| Khmer Kemboja | |
|---|---|
 Âkkhârôkrâm Khmêr ("Aksara Khmer") ditulis dalam aksara Khmer | |
| Jenis tulisan | |
Tempoh masa | c. 611 – kini[1] |
| Arah tulisan | Left-to-right  |
| Bahasa-bahasa | |
| Tulisan berkaitan | |
Sistem tulisan induk | Abjad Proto-Sinai[a] |
Sistem tulisan turunan | Sukhothai,Khom Thai,Lai Tay |
Sistem tulisan kerabat | Mon Kuno,Cham,Kawi,Grantha,Tamil |
| ISO 15924 | |
| ISO 15924 | Khmr(), Templat:ISO 15924 name |
| Unikod | |
Alias Unikod | Khmer |
| |
[a] Tidak dipersetujui umum bahawa rumpun tulisan Brahmik berakar umbi dari tulisan Semitik. | |
| Laman ini mengandungitranskripsi fonetik daripadaAbjad Fonetik Antarabangsa (AFA). Untuk panduan pengenalan simbol-simbol AFA, sila lihatBantuan:AFA. Untuk membezakan simbol[ ],/ / dan ⟨ ⟩, sila lihatIPA § Tanda-tanda kurung dan pembatas-pembatas transkripsi. | |
| Aksara-aksara Brahma |
|---|
| Aksara Brahma dan turunannya |
Brahma Selatan |
Aksara Khmer (Khmer:អក្សរខ្មែរ,Âksâr Khmêr[ʔaksɑː kʰmae])[2] merupakan sebuah sistem tulisanabugida yang digunakan untuk menulisbahasa Khmer, iaitu bahasa rasmi negaraKemboja. Ia juga digunakan untuk menulisbahasa Pali dalam keupacaraan agama Buddha di Kemboja dan Thailand.
Aksara Khmer ditulis darikiri ke kanan. Perkataan dalam ayat atau frasa yang sama biasanya ditulis secara bersambungan tanpajarak. Sebarang gugusan konsonan dieja secara "bertindan", iaitu konsonan kedua (dan kadang-kadang yang ketiga) ditulis dalam bentuk terkecil di bawah konsonan utama. Pada asalnya terdapat 35 aksara konsonan, tetapi bahasa Khmer moden hanya menggunakan 33 aksara. Setiap aksara mewakili bunyi konsonan bersama satu "vokal tersirat", iaituâ atauô; lazimnya, jika tiada tanda vokal lain, maka vokal tersirat hendaklah disebut selepas konsonan.
Biarpun terdapat beberapa aksaravokal bebas, namun bunyi vokal lebih kerap ditulis sebagai vokal bersandar (umpamasandhangan dalamaksara Jawa), iaitu tanda tambahan yang mengiringi watak konsonan dan menandakan bunyi vokal yang perlu disebut selepas konsonan (atau gugusan konsonan) berkenaan. Kebanyakan vokal bersandar mempunyai dua sebutan yang berbeza, lazimnya bergantung pada vokal inheren konsonan yang ditambahkan. Juga digunakan beberapa tandadiakritik untuk menandakan pindaan sebutan yang lanjutan. Tulisan Khmer juga mempunyai angka dan tanda bacanya sendiri.
.JPG)
Tulisan Khmer diadaptasi daripadaskrip Pallava yang digunakan di selatan India dan Asia Tenggara semasa abad ke-5 dan ke-6 Masihi,[3] yang akhirnya diturunkan daripada skrip Tamil-Brahmi.[4] Inskripsi Khmer bertarikh tertua ditemui di Daerah Angkor Borei di Wilayah Takéo di selatan Phnom Penh dan bermula dari tahun 611.[5] Prasasti-prasasti zaman Pra-Angkor dan Angkor, yang menampilkan tulisan Khmer, telah ditemui di seluruh bekasEmpayar Khmer, dariDelta Mekong hingga ke kawasan yang kini merupakanLaos selatan, Thailand Timur Laut dan Thailand Tengah.[6] Terdapat sedikit perbezaan antara inskripsi Khmer purba yang ditulis dalam bahasa Sanskrit dan yang ditulis dalam bahasa Khmer. Kedua-dua sistem yang berbeza ini telah berkembang menjadi gaya tulisan moden iaituâksâr mul untuk tulisan keagamaan, danâksâr chriĕng untuk kegunaan umum.[7] Gayaâksâr chriĕng merupakan bentuk kursif dariâksâr mul yang disesuaikan dengan bahasa Khmer.[8]
Tulisan Khmer moden agak berbeza daripada bentuk terdahulu yang dilihat pada inskripsi runtuhanAngkor. TulisanThai danLao adalah keturunan dari bentuk kursif lama tulisan Khmer, menerusitulisan Sukhothai.
