melihat maklumat penting sebelum menterjemahkan.
Lihat versi rencana Cina itu yang diterjemahkan oleh mesin.
Terjemahan mesin Google adalah permulaan yang berguna untuk terjemahan, tetapi penterjemah harus membaiki kesalahan-kesalahan mengikut keperluan dan mengesahkan bahawa terjemahan itu adalah tepat, bukan sahaja salin dan tampal teks keterjemahan mesin ke dalam Wikipedia Bahasa Melayu.
Jangan terjemah teks yang tidak boleh dipercayai atau berkualiti rendah. Jika boleh, sahkan teks dengan rujukan yang disediakan dalam rencana bahasa asing.
Selepas menterjemah, templat{{Laman diterjemahkan|zh|孫中山}} hendaklah ditambah padalaman perbincangan untuk memastikan pematuhan kepadahak cipta.
Dilahirkan dalam keluarga petani diGuangdong, Sun mendapat pendidikan di luar negara diHawaii dan kembali ke China untuk menamatkan pengajian dari sekolah perubatan diHong Kong. Beliau mengetuai revolusioneranti-Qing sulit diChina Selatan,United Kingdom, danJepun sebagai salah satu daripadaEmpat Penyamun dan menjadi terkenal sebagai pengasas pelbagaigerakan penentang, termasukPersatuan Bangkit China danTongmenghui. Walaupun beliau dianggap sebagai salah seorang tokoh terpenting China moden, kehidupan politiknya yang berkempen menentang pemerintahanManchu yang memihak kepada sebuah republik China menampilkan perjuangan berterusan dan tempoh pengasingan yang kerap.
Selepas kejayaan Revolusi 1911, Sun mengisytiharkanpenubuhan Republik China tetapi terpaksa melepaskan jawatan presiden kepada jeneralYuan Shikai yang mengawalTentera Beiyang yang berkuasa, akhirnya diasingkan di Jepun. Beliau kemudian kembali untuk melancarkan kerajaan revolusioner diselatan China untuk mencabarpanglima perang yang menguasai sebahagian besar negara berikutan kematian Yuan pada tahun 1916. Pada tahun 1923, Sun menjemput wakilKomunis Antarabangsa keGuangzhou untuk menyusun semula KMT dan membentukPersatuan Bersatu Pertama denganParti Komunis China (PKC). Beliau tidak hidup untuk melihat partinya menyatukan negara di bawah penggantinya,Chiang Kai-shek, dalamEkspedisi Utara. Semasa tinggal diBeijing, Sun meninggal dunia akibat kanser pundi hempedu pada tahun 1925.
Nama rasmi dirakam dalam salasilahnya ialahSun Deming (Kantonis:Syūn Dāk-mìhng; 孫德明).[4][5] Semasa kecil, nama panggilannya Tai Tseung (Dai-jeuhng; 帝象).[4] Di sekolah, seorang guru memberinya namaSun Wen (Syūn Màhn; 孫文)[6] yang digunakan sepanjang hayatnya.Nama kesopanan Sun ialah Zaizhi (Jai-jī; 載之), dan nama yang dibaptiskan ialah Rixin (Yaht-sān; 日新)[7] Semasa di sekolah diHong Kong British, beliau mendapatnama pena Yat-sen (逸仙;Yìxiān).[8][9] Nama yang paling masyhur dikenali di China iaituSun Zhongshan (Syūn Jūng-sāan; 孫中山; juga dirumikanChung Shan) berasal daripadanama samaranKikori Nakayama (中山樵;Nakayama Kikori) yang diberikan olehTōten Miyazaki ketika Sun bersembunyi di Jepun.[4] Bandar tempat kelahirannya telah dinamakan semulaZhongshan sebagai penghormatan kepadanya mungkin sejurus selepas kematiannya pada tahun 1925. Zhongshan ialah salah satu daripada beberapa bandar yang dinamakan sempena nama orang di China dan kekal sebagai nama rasmi bandar itu semasa pemerintahan Komunis.
Sun Deming dilahirkan pada 12 November 1866 kepada Sun Dacheng dan Sun Men-yang.[10] Tempat kelahirannya ialah kampungCuiheng,Kaunti Xiangshan (kini BandarZhongshan), Wilayah Canton (kiniGuangdong).[10] Beliau berketurunanHakka danKantonis.[11][12] Bapanya memiliki tanah yang sangat sedikit dan bekerja sebagai tukang jahit diMakau dan sebagai pengembara dan kuli.[13] Selepas menamatkan pendidikan rendah dan bertemu rakan zaman kanak-kanakLu Haodong,[4] beliau berpindah keHonolulu diHawaii, di mana beliau menjalani kehidupan yang selesa dengan sumbangan kewangan sederhana oleh abangnyaSun Mei.[14][15][16][17]
Sun Yat-sen (baris belakang, keempat dari kanan) dan keluarganya
Semasa tinggal di Honolulu, Sun memulakan pendidikannya pada usia 10 tahun,[4] menghadiri sekolah menengah di Hawaii.[18] Pada tahun 1878, selepas menerima beberapa tahun persekolahan tempatan, seorang Sun yang berusia 13 tahun pergi tinggal bersama abangnya[4] yang kemudiannya membuat sumbangan besar untuk menggulingkandinasti Qing, dan yang membiayai kehadiran Sun di Sekolah Iolani.[14][15][16][17] Di sana, beliau belajar bahasa Inggeris,sejarah British, matematik, sains, dan agama Kristian.[4] Sun pada mulanya tidak dapat berbahasa Inggeris, tetapi dengan cepat memperolehnya, menerima hadiah untuk pencapaian akademik kurniaanRaja Kalākaua, dan menamatkan pengajian pada tahun 1882.[19] Dia kemudiannya menghadiri Kolej Oahu (kini Sekolah Punahou) selama satu semester.[4][20] Menjelang tahun 1883, minat Sun terhadap agama Kristian menjadi sangat membimbangkan abangnya—yang, melihat penukarannya tidak dapat dielakkan, menghantar Sun kembali ke China.[4]
Sekembalinya ke China berusia 17 tahun, Sun bertemu kembali dengan kawan sebayanya Lu Haodong di Kuil Beiji (北極殿) di Cuiheng,[4] tempat penduduk kampung mengamalkanperubatan tradisional dan melakukan pemujaan kepadaDewa Bintang Utara. Sun dan Lu memandang rendah amalan ini lalu seloroh memecahkan berhala kayu dewa tersebut sehingga mendatangkan kemarahan penduduk sekampung; akibatnya, ibu bapa Sun terpaksa menghantarnya keHong Kong.[4][21] Pada November 1883, Sun mula menghadiri Rumah dan Rumah Anak Yatim Keuskupan diJalan Timur (kiniSekolah Lelaki Diocesan),[22][23] dan dari 15 April 1884 beliau bersekolah di Sekolah Pusat Pemerintah diJalan Gough (kiniKolej Ratu), sehingga menamatkan pengajian pada 1886.[24][25]
Pada tahun 1886, Sun belajar perubatan diHospital Guangzhou Boji di bawah mubaligh KristianJohn Glasgow Kerr.[4] Menurut bukunya "Diculik di London", pada tahun 1887 Sun mendengar tentang pembukaanKolej Perubatan Hong Kong Cina (pendahuluUniversiti Hong Kong).[26] Beliau segera berusaha untuk hadir, dan terus mendapatkan lesen untuk mengamalkan perubatan daripada institusi itu pada tahun 1892;[4][8] daripada kelas dua belas pelajar, Sun adalah salah seorang daripada dua yang lulus.[27][28][29]
Pada awal 1880-an, Sun Mei telah menghantar abangnya ke Sekolah ʻIolani, yang berada di bawah pengawasanGereja Hawaii dan diarahkan oleh seorang prelatAnglikan,Alfred Willis, dengan bahasa pengantarnya ialah bahasa Inggeris. Di sekolah itu, Sun waktu muda mula-mula bersentuhan dengan agama Kristian.
Semasa pemberontakan dinasti Qing sekitar tahun 1888, Sun berada di Hong Kong bersama sekumpulan pemikir revolusioner, yang digelarEmpat Penyamun, diKolej Perubatan Hong Kong.[36]
Daripada Persatuan Sastera Furen kepada Persatuan Membangkit China
Pada tahun 1891, Sun bertemu rakan-rakan revolusioner di Hong Kong termasukYeung Ku-wan yang merupakan ketua dan pengasasPersatuan Sastera Furen.[37] Kumpulan itu menyebarkan idea untuk menggulingkan Qing. Pada tahun 1894, Sun menulis petisyen 8,000 aksara kepadaVycheroy Qing,Li Hongzhang membentangkan ideanya untuk memodenkan China.[38][39][40] Beliau pergi keTianjin untuk membentangkan petisyen secara peribadi kepada Li tetapi tidak diberikan kehadiran.[41] Selepas pengalaman itu, Sun berpaling tidak boleh ditarik balik ke arah revolusi. Beliau meninggalkan China ke Hawaii dan mengasaskanPersatuan Membangkit China, yang komited untuk merevolusikan kemakmuran China. Ia adalah masyarakat revolusioner nasionalis China yang pertama.[42] Ahli-ahli diambil terutamanya daripada ekspatriat Cina, terutamanya daripada kelas sosial yang lebih rendah. Bulan yang sama pada tahun 1894, Persatuan Sastera Furen telah digabungkan dengan bahagian Hong Kong bagi Persatuan Membangkit China.[37] Selepas itu, Sun menjadi setiausaha Persatuan Membangkit China yang baru bergabung, yang diketuai Yeung Ku-wan sebagai presiden.[43] Mereka menyamar aktiviti mereka di Hong Kong di bawah kendalian perniagaan dengan nama "Kelab Kuen Hang"[44]:90 (乾亨行).
Persatuan Langit dan Bumi dan ke luar negara mengembara untuk mendapatkan sokongan kewangan
Sebuah mazhab "Persatuan Langit dan Bumi" yang dikenali sebagaiTiandihui telah wujud sejak sekian lama.[45] Kumpulan itu juga telah dirujuk sebagai "tiga organisasi yang bekerjasama", sertakongsi gelap.[45] Sun terutamanya menggunakan kumpulan itu untuk memanfaatkan perjalanannya ke luar negara untuk mendapatkan sokongan kewangan dan sumber selanjutnya untuk revolusinya.[45]
Pada tahun 1895, China mengalami kekalahan teruk semasaPerang China-Jepun Pertama. Terdapat dua jenis respons. Satu kumpulan intelektual berpendapat bahawa kerajaanManchu Qing boleh memulihkan legitimasinya dengan berjaya memodenkan.[46] Menegaskan bahawa menggulingkan Manchu akan mengakibatkan huru-hara dan akan menyebabkan China diukir oleh imperialis, intelektual sepertiKang Youwei danLiang Qichao menyokong bertindak balas dengan inisiatif sepertiReformasi Seratus Hari.[46] Dalam puak lain, Sun Yat-sen dan yang lain sepertiZou Rong mahukan revolusi untuk menggantikan sistem dinasti dengannegara bangsa moden dalam bentukrepublik.[46] Pembaharuan Seratus Hari ternyata gagal pada tahun 1898.[47]
Plak diLondon menandakan tapak rumah di 4 Warwick Court, WC1, di mana Sun Yat-sen tinggal dalam pengasinganSurat daripada Sun Yat-sen kepadaJames Cantlie yang mengumumkan kepadanya bahawa beliau telah menyandang jawatan Presiden Pemerintah Sementara Republik China, bertarikh 21 Januari 1912
Pada tahun kedua penubuhan Persatuan Membangkit China, pada 26 Oktober 1895, kumpulan itu merancang dan melancarkanpemberontakan Guangzhou Pertama menentang Qing diGuangzhou.[39]Yeung Ku-wan mengarahkan pemberontakan bermula dari Hong Kong.[43] Walau bagaimanapun, rancangan telah dibocorkan, dan lebih daripada 70 ahli, termasukLu Haodong, telah ditangkap oleh kerajaan Qing. Pemberontakan itu gagal. Sun menerima sokongan kewangan kebanyakannya daripada abangnya, yang menjual sebahagian besar 12,000 ekar ladang dan lembunya di Hawaii.[14] Selain itu, ahli keluarga dan saudara-mara Sun akan berlindung di rumah abangnya Sun Mei di Kamaole diKula,Maui.[14][15][16][17][48]
Semasa dalam buangan diLondon pada tahun 1896, Sun mengumpul wang untuk parti revolusionernya dan untuk menyokong pemberontakan di China. Walaupun peristiwa yang membawa kepada itu tidak jelas, Sun Yat-sen telah ditahan diLegasi China di London, di mana perkhidmatan rahsia China merancang untuk menyeludup dia kembali ke China untuk membunuhnya atas tindakan revolusionernya.[49] Beliau dibebaskan selepas 12 hari dengan usahaJames Cantlie,The Globe,The Times, danPejabat Luar British, yang menjadikan Sun sebagai wira di United Kingdom.[c] James Cantlie, bekas guru Sun di Kolej Perubatan Cina Hong Kong, mengekalkan persahabatan seumur hidup dengan Sun dan kemudian menulis biografi awal tentangnya.[51] Sun menulis sebuah buku pada tahun 1897 tentang penahanannya, "Diculik di London."[26]
SemasaRevolusi Filipina danPerang Filipina-Amerika, Sun membantu Ponce mendapatkan senjata yang telah diselamatkan daripadaTentera Empayar Jepun dan menghantar senjata itu ke Filipina. Dengan membantu Republik Filipina, Sun berharap agar rakyat Filipina mengekalkan kemerdekaan mereka supaya beliau dapat bernaung di negara itu dalam melancarkan satu lagi revolusi China. Walau bagaimanapun, apabila perang berakhir pada Julai 1902, Amerika Syarikat muncul sebagai pemenang daripada perang tiga tahun yang pahit menentang Republik. Oleh itu, Sun tidak berpeluang untuk bersekutu dengan Filipina dalam revolusinya di China.[54]
Pada tahun 1897, melalui pengenalan olehMiyazaki Toten, Sun Yat-sen bertemu denganTōyama Mitsuru organisasi politikGenyosha. Melalui Toyama, beliau menerima sokongan kewangan untuk aktiviti dan perbelanjaan sara hidupnya di Tokyo daripadaHiraoka Kotarō [ja]. Selain itu, kediamannya, sebuah rumah agam seluas 2,000 meter persegi di Waseda-Tsurumaki-cho, telah diatur olehInukai Tsuyoshi.
Pada tahun 1899,Pemberontakan Boxer berlaku.[55] Pada tahun berikutnya, Sun Yat-sen mencuba satu lagi pemberontakan di Huizhou, tetapi ia berakhir dengan kegagalan. Pada tahun 1902, walaupun sudah mempunyai seorang isteri di China, beliau berkahwin dengan wanitaJepun,Kaoru Otsuki.[26] Tambahan pula, beliau mengekalkanAsada Haru [ja] sebagai perempuan simpanan dan kerap memintanya menemaninya.
Pada 22 Oktober 1900, Sun mengarahkan pelancaranPemberontakan Huizhou untuk menyerangHuizhou dan pihak berkuasa wilayah di Guangdong.[56] Itu berlaku lima tahun selepas Pemberontakan Guangzhou yang gagal. Kali ini, Sun merayu kepadakongsi gelap untuk mendapatkan bantuan.[57] Pemberontakan adalah satu lagi kegagalan. Miyazaki, yang mengambil bahagian dalam pemberontakan bersama Sun, menulis satu kisah tentang usaha revolusi di bawah tajuk "Mimpi 33 Tahun" (三十三年之夢) pada tahun 1902.[58][59][60]
Pada tahun 1903, Sun membuat lawatan rahsia keBangkok di mana beliau mencari dana untuk tujuannya di Asia Tenggara. Pengikut setianya menerbitkan akhbar, memberikan sokongan yang tidak ternilai kepada penyebaran prinsip dan cita-cita revolusionernya di kalanganCina Siam diSiam. Di Bangkok, Sun melawatJalan Yaowarat, diChinatown di bandar itu. Di jalan itu, Sun memberikan ucapan yang mendakwa bahawaOrang Cina seberang laut adalah "Ibu Revolusi." Beliau juga bertemu dengan saudagar Cina tempatan Seow Houtseng,[61] yang menghantar bantuan kewangan kepadanya.