Dalam tulisan Khmer terdapat 35 simbolkonsonan, tetapi Khmer moden hanya menggunakan 33 simbol kerana dua yang lain sudah usang. Setiap konsonan mempunyai vokal tersirat iaituâ/ɑː/ atauô/ɔː/; oleh yang demikian, setiap konsonan dikatakan tergolong dalam siri "a" atau siri "o". Siri konsonan menentukan sebutan bagi simbol vokal bersandar yang mungkin dilampirkan padanya, dan juga sebutan bunyi vokal tersirat itu sendiri dalam sesetengah kedudukan.
Kedua-dua siri asalnya masing-masing mewakili konsonan tak bersuara danbersuara (dan masih digelar sedemikian dalam bahasa Khmer). Perubahan bunyi semasa zaman Khmer Pertengahan mempengaruhi vokal berikutan konsonan tidak bersuara, dan perubahan ini dikekalkan walaupun suara pembezaan telah hilang.
Setiap konsonan (kecuali satu) juga mempunyai bentuk subskrip yang dikenali sebagaiជើងអក្សរcheung âksâr yang bermaksud "kaki huruf". Kebanyakan konsonan subskrip menyerupai simbol konsonan asalnya tetapi dalam bentuk yang lebih kecil dan mungkin dipermudah, walhal terdapat beberapa kaki huruf yang tidak terlalu mirip dengan huruf asalnya. Kebanyakan konsonan subskrip ditulis betul-betul di bawah konsonan lain, kecuali subskripr yang timbul di sebelah kiri dan beberapa lagi subskrip lain yang timbul di sebelah kanan.
Subskrip digunakan dalam menulis gugusan konsonan (konsonan yang disebut berturut-turut dalam perkataan tanpa diantarai bunyi vokal). Gugusan konsonan Khmer biasanya terdiri daripada dua konsonan, tetapi kadang-kadang terdapat tiga konsonan di tengah-tengah perkataan. Konsonan pertama dalam gugusan ditulis menggunakan simbol konsonan asal, disusuli konsonan kedua (dan ketiga, jika ada) dalam bentuk subskrip. Subskrip pernah juga digunakan untuk menulis konsonan akhir; dalam bahasa Khmer moden ini boleh dilakukan secara pilihan bagi sesetengah perkataan yang berakhir dengan-ng atau-y, sepertiឲ្យaôy ("memberi").
Semua aksara konsonan dan bentuk subskripnya tersenarai dalam jadual berikut. Nilai fonetik biasa diberikan menggunakanAbjad Fonetik Antarabangsa (IPA); variasi diterangkan di bawah jadual. Nama setiap satu huruf konsonan terdiri daripada nilai konsonan dan vokal tersirat. Transliterasi (perumian) dinyatakan menggunakan sistem transkripsiJabatan Geografi Kementerian Pengurusan Tanah dan Perancangan Bandar Kemboja (JG) yang digunakan oleh kerajaan Kemboja, dan sistem UNGEGN (Kumpulan Pakar Nama GeografiBangsa-Bangsa Bersatu).[9][10] Juga disediakan lajur untuk transkripsiAmerican Library Association – Library of Congress (ALA-LC) yang mencerminkan sebutan Pali/Sanskrit huruf masing-masing.