Ucapan Sun di Jalan Yaowarat telah diperingati oleh jalan itu yang kemudiannya dinamakan "Jalan Sun Yat Sen" atau "Soi Sun Yat Sen" (Thai:ซอยซุนยัตเซ็น) sebagai penghormatan kepadanya.[62]
Menurut Lee Yun-ping, pengerusi masyarakat sejarah China, Sun memerlukan sijil untuk memasuki Amerika Syarikat keranaAkta Pengecualian Cina 1882 akan menghalangnya.[63]
Pada bulan Mac 1904, semasa menetap diKula,Maui, Sun Yat-sen memperoleh Sijil Kelahiran Hawaii, yang dikeluarkan olehWilayah Hawaii, menyatakan bahawa "dia dilahirkan diKepulauan Hawaii pada hari ke-24 November, A.D. 1870."[64][65] Beliau meninggalkannya selepas ia memenuhi tujuannya untuk memintas Akta Pengecualian Cina.[65] Fail rasmi Amerika Syarikat menunjukkan bahawa Sun berkewarganegaraan Amerika Syarikat, berpindah ke China bersama keluarganya pada usia 4 tahun, dan kembali ke Hawaii 10 tahun kemudian.[66]
Pada 6 April 1904, pada percubaan pertamanya untuk memasuki Amerika Syarikat, Sun Yat-sen mendarat diSan Francisco. Beliau telah ditahan dan berdepan kemungkinan pengusiran.[63] Sun, yang diwakili oleh firma guaman Ralston & Siddons, yang berpangkalan diWashington DC, memfailkan rayuan dengan Pesuruhjaya Agung Imigresen pada 26 April 1904. Pada 28 April 1904, pemangku setiausahaJabatan Perdagangan dan Buruh dalam keputusan empat muka surat yang terkandung dalam fail kes, mengetepikan perintah pengusiran dan mengarahkan Pesuruhjaya Imigresen di San Francisco untuk "membenarkan Sun Yat-sen tersebut mendarat." Sun kemudiannya dibebaskan untuk memulakan lawatan mengumpul dananya di Amerika Syarikat.[63]
Pada tahun 1900, Sun Yat-sen buat sementara waktubuang negeri ke Jepun semula. Semasa berada di Jepun, beliau menyatakan fikirannya kepadaInukai Tsuyoshi, dengan berkata, "Pemulihan Meiji ialah langkah pertama revolusi China, dan revolusi China ialah langkah kedua Pemulihan Meiji."[67]
Pada masa ini, Sun berkahwin denganSoong Ching-ling, anak perempuan keduaSoong Jiashu [ja], yang juga seorang Hakka seperti beliau. Terdapat pelbagai teori mengenai tahun perkahwinan mereka, tetapi secara amnya dipercayai berlaku antara1913 dan1916 semasa Sun dibuang negeri di Jepun. Susunan perkahwinan mereka disokong olehUmeya Shokichi, seorang penyokong Jepun yang memberikan bantuan kewangan.[68][69]
Pada masa itu,Fusanosuke Kuhara, seorang tokoh terkemuka dalam kalangan politik dan perniagaan Jepun, menjemput Sun ke vilanya, Nihonkan, yang terletak di mana terletaknya restoran semasa "Kochuan" di Shirokane Happo-en. Kuhara menawarkan Sun "Bilik Orkid" yang baru dibina untuk menggalakkan dan menyokong rakannya yang tinggal di negara asing.
Bilik Orkid dilengkapi dengan laluan rahsia melarikan diri yang dikenali sebagai "Lapangan Melarikan Diri Sun Yat-sen." Langkah berjaga-jaga ini termasuk pintu tersembunyi di belakang perapian, yang membawa kepada terowong bawah tanah, menyediakan laluan melarikan diri sekiranya berlaku kecemasan.
Surat dengan meterai Sun yang memulakanTongmenghui di Hong Kong
Pada tahun 1904, Sun Yat-sen datang dengan matlamat "mengusir orang gasarTatar (khususnya, Manchu), menghidupkan semulaZhonghua, menubuhkan Republik, danmengagihkan tanah sama rata di kalangan rakyat" (驅除韃虜, 恢復中華, 創立民國, 平均地權).[70] Salah satu warisan utama Sun ialah penciptaan falsafah politiknya mengenaiTiga Prinsip Rakyat. Prinsip-prinsip ini termasuk prinsip nasionalisme (minzu,民族), demokrasi (minquan,民權), dan kebajikan (minsheng,民生).[70]
Pada 20 Ogos 1905, Sun bergabung tenaga dengan pelajar Cina revolusioner yang belajar di Tokyo untuk membentuk kumpulan bersatuTongmenghui (Liga Bersatu), yang menaja pemberontakan di China.[70][71] Menjelang tahun 1906, bilangan ahli Tongmenghui mencapai 963 orang.[70]
Keterkenalan dan kepopularan Sun melangkaui wilayahChina Raya, khususnya keNanyang (Asia Tenggara), di mana sebilangan besarCina tinggal diTanah Melayu (Malaysia dan Singapura). Di Singapura, beliau bertemu dengan saudagar Cina tempatan Teo Eng Hock (張永福), Tan Chor Nam (陳楚楠) dan Lim Nee Soon (林義順), yang menandakan bermulanya sokongan langsung daripada CinaNanyang. Bahagian Tongmenghui Singapura telah ditubuhkan pada 6 April 1906,[73] tetapi beberapa rekod mendakwa tarikh penubuhannya adalah akhir tahun 1905.[73]Villa yang digunakan oleh Sun dikenali sebagaiWan Qing Yuan.[73][74] Singapura ketika itu adalah ibu pejabat Tongmenghui.[73]
Selepas mengasaskan Tongmenghui, Sun menyokong penubuhanChung Shing Jit Poh sebagai jurucakap perikatan untuk mempromosikan idea revolusioner. Kemudian, beliau memulakan penubuhan kelab membaca di seluruh Singapura dan Malaysia untuk menyebarkan idea-idea revolusioner oleh golongan bawahan melalui pembacaan umum cerita akhbar. Perpustakaan Cina Bersatu, yang diasaskan pada 8 Ogos 1910, merupakan salah satu kelab membaca sedemikian, yang mula-mula ditubuhkan di hartanah yang dipajak di tingkat dua Pedagang Garam Wan He di North Boat Quay.[75]
Bangunan Perpustakaan Bersatu China sebenar yang pertama dibina antara 1908 dan 1911 di bawah Fort Canning, di Jalan Armenia 51, dan mula beroperasi pada 1912. Perpustakaan itu telah ditubuhkan sebagai sebahagian daripada 50 bilik bacaan oleh republik Cina untuk berfungsi sebagai stesen maklumat dan pusat perhubungan bagi para revolusioner. Pada tahun 1987, perpustakaan telah dipindahkan ke tapaknya sekarang di Jalan Cantonment.
Atas kegagalan itu, kepimpinan Sun telah dicabar oleh unsur-unsur dari dalam Tongmenghui yang ingin menyingkirkannya sebagai ketua. Di Tokyo, ahli daripadaPersatuan pemulihan yang bergabung baru-baru ini menimbulkan keraguan tentang kelayakan Sun.[73]Tao Chengzhang danZhang Binglin secara terbuka mengecam Sun dalam risalah terbuka, "Pengisytiharan Tindakan Jenayah Sun Yat-sen oleh Revolusioner di Asia Tenggara",[73] yang dicetak dan diedarkan dalam akhbar reformis sepertiNanyang Zonghui Bao.[73][78] Matlamatnya adalah untuk menyasarkan Sun sebagai pemimpin yang mengetuai pemberontakan hanya untukpencatutan.[73]
Golongan revolusioner telah terpolarisasi dan berpecah antara kem pro-Sun dan anti-Sun.[73] Sun secara terbuka menentang komen tentang bagaimana beliau mempunyai sesuatu untuk diperolehi dari segi kewangan daripada revolusi.[73] Bagaimanapun, menjelang 19 Julai 1910, ibu pejabat Tongmenghui terpaksa berpindah dari Singapura ke Pulau Pinang untuk mengurangkan aktiviti anti-Sun.[73] Di Pulau Pinang jugalah Sun dan penyokongnya akan melancarkan akhbar "harian" Cina yang pertama,Kwong Wah Yit Poh, pada Disember 1910.[76]
Untuk menaja lebih banyak pemberontakan, Sun membuat rayuan peribadi untuk bantuan kewangan padaPersidangan Pulau Pinang, yang diadakan pada 13 November 1910 di Tanah Melayu.[79] Mesyuarat persediaan berkuasa tinggi penyokong Sun kemudiannya diadakan di Ipoh, Singapura, di Vila Teh Lay Seng, pengerusi Tungmenghui, untuk mengumpul dana bagiPemberontakan Huanghuagang, juga dikenali sebagai Pemberontakan Busut Bunga Kuning.[80] Pemimpin Ipoh ialah Teh Lay Seng, Wong I Ek, Lee Guan Swee, dan Lee Hau Cheong.[81] Para pemimpin melancarkan usaha besar untuk menderma di seluruhSemenanjung Tanah Melayu[79] dan mengumpulkanHK$187,000.[79]
Pada 27 April 1911,Huang Xing selaku revolusioner mengetuai PemberontakanBunga Kuning menentang Qing. Pemberontakan itu gagal dan berakhir dengan bencana. Mayat hanya 72 orang revolusioner dikenal pasti daripada 86 yang ditemui.[82] Golongan revolusioner dikenang sebagaisyahid.[82] Walaupun kegagalan pemberontakan ini, yang disebabkan oleh kebocoran, ia berjaya mencetuskan trend pemberontakan di seluruh negara.[83]
Pada 10 Oktober 1911, tentera yang terlibatPemberontakan Wuchang berlaku dan diketuai semula oleh Huang Xing. Pemberontakan berkembang kepadaRevolusi Xinhai, juga dikenali sebagai "Revolusi Cina", untuk menggulingkan maharaja terakhir,Puyi.[84] Sun tidak mempunyai penglibatan langsung di dalamnya, kerana beliau berada diDenver,Colorado, dan telah menghabiskan sebahagian besar tahun di Amerika Syarikat untuk mencari sokongan daripadaorang Cina Amerika. Itu menjadikan Huang bertanggungjawab terhadap revolusi yang menamatkan pemerintahan empayar selama 2,000 tahun di China. Pada 12 Oktober, apabila Sun mengetahui tentang kejayaan pemberontakan terhadap maharaja Qing daripada laporan akhbar, beliau kembali ke China dari Amerika Syarikat dan ditemani oleh penasihat asing terdekatnya, "Jeneral" AmerikaHomer Lea, seorang pengembara yang ditemui Sun di London ketika mereka cuba mengatur pembiayaan British untuk republik China masa depan. Kedua-duanya belayar ke China, tiba di sana pada 21 Disember 1911.[85]
Pada 29 Disember 1911, mesyuarat wakil dari wilayah di Nanjing telah memilih Sun sebagai presiden sementara.[86] 1 Januari 1912 telah ditetapkan sebagai zaman bagikalendar republik baharu.[87]Li Yuanhong dilantik sebagai naib presiden sementara, dan Huang Xing menjadi menteri tentera.Kerajaan sementara baharu untuk Republik China telah diwujudkan, bersama-sama denganperlembagaan sementara. Sun dikreditkan kerana membiayai revolusi dan mengekalkan semangat revolusioner, walaupun selepas beberapa siri permulaan gagal. Kejayaan penggabungan kumpulan revolusioner yang lebih kecil menjadi satu parti yang koheren menyediakan asas yang lebih baik bagi mereka yang berkongsi cita-cita revolusioner. Di bawah kerajaan sementara Sun, beberapa inovasi telah diperkenalkan, seperti sistem kalendar yang disebutkan di atas, danSut Zhongshan yang bergaya.
Yuan Shikai, yang mengawalTentera Beiyang, telah dijanjikan jawatan presiden Republik China jika beliau boleh meminta mahkamah Qing turun takhta.[88] Pada 12 Februari 1912, Maharaja telah menurunkan takhta.[87] Sun meletak jawatan sebagai presiden, dan Yuan menjadi presiden sementara yang baharu di Beijing pada 10 Mac 1912.[88] Kerajaan sementara tidak mempunyai pasukan tentera sendiri. Kawalannya ke atas unsur-unsur tentera baru yang telah memberontak adalah terhad, dan pasukan besar masih belum mengisytiharkan menentang Qing.
Sun Yat-sen menghantar telegram kepada pemimpin semua wilayah untuk meminta mereka memilih dan menubuhkanPerhimpunan Kebangsaan Republik China pada tahun 1912.[89] Pada Mei 1912, dewan perundangan berpindah dari Nanjing ke Beijing, dengan 120 ahlinya dibahagikan antara ahli Tongmenghui dan parti republik yang menyokong Yuan Shikai.[90] Ramai ahli revolusioner sudah bimbang dengan cita-cita Yuan danpemerintahan Beiyang yang berpusat di utara.
Parti Nasionalis baru pada tahun 1912, Revolusi Kedua gagal dan pengasingan baru
Ahli Tongmenghui,Song Jiaoren dengan cepat cuba mengawal perhimpunan. Beliau menggerakkan Tongmenghui lama sebagai teras dengan penggabungan beberapa parti kecil baru untuk membentuk parti politik baru,Kuomintang (Parti Nasionalis Cina, biasanya disingkat sebagai "KMT") pada 25 Ogos 1912 diDewan Persatuan Huguang, Beijing.[90]Pilihan Raya Dewan Negara 1912–1913 dianggap sebagai kejayaan besar bagi KMT, yang memenangi 269 daripada 596 kerusi di dewan rakyat dan 123 daripada 274 kerusi di dewan atasan.[88][90] Sebagai tindakan balas, pemimpin KMTSong Jiaoren telah dibunuh, hampir pasti melalui perintah rahsia Yuan, pada 20 Mac 1913.[88]Revolusi Kedua berlaku oleh tentera Sun dan KMT yang cuba menggulingkan tentera Yuan yang berjumlah kira-kira 80,000 orang dalam konflik bersenjata pada Julai 1913.[91] Pemberontakan terhadap Yuan akhirnya tidak berjaya. Pada Ogos 1913, Sun melarikan diri ke Jepun, di mana beliau kemudiannya mendapatkan bantuan kewangan oleh ahli politik dan industrialis,Fusanosuke Kuhara.[92]
Sun kini yakin bahawa satu-satunya harapan untuk China yang bersatu terletak pada penaklukan tentera dari pangkalannya di selatan, diikuti dengan tempohpengajaran politik [zh], yang akan memuncak dalam peralihan kepada demokrasi. Untuk mempercepatkan penaklukan China, beliau memulakan dasar kerjasama aktif denganParti Komunis China (PKC). Sun danKesatuan Soviet,Adolph Joffe menandatanganiManifesto Sun-Joffe pada Januari 1923.[2] Sun menerima bantuan daripadaKomintern untuk penerimaan ahli komunis ke dalam KMTnya. Sun menerima bantuan daripada penasihat Soviet,Mikhail Borodin, yang disifatkan oleh Sun sebagai "Lafayette".[97](p54) Pemimpin revolusioner dan sosialis Rusia,Vladimir Lenin memuji Sun dan KMTnya kerana ideologi, prinsip, percubaan reformasi sosial, dan memerangi imperialisme asing.[98][99][100] Sun juga membalas pujian itu dengan menggelar Lenin sebagai "orang hebat" dan menyatakan bahawa beliau ingin mengikuti jalan yang sama seperti Lenin.[101] Pada tahun 1923, selepas berhubung dengan Lenin dan komunis Moscow yang lain, Sun menghantar wakil untuk mengkajiTentera Merah, dan seterusnya, Soviet menghantar wakil untuk membantu menyusun semula KMT atas permintaan Sun.[102]
Sun (duduk, kanan) dan isterinyaSoong Ching-ling (duduk di sebelahnya) diKobe, Jepun pada tahun 1924
Pada Februari 1923, Sun membuat pembentangan kepadaKesatuan Pelajar diUniversiti Hong Kong dan mengisytiharkan bahawa rasuah China dan keamanan, ketenteraman, dan kerajaan yang baik Hong Kong telah mengubahnya menjadi seorang revolusioner.[106][107] Pada tahun yang sama, beliau menyampaikan ucapan di mana beliau mengisytiharkanTiga Prinsip Rakyat sebagai asas negara danPerlembagaan Lima Yuan sebagai garis panduan untuk sistem politik dan birokrasi. Sebahagian daripada ucapan telah dibuat menjadiLagu Kebangsaan Republik China.
Pada 10 November 1924, Sun mengembara ke utara keTianjin dan menyampaikan ucapan untuk mencadangkan perhimpunan untuk "persidangan kebangsaan" untuk orang Cina. Beliau menyeru agar peraturan panglima perang diakhiri dan pemansuhan semuaperjanjian berat sebelah dengankuasa Barat.[108] Dua hari kemudian, beliau pergi ke Beijing untuk membincangkan masa depan negara walaupun kesihatannya semakin merosot dan perang saudara yang berterusan di kalangan panglima perang. Antara orang yang ditemuinya ialah Panglima perang JeneralMa Fuxiang, yang memberitahu Sun bahawa dia akan mengalu-alukan kepimpinan Sun.[109] Pada 28 November 1924, Sun mengembara ke Jepun dan memberikanucapan tentang Pan-Asianisme diKobe, Jepun.[110]
Selama bertahun-tahun, popular dipercayai bahawa Sun meninggal dunia akibatkanser hati. Pada 26 Januari 1925, Sun menjalani laparotomi penerokaan diHospital Kolej Perubatan Kesatuan Peking (PUMCH) untuk menyiasat penyakit jangka panjang. Ia dilakukan oleh ketua Jabatan Pembedahan, Adrian S. Taylor, yang menyatakan bahawa prosedur itu "mendedahkan penglibatan luas hati olehkarsinoma" dan bahawa Sun hanya mempunyai kira-kira sepuluh hari untuk hidup. Sun dimasukkan ke hospital, dan keadaannya dirawat denganradium.[111] Sun bertahan dalam tempoh sepuluh hari awal, dan pada 18 Februari, atas nasihat doktor, beliau dipindahkan ke ibu pejabat KMT dan dirawat denganperubatan tradisional Cina. Itu juga tidak berjaya, dan beliau meninggal dunia pada 12 Mac, pada usia 58 tahun.[112] Laporan kontemporari dalamThe New York Times,[112]Time,[113] dan akhbar CinaQun Qiang Bao semuanya melaporkan punca kematian atas kanser hati, berdasarkan pemerhatian Taylor.[114] Beliau juga meninggalkan kehendak politik yang singkat, ditulis olehWang Jingwei, yang mempunyai pengaruh yang meluas dalam perkembangan berikutnyaRepublik China danTaiwan.[115]
Sun Yat-sen di atas katil mayat. Gambar di Muzium Dr. Sun Yat-sen diCuiheng
Tubuhnya kemudian diawet dalamminyak mineral dan dibawa keKuil Awan Azure, sebuah kuilBuddha[116] diBukit Barat beberapa batu di luar Beijing.[117] Sebuah keranda keluli bertutup kaca telah dihantar olehKesatuan Soviet ke Dewan Memorial Sun Yat-sen di Kuil Awan Azure sebagai repositori kekal untuk mayat itu tetapi akhirnya ditolak oleh keluarga kerana tidak sesuai.[118] Mayat itu dibalsem untuk diawet olehKolej Perubatan Kesatuan Peking yang dilaporkan menjamin pemeliharaannya selama 150 tahun.[118]
Pada tahun 1926, pembinaan dimulakan pada makam yang megah di kakiGunung Ungu di Nanjing, yang telah siap pada musim bunga tahun 1929. Pada 1 Jun 1929, jenazah Sun dipindahkan dari Beijing dan dikebumikan diMakam Sun Yat-sen.
Secara kebetulan, pada Mei 2016, seorang ahli patologi Amerika, Rolf F. Barth, sedang melawatDewan Memorial Sun Yat-sen diGuangzhou apabila dia melihat salinan pudar laporan bedah siasat asal yang dipamerkan. Bedah siasat dilakukan sejurus selepas kematian Sun oleh James Cash, pakar patologi di PUMCH. Berdasarkansampel tisu, Cash membuat kesimpulan bahawa punca kematian ialahadenokarsinoma dalampundi hempedu yang telahmetastasis ke hati. Walaupun kadar kejadian untuk mana-mana satu pada tahun 1925 tidak diketahui, jika seseorang menganggap bahawa mereka adalah serupa pada masa itu, diagnosis asal oleh Taylor adalah kesimpulan yang munasabah. Dari masa kematian Sun hingga kemunculan laporan Barth[111] dalamChinese Journal of Cancer pada September 2016, punca sebenar kematian Sun tidak dilaporkan dalam mana-mana penerbitan berbahasa Inggeris. Malah dalam sumber bahasa Cina, ia hanya muncul dalam satu laporan dalam talian bukan perubatan pada tahun 2013.[111][119]
Selepas kematian Sun, perebutan kuasa antara anak didiknya,Chiang Kai-shek dan rakan revolusioner lamanyaWang Jingwei memecah belah KMT. Yang dipertaruhkan dalam perjuangan adalah hak untuk menuntut warisan samar-samar Sun. Pada tahun 1927, Chiang berkahwin denganSoong Mei-ling, seorang kakak kepada balu Sun,Soong Ching-ling, dan beliau kini boleh mengaku sebagai abang ipar kepada Sun. ApabilaKomunis dan Kuomintang berpecah pada tahun 1927, yang menandakan permulaanPerang Saudara Cina, setiap kumpulan mendakwa sebagai pewaris sejatinya, dan konflik yang berterusan sehinggaPerang Dunia II. Balu Sun,Soong Ching-ling, memihak kepada Komunis semasa Perang Saudara China dan mengkritik rejim Chiang sejakpembunuhan beramai-ramai Shanghai pada tahun 1927. Beliau berkhidmat dari 1949 hingga 1981 sebagai naib presiden (atau naib pengerusi) Republik Rakyat China dan sebagai presiden kehormat sejurus sebelum kematiannya pada 1981.[120]
Sebuahkultus personaliti di Republik China tertumpu kepada Sun dan penggantinya,GeneralisimoChiang Kai-shek. Kultus itu dicipta selepas Sun Yat-sen meninggal dunia. Jeneral dan imam Muslim Cina mengambil bahagian dalam kultus personaliti dannegara satu parti, dengan Jeneral MuslimMa Bufang membuat orang tunduk kepada potret Sun dan mendengar lagu kebangsaan semasa upacara keagamaanTibet danMongol untuk tuhanTasik Qinghai.[121] Petikan daripadaAl-Quran danHadith digunakan olehHui Muslim untuk membenarkan pemerintahan Chiang ke atas China.[122]
Perlembagaan Kuomintang menetapkan Sun sebagai presiden parti. Selepas kematiannya, Kuomintang memilih untuk mengekalkan bahasa itu dalam perlembagaannya untuk menghormati ingatannya selama-lamanya. Parti itu telah diketuai oleh seorang ketua pengarah (1927–1975) dan seorang pengerusi (sejak 1975), yang menjalankan fungsi presiden.
Walaupun beliau mengambil pendirian menentangpenyembahan berhala dalam kehidupan, Sun kadangkala menjadidisembah sebagai tuhan di kalangan manusia. Sebagai contoh, ahli jawatankuasa KMT, Hsieh Kun-hong secara kontroversi merujuk kepada Sun sebagai "menjadi abadi" selepas kematian di bawah nama anumerta "Great Merciful True Monarch" (偉慈真君) pada 2021. Sun telah pun disembah dalam agama Vietnam sinkretikCaodaism.[123]
Patung Makam Sun di Nanjing, dengan benderaKuomintang di siling
Sun Yat-sen kekal unik dalam kalangan pemimpin China abad ke-20 kerana reputasi beliau yang tinggi ditanah besar China dan juga Taiwan. Di Taiwan, beliau disanjung sebagai BapaRepublik China, serta dikenali dengan gelaran anumerta beliauBapa Negara, Encik Sun Chungshan (bahasa Cina:國父 孫中山先生, yang mana ruangan satu aksara tadi merupakan lambang penghormatan tradisional). Wajah beliau masih mudah dijumpai di kawasan upacara seperti di bilik darjah sekolah awam, dari sekolah rendah hingga sekolah tinggi. Selain itu, wajah beliau masih wujud dalam cetakan matawang baru.
Berbanding pula denganChiang Kai-shek, yang kebanyakan kelibat wajah beliau dipadamkan daripada tempat awam pada 1990-an. Perbezaan ini mungkin banyak disebabkan kenyataan bahawa tidak seperti Chiang, Sun tidak memainkan apa-apa peranan dalam mentadbir Taiwan, maka menyebut Sun tidak banyak menimbulkan reaksi negatif dalam kalangan mangsa-mangsa penindasan kerajaan sebelum pemansuhan Undang-undang Ketenteraan pada tahun 1987 berbanding menyebut pemimpin-pemimpin Kuomintang yang lain.
Pada tahun 1956,Mao Zedong berkata, "Mari kita memberi penghormatan kepada pelopor revolusioner kita yang hebat, Dr. Sun Yat-sen!... dia mewariskan kepada kita banyak perkara yang berguna dalam bidang pemikiran politik."[125][126]
Xi Jinping memasukkan warisan Sun ke dalam wacananya mengenai peremajaan negara.[127] Xi menyifatkan Sun sebagai orang pertama yang mencadangkan kaedah untuk kebangkitan Cina, termasuk mengguna pakai pelan tindakan pertama untuk pemodenan China.[127]
Salah satu peninggalan utama Sun ialah falsafah politik beliau, iaituTiga Prinsip Rakyat (sanmin zhuyi,三民主義). Prinsi-prinsip ini termasuklah prinsip nasionalisme (minzu,民族), demokrasi (minquan,民權) dan kebajikan rakyat (minsheng,民生). Prinsip-prinsip ini masih mengekalkan tempatnya dalam bahasa retorik kedua-dua pihak Kuomintang dan Parti Komunis Cina melalui pentafsiran yang jauh berbeza daripada satu sama lain. Perbezaan pentafsiran ini sebahagiannya diakibatkan kenyataan bahawa Sun kelihatan mengamalkan sikap yang samar-samar terhadap kedua-dua kaedah pembangunan secara kapitalis dan komunis, serta juga kematiannya secara tiba-tiba pada tahun 1925, sebelum beliau sempat menyiapkan siri syarahan Tiga Prinsip Rakyat yang kini terkenal. Tambahan pula, Sun juga salah seorang daripadasanto-santo utama dalam agamaCao DaiVietnam.
Pada tahun 1981, Lily Sun pergi ke Makam Sun Yat-sen di Nanjing. Lambang KMT telah dikeluarkan dari bahagian atas dewan korbannya pada masa lawatannya tetapi kemudiannya dipulihkan. Pada lawatan lain pada Mei 2011, beliau terkejut apabila mendapati empat aksara "Peraturan Umum Mesyuarat" (會議通則), dokumen yang ditulis oleh Sun merujuk kepadaPeraturan Ketenteraman Robert telah dikeluarkan daripada ukiran batu.
Pada tahun 1940, kerajaan Republik China (ROC) telah menganugerahkan gelaran "bapa negara" kepada Sun. Walau bagaimanapun, selepas 1949, akibat ketibaan rejim Chiang di Taiwan, jawatan "bapa negara" beliau hanya diteruskan di Taiwan.[128]
Sun melawat Taiwan secara ringkas hanya tiga kali (pada 1900, 1913, dan 1918) atau empat dengan mengira 1924, apabila botnya berhenti di Pelabuhan Keelung, tetapi beliau tidak turun.[128]
Pada November 2004,Kementerian Pendidikan Taiwan mencadangkan bahawa Sun bukanlah bapa Taiwan. Sebaliknya, Sun adalah orang asing dari tanah besar China.[129] Menteri Pendidikan Taiwan,Tu Cheng-sheng dan ahliYuan Peperiksaan,Lin Yu-ti [zh], kedua-duanya menyokong cadangan itu, melemparkan potret mereka dengan telur sebagai protes.[130] Di sebuah patung Sun Yat-sen diKaohsiung, seorang pesara tentera Republik China berusia 70 tahun membunuh diri pada hari lahir Sun, 12 November, untuk membantah cadangan kementerian.[129][130]
Sebagai seorang Kristian seumur hidup yang tidak pernah meninggalkan agama Kristian, Sun Yat-sen adalah pengikut setia kemodenan Barat dan Kristian[131] dan melihatnya sebagai cara terbaik untuk membangunkan negara China. Beliau pergi ke luar negara untuk mengumpulkan sokongan dan sumber negara Barat dan Kristian.[132] Beliau sangat mengkritik apa-apa dari Cina purba yang tidak mengesahkan piawaian dan berhala Barat, ini menyebabkan beliau dan kumpulannya untuk memecahkan berhala dan mengecam perubatan Cina antara satu sama lain.[133][134]
Sun Yat-sen menghabiskan masa bertahun-tahun di Hawaii sebagai pelajar pada akhir 1870-an dan awal 1880-an dan sangat kagum dengan perkembangan ekonomi yang dilihatnya di sana. Beliau menggunakan Kerajaan Hawaii sebagai model untuk membangunkan wawasannya tentang China yang moden dari segi teknologi, bebas politik, aktifanti-imperialis China.[135] Sun, perintis penting pembangunan antarabangsa, dicadangkan pada tahun 1920-an institusi antarabangsa seumpamanya yang muncul selepas Perang Dunia II. Beliau memberi tumpuan kepada China, dengan potensi yang luas dan asas lemah kebanyakannya usahawan tempatan.[136]
Cadangan utama beliau ialah sosialisme. Beliau mencadangkan:
Negara akan mengambil alih semua perusahaan besar; kita hendaklah menggalakkan dan melindungi perusahaan yang boleh diamanahkan secara munasabah kepada orang ramai; negara akan memiliki persamaan dengan negara lain; setiap orang Cina akan sama dengan setiap orang Cina yang lain baik dari segi politik mahupun dalam peluang kemajuan ekonominya.[137]
Beliau juga mencadangkan, "Jika kita menggunakan modal asing sedia ada untuk membina masyarakat komunis masa depan di China, separuh daripada kerja itu akan membawa hasil dua kali ganda."[138][139][140] Beliau juga berkata, "Adalah idea saya untuk menjadikan kapitalisme mewujudkan sosialisme di China."[141][142]
Sun menyokongnatalisme dan mempunyai cita-citaeugenika.[145](pp41) Beliau menggemari pemeriksaan kesihatan sebelum berkahwin,pensterilan yang dianggap tidak sesuai, dan program lain untuk kejuruteraan sosial penduduk China.[145](pp41–42) Pada pandangan Sun, China hanya mengalami pencerobohan Barat dan pemerintahan kolonial kerana penduduknya yang ramai.[145](pp41) Pandangan tersebut menyebabkan beliau menentang penggunaankawalan kelahiran.[145](pp41)
Sun adalah penyokongPan-Asianisme. Beliau berkata bahawa Asia adalah "buaian tamadun tertua di dunia" dan bahawa "malah tamadun purba Barat, Greece dan Rom, berasal dari tanah Asia." Beliau berpendapat bahawa baru-baru ini orang Asia "berangsur-angsur merosot dan menjadi lemah."[146] Bagi Sun, "Pan-Asianisme adalah berdasarkan prinsip Peraturan Hak, dan mewajarkan pembalasan atas kesalahan yang dilakukan kepada orang lain." Beliau menganjurkan untuk menggulingkan "Peraturan Perkasa" Barat dan "mencari tamadun keamanan dan kesaksamaan dan pembebasan semua kaum."[147]
Walau bagaimanapun, Sun Yat-sen sendiri menyatakan perkara berikut dalam1919:
Parti Nasionalis China, bagaimanapun, adalah revolusioner Jepun sejak 50 tahun lalu. Jepun, sebuah negara yang lemah di Timur, bernasib baik kerana mempunyai revolusioner dari Pemulihan Meiji, yang buat pertama kalinya, bersatu dan mengubah Jepun daripada negara lemah kepada negara yang kuat. Revolusioner kita juga mengikuti jalan revolusioner Jepun, berusaha untuk mengubah China.[149]
Pemulihan Meiji Jepun adalah punca revolusi China, dan revolusi China adalah hasil daripada Pemulihan Meiji Jepun. Kedua-duanya pada asalnya berhubung dan bekerjasama untuk mencapai kebangkitan Asia Timur.[150]
Berdasarkan empatinya terhadap Pemulihan Meiji, Sun Yat-sen mencari kerjasama antara Jepun dan China. Baginya, Tuntutan Dua Puluh Satu Jepun ke atas China mewakili pengkhianatan terhadap patriot "aspirasi revolusioner" Meiji dan memajukan dasar pencerobohan Jepun terhadap China.[151]
Selain itu,Sasaki Tōichi daripada Tentera Imperial Jepun berkhidmat sebagai penasihat tentera kepada Sun. Beliau juga berkawan denganMinakata Kumagusu, dan persahabatan mereka bertambah erat selepas mereka bertemu semasa Sun dalam buangan di London.[155]
Kuliah Asiaisme Hebat merujuk kepada ucapan yang diberikan oleh Sun Yat-sen pada 29 November 1924, sehari selepas pertemuannya denganTōyama Mitsuru di Kobe. Ia telah disampaikan di auditorium Sekolah Tinggi Perempuan Wilayah Kobe, yang terletak di mana Pejabat Kerajaan Wilayah Hyogo sekarang berada, kepada lima organisasi, termasuk Dewan Perniagaan Kobe. Ucapan ini membezakan antara "cara raja" Timur dan "cara hegemoni" Barat, memuji cara raja di Timur, dan mengutuk kecondongan Jepun ke arah cara hegemoni kerana keterlaluan, sambil juga memuji pemodenan Jepun sebagai pemimpin dalam hal ini.[156][157]
Kamu orang Jepun telah mengamalkan cara budaya hegemoni Barat, sementara juga memiliki intipati cara raja budaya Asia. Walau bagaimanapun, semasa anda melihat ke arah masa depan budaya dunia, persoalannya tetap: adakah anda akhirnya akan menjadi alat cara hegemoni Barat, atau adakah anda akan berdiri sebagai penghalang kepada cara raja Timur? Ini bergantung pada pertimbangan anda yang teliti dan pilihan yang disengajakan.[158]
Ucapan ini mengkritikpenjajahan Barat sambil memuji pemodenan dan tamadun Jepun. Ia juga mengkritik Jepun kerana menjadi pengikut kolonialisme Barat dan menganjurkan kerjasama di kalangan orang Asia.
Lu Muzhen, isteri pertama SunKaoru Otsuki, isteri remaja Jepun SunFumiko, anak perempuan Sun dan Kaoru
Sun Yat-sen dilahirkan oleh Sun Dacheng (孫達成) dan isterinya,Puan Yang (楊氏) pada 12 November 1866.[159] Pada masa itu, bapanya berumur 53 tahun, dan ibunya berumur 38 tahun. Beliau mempunyai seorang abang, Sun Dezhang (孫德彰), dan seorang kakak, Sun Jinxing (孫金星), yang meninggal dunia pada usia awal 4 tahun. Seorang lagi abang, Sun Deyou (孫德祐), meninggal dunia pada usia 6 tahun. Beliau juga mempunyai seorang kakak, Sun Miaoqian (孫妙茜), dan seorang adik perempuan, Sun Qiuqi (孫秋綺).[28]
Pada usia 20 tahun, Sun telah mengadakanperkahwinan diatur dengan rakan sekampungLu Muzhen. Beliau melahirkan seorang anak lelaki,Sun Fo, dan dua anak perempuan, Sun Jinyuan (孫金媛) dan Sun Jinwan (孫金婉).[28] Sun Fo ialah datuk kepada Leland Sun, yang menghabiskan 37 tahun bekerja diHollywood sebagai pelakon danpenghibur lagak ngeri.[160] Sun Yat-sen juga merupakan bapa baptis Paul Myron Anthony Linebarger, seorang pengarang dan penyair Amerika yang menulis di bawah namaCordwainer Smith.
Gundik pertama Sun, anak kelahiran Hong KongChen Cuifen, tinggal diTaiping, Perak (kini diMalaysia) selama 17 tahun. Pasangan itu mengambil seorang gadis tempatan sebagai anak angkat mereka. Cuifen kemudiannya berpindah ke China, di mana dia meninggal dunia.[161]
Semasa pengasingan Sun di Jepun, beliau mempunyai hubungan dengan dua wanita Jepun:Haru Asada berusia 15 tahun, yang diambilnya sebagai gundik sehingga kematiannya pada tahun 1902, dan seorang lagi pelajar sekolah berusia 15 tahun,Kaoru Otsuki, yang dikahwini oleh Sun pada tahun 1905 dan ditinggalkan pada tahun berikutnya semasa dia hamil.[162] Otsuki kemudiannya mempunyai anak perempuan mereka, Fumiko, yang diambil sebagai anak angkat oleh keluarga Miyagawa di Yokohama, yang tidak menemui ibu bapanya sehingga 1951,[162] 26 tahun selepas kematian Sun.
Pada 25 Oktober 1915 di Jepun, Sun berkahwin denganSoong Ching-ling, salah seorang daripadasaudara perempuan Soong.[28][163] Bapa Soong Ching-ling ialah menteriMethodist berpendidikan AmerikaCharles Soong, yang memperoleh kekayaan dalam perbankan dan dalam percetakan Bible. Walaupun Charles pernah menjadi kawan peribadi Sun, dia marah dengan Sun mengumumkan hasratnya untuk berkahwin dengan Ching-ling kerana semasa Sun adalah seorang Kristian, beliaumemelihara dua isteri: Lu Muzhen dan Kaoru Otsuki. Soong melihat tindakan Sun sebagai bertentangan langsung dengan agama mereka.
Perspektif udara Dewan Memorial Sun Yat Sen Nanyang, di tengah Singapura, diambil pada 2016
Di kebanyakan bandar China utama, salah satu jalan utama ialah Zhongshan Lu (中山路) untuk meraikan ingatan Sun. Terdapat juga banyak taman, sekolah, dan ciri geografi yang dinamakan sempena namanya. Xiangshan, kampung halaman Sun di Guangdong, telah dinamakan semulaZhongshan sebagai penghormatan kepadanya, dan terdapat sebuah dewan yang didedikasikan untuk ingatannya diKuil Awan Azure di Beijing. Terdapat juga satu sirisetem Sun Yat-sen.
DiGeorge Town, Pulau Pinang,Malaysia, Kesatuan Filomatik Pulau Pinang mempunyai premisnya diLebuh Armenia 120 pada tahun 1910, manakala Sun menghabiskan lebih daripada empat bulan diPulau Pinang dan mengadakan "Persidangan Pulau Pinang" yang bersejarah untuk melancarkan kempen mengumpul dana untuk Kebangkitan Huanghuagang dan mengasaskanKwong Wah Yit Poh. Rumah itu, yang telah dipelihara sebagaiMuzium Sun Yat-sen (dahulunya dikenali sebagai Pangkalan Sun Yat Sen Pulau Pinang), telah dilawati oleh Presiden yang dilantik,Hu Jintao pada tahun 2002. Kesatuan Filomatik Pulau Pinang kemudiannya berpindah ke sebuah banglo diJalan Macalister 65, yang telah dikekalkan sebagai Pusat Memorial Sun Yat-sen Pulau Pinang.
Nanyang Wan Qing Yuan di Singapura sejak itu telah dipelihara dan dinamakan semula sebagaiDewan Peringatan Nanyang Sun Yat Sen.[74] Jejak warisan Sun Yat-sen juga telah dilancarkan pada 20 November 2010 di Pulau Pinang.[169]
Sebuah jalan diMedan,Indonesia, dinamakan "Jalan Sun Yat-Sen" sebagai penghormatan kepadanya.[171]
Jalan bernama "Ton Dat Tien" (nama Sino-Vietnam untuk Sun Yat-Sen) terletak di kawasan bandar Phu My Hung,Bandar Ho Chi Minh,Vietnam.
"Jejak Dr. Sun Yat Sen dan Rakan-rakannya di Ipoh"[172] telah ditubuhkan pada 2019, berdasarkan buku "Road to Revolution: Dr. Sun Yat Sen and His Comrades in Ipoh."[173]
Plaza Sun Yat-Sen di Suku Cina Montreal, Quebec, Kanada
Pada tahun 1993, Lily Sun, salah seorang cucu perempuan Sun Yat-sen, menyumbangkan buku, gambar, karya seni dan memorabilia lain kepada perpustakaanKolej Komuniti Kapiʻolani sebagai sebahagian daripada Koleksi Asia Sun Yat-sen.[179] Sepanjang Oktober dan November setiap tahun, keseluruhan koleksi ditunjukkan.[179] Pada tahun 1997, Yayasan Hawaii Dr Sun Yat-sen telah dibentuk dalam talian sebagai perpustakaan maya.[179] Pada tahun 2006,NASAMars Exploration RoverSpirit memanggil salah satu bukit yang diterokai "Zhongshan."[180]
Dr. Sun Yat-sen[183] (中山逸仙;ZhōngShān yì xiān) merupakan sebuah opera gaya barat berbahasa Cina 2011 dalam tiga lakonan oleh komposer Amerika yang berpangkalan di New York,Huang Ruo, yang dilahirkan di China dan merupakan lulusan KonservatoriKolej Oberlin serta Sekolah Juilliard. Libretto itu ditulis olehCandace Mui-ngam Chong, rakan usaha sama baru-baru ini dengan penulis dramaDavid Henry Hwang.[184] Ia telah dipersembahkan di Hong Kong pada Oktober 2011 dan telah diberikan tayangan perdanaAmerika Utara pada 26 Julai 2014 diSanta Fe Opera.
^Cina tradisional: 孫逸仙;Cina ringkas: 孙逸仙;pinyin: Sūn YìxiānBiasanya dikenali sebagaiSun Zhongshan (孙中山) dalam bahasa Cina; juga dikenali dengan beberapa nama lain.
^Bertentangan dengan legenda popular, Sun memasuki Legation secara sukarela walaupun beliau dihalang daripada pergi. Legasi bercadang untuk menghukum matinya dan mengembalikan mayatnya ke Beijing untuk upacara pemenggalan kepala. Cantlie, bekas gurunya, telah ditolak writhabeas corpus keranakekebalan diplomatik Legation, tetapi beliau memulakan kempen melaluiThe Times. Melalui saluran diplomatik,Pejabat Luar British memujuk Legasi untuk membebaskan Sun.[50]
^门杰丹 (4 Disember 2003).浓浓乡情系中原—访孙中山先生孙女孙穗芳博士 [Central Plains Nostalgia-Interview with Dr. Sun Suifang, granddaughter of Sun Yat-sen].China News (dalam bahasa Cina).Diarkibkan daripada yang asal pada 8 Julai 2011.
^Brannon, John (16 August 2007)."Chinatown park, statue honor Sun Yat-sen".Honolulu Star-Bulletin. Diarkibkan daripadayang asal pada 4 October 2012. Dicapai pada17 Ogos 2007.Sun graduated from Iolani School in 1882, then attended Oahu College—now known as Punahou School—for one semester.
^基督教與近代中國革命起源:以孫中山為例. Big5.chinanews.com:89. Diarkibkan daripadayang asal pada 28 Oktober 2011. Dicapai pada26 September 2011.
^abcSun, Yat-sen. "The Imbroglio".Kidnapped in London.Ralat petik: Tag<ref> tidak sah, nama ":0" digunakan secara berulang dengan kandungan yang berbeza
^Growing with Hong Kong: the University and its graduates: the first 90 years. Hong Kong University Press. 2003.ISBN978-962-209-613-4.
^South China Morning Post. "Birth of Sun heralds dawn of revolutionary era for China". 11 November 1999.
^"...At present there are some seven members in the interior belonging to our mission, and two here, one I baptized last Sabbath, a young man who is attending the Government Central School. We had a very pleasant communion service yesterday..." – Hager to Clark, 5 May 1884, ABC 16.3.8: South China v.4, no.17, p.3
^"...We had a pleasant communion yesterday and received one Chinaman into the church..." – Hager to Pond, 5 May 1884, ABC 16.3.8: South China v.4, no.18, p.3 postscript
^Rev. C. R. Hager, 'The First Citizen of the Chinese Republic', The Medical Missionary v.22 1913, p.184
^中西區區議會 [Central & Western District Council] (November 2006),孫中山先生史蹟徑 [Dr Sun Yat-sen Historical Trail](PDF),Dr. Sun Yat-sen Museum (dalam bahasa Cina dan Inggeris), Hong Kong, China, m/s. 30, diarkibkan daripadayang asal(PDF) pada 24 Februari 2012, dicapai pada15 September 2012
^Bard, Solomon.Voices from the past: Hong Kong, 1842–1918. (2002). HK University Press.ISBN978-9622095748. p. 183.
^abCurthoys, Ann; Lake, Marilyn (2005).Connected worlds: history in transnational perspective. ANU publishing.ISBN978-1920942441. p. 101.
^Wei, Julie Lee. Myers Ramon Hawley. Gillin, Donald G. (1994).Prescriptions for saving China: selected writings of Sun Yat-sen. Hoover press.ISBN978-0817992811.
^Cantlie, James (1913).Sun Yat Sen and the Awakening of China. London: Jarrold & Sons.
^"JapanFocus". Old.japanfocus.org. Diarkibkan daripadayang asal pada 16 Mac 2012. Dicapai pada26 September 2011.
^Thornber, Karen Laura. (2009).Empire of Texts in Motion: Chinese, Korean, and Taiwanese Transculturations of Japanese Literature. Harvard University Press. p. 404.
^Ocampo, Ambeth (2010).Looking Back 2. Pasig: Anvil Publishing. m/s. 8–11.
^abSmyser, A.A. (2000).Sun Yat-sen's strong links to Hawaii. Honolulu Star Bulletin. "Sun renounced it in due course. It did, however, help him circumvent the Chinese Exclusion Act of 1882, which became applicable when Hawaii was annexed to the United States in 1898."
^abcdefghijklmYan, Qinghuang. (2008).The Chinese in Southeast Asia and beyond: socioeconomic and political dimensions. World Scientific publishing.ISBN978-9812790477. pp. 182–187.
^Chan, Sue Meng (2013).Road to Revolution: Dr. Sun Yat Sen and His Comrades in Ipoh. Singapore. Singapore: Sun Yat Sen Nanyang Memorial Hall. m/s. 17.ISBN978-9810782092.
^Lane, Roger deWardt. (2008).Encyclopedia Small Silver Coins.ISBN978-0615244792.
^abWelland, Sasah Su-ling. (2007).A Thousand Miles of Dreams: The Journeys of Two Chinese Sisters. Rowman Littlefield Publishing.ISBN978-0742553149. p. 87.
^abcdFu, Zhengyuan. (1993).Autocratic tradition and Chinese politics(Cambridge University Press.ISBN978-0521442282). pp. 153–154.
^abcdCh'ien Tuan-sheng.The Government and Politics of China 1912–1949. Harvard University Press, 1950; rpr. Stanford University Press.ISBN978-0804705516. pp. 83–91.
^Ernest Young, "Politics in the Aftermath of Revolution", in John King Fairbank, ed.,The Cambridge History of China: Republican China 1912–1949, Part 1 (Cambridge University Press, 1983;ISBN978-0521235419), p. 228.
^Altman, Albert A., and Harold Z. Schiffrin. "Sun Yat-Sen and the Japanese: 1914–16." Modern Asian Studies, vol. 6, no. 4, 1972, pp. 385–400. JSTOR, www.jstor.org/stable/311539
^South China Morning post. Sun Yat-sen's durable and malleable legacy. 26 April 2011.
^Thampi, Madhavi.India and China in the Colonial World. Taylor & Francis. m/s. 229.
^Kirby, William C. [2000] (2000).State and economy in republican China: a handbook for scholars, volume 1. Harvard publishing.ISBN978-0674003682. p. 59.
^Crean, Jeffrey (2024).The Fear of Chinese Power: an International History. New Approaches to International History series. London, UK:Bloomsbury Academic.ISBN978-1-350-23394-2.
^Ji, Zhaojin. (2003).A history of modern Shanghai banking: the rise and decline of China's finance capitalism. M.E. Sharpe Publishing.ISBN978-0765610034. p. 165.
^Ho, Virgil K.Y. (2005).Understanding Canton: Rethinking Popular Culture in the Republican Period. Oxford University Press.ISBN0199282714
^Carroll, John Mark.Edge of Empires:Chinese Elites and British Colonials in Hong Kong. Harvard University Press.ISBN0674017013
^Ma Yuxin (2010).Women journalists and feminism in China, 1898–1937. Cambria Press.ISBN978-1604976601. p. 156.
^"Lost Leader".Time. 23 March 1925. Diarkibkan daripadayang asal pada 4 May 2008. Dicapai pada3 Ogos 2008.A year ago his death was prematurely announced; but it was not until last January that he was taken to the Rockefeller Hospital at Peking and declared to be in the advanced stages of cancer of the liver.
^Sharman, L. (1968) [1934].Sun Yat-sen: His life and times. Stanford, California: Stanford University Press. m/s. 305–306, 310.
^國父遺囑 [Founding Father's Will].Vincent's Calligraphy (dalam bahasa Inggeris). Diarkibkan daripadayang asal pada 7 Ogos 2016. Dicapai pada14 Mei 2016.
^Bullock, M.B. (2011).The oil prince's legacy: Rockefeller philanthropy in China. Redwood City, CA: Stanford University Press. m/s. 81.ISBN978-0804776882.
^Rosecrance, Richard N. Stein, Arthur A. (2006).No more states?: globalization, national self-determination, and terrorism. Rowman & Littlefield publishing.ISBN978-0742539440. p. 269.
^Selected Works of Mao Tse-Tung: Volume 5, Volume 5. 2014. m/s. 333.
^Dimitrakis, Panagiotis (2017).The Secret War for China: Espionage, Revolution and the Rise of Mao. Bloomsbury Publishing. m/s. 4.
^abShan, Patrick Fuliang (2024). "What Did the CCP Learn from the Past?". Dalam Fang, Qiang; Li, Xiaobing (penyunting).China under Xi Jinping: A New Assessment.Leiden University Press. m/s. 41.ISBN9789087284411.
^Chen De-ren & Yasui Mikio (Eds.) "Sun Yat-sen Lecture 'Great Asianism' Document Collection - 1924 November, Japan and China at a Crossroads" Hōritsu Bunka-sha, 1989
^孫中山學術研究資訊網 – 國父的家世與求學 [Dr. Sun Yat-sen's family background and schooling].[sun.yatsen.gov.tw/ sun.yatsen.gov.tw] (dalam bahasa Cina). 16 November 2005. Diarkibkan daripadayang asal pada 24 September 2011. Dicapai pada2 Oktober 2011.
.svg)