| Konsonan | Bentuk subskrip | Nama/Nilai penuh(dengan vokal tersirat) | Nilai konsonan | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| UNGEGN | JG | ALA-LC | IPA | UNGEGN | JG | ALA-LC | IPA | ||
| ក | ្ក | kâ | ka | ka | [kɑː] | k | k | k | [k] |
| ខ | ្ខ | khâ | kha | kha | [kʰɑː] | kh | kh | kh | [kʰ] |
| គ | ្គ | kô | ko | ga | [kɔː] | k | k | g | [k] |
| ឃ | ្ឃ | khô | kho | gha | [kʰɔː] | kh | kh | gh | [kʰ] |
| ង | ្ង | ngô | ngo | nga | [ŋɔː] | ng | ng | ng | [ŋ] |
| ច | ្ច | châ | cha | ca | [cɑː] | ch | ch | c | [c] |
| ឆ | ្ឆ | chhâ | chha | ch | [cʰɑː] | chh | chh | ch | [cʰ] |
| ជ | ្ជ | chô | cho | ja | [cɔː] | ch | ch | ch | [c] |
| ឈ | ្ឈ | chhô | chho | jha | [cʰɔː] | chh | chh | jh | [cʰ] |
| ញ | ្ញ | nhô | nho | ña | [ɲɔː] | nh | nh | ñ | [ɲ] |
| ដ | ្ដ | dâ | da | ṭa | [ɗɑː] | d | d | ṭ | [ɗ] |
| ឋ | ្ឋ | thâ | tha | ṭha | [tʰɑː] | th | th | ṭh | [tʰ] |
| ឌ | ្ឌ | dô | do | ḍa | [ɗɔː] | d | d | ḍ | [ɗ] |
| ឍ | ្ឍ | thô | tho | ḍha | [tʰɔː] | th | th | ḍh | [tʰ] |
| ណ | ្ណ | nâ | na | ṇa | [nɑː] | n | n | ṇ | [n] |
| ត | ្ត | tâ | ta | ta | [tɑː] | t | t | t | [t] |
| ថ | ្ថ | thâ | tha | tha | [tʰɑː] | th | th | th | [tʰ] |
| ទ | ្ទ | tô | to | da | [tɔː] | t | t | d | [t] |
| ធ | ្ធ | thô | tho | dha | [tʰɔː] | th | th | dh | [tʰ] |
| ន | ្ន | nô | no | na | [nɔː] | n | n | n | [n] |
| ប | ្ប | bâ | ba | pa | [ɓɑː] | b, p | b, p | p | [ɓ], [p] |
| ផ | ្ផ | phâ | pha | pha | [pʰɑː] | ph | ph | ph | [pʰ] |
| ព | ្ព | pô | po | ba | [pɔː] | p | p | b | [p] |
| ភ | ្ភ | phô | pho | bha | [pʰɔː] | ph | ph | bh | [pʰ] |
| ម | ្ម | mô | mo | ma | [mɔː] | m | m | m | [m] |
| យ | ្យ | yô | yo | ya | [jɔː] | y | y | y | [j] |
| រ | ្រ | rô | ro | ra | [rɔː] | r | r | r | [r] |
| ល | ្ល | lô | lo | la | [lɔː] | l | l | l | [l] |
| វ | ្វ | vô | vo | va | [ʋɔː] | v | v | v | [ʋ] |
| ឝ | ្ឝ | Aksara lapuk; pernah digunakan untuks gusi-lelangit Hanya digunakan untuk transliterasiPali/Sanskrit[11] | |||||||
| ឞ | ្ឞ | Aksara lapuk; pernah digunakan untuks gelungan lidah Hanya digunakan untuk transliterasiPali/Sanskrit[11] | |||||||
| ស | ្ស | sâ | sa | sa | [sɑː] | s | s | s | [s] |
| ហ | ្ហ | hâ | ha | ha | [hɑː] | h | h | h | [h] |
| ឡ | tiada | lâ | la | ḷa | [lɑː] | l | l | ḷ | [l] |
| អ | ្អ | 'â | 'a | ʿʹa | [ʔɑː] | ' | ' | ʿʹ | [ʔ] |
Hurufបbâ tampil dalam bentuk yang agak berlainan (cthបា) apabila digabungkan dengan vokal bersandar tertentu (lihat Ligatur).
Hurufញnhô ditulis tanpa lengkung bawah apabila dibubuhi subskrip. Apabila dibubuhi subskrip sendiri, maka subskrip itu adalah bentuk yang lebih kecil daripada keseluruhan huruf:ញ្ញ-nhnh-.
Perhatikan bahawaដdâ danតtâ berkongsi bentuk subskrip yang sama. Dalam gugusan awal, subskripnya selalu disebut[ɗ], tetapi dalam gugusan tengah ia boleh jadi[ɗ] atau[t] mengikut perkataan.
Siriដdâ,ឋthâ,ឌdô,ឍthô,ណnâ pada asalnya mewakilikonsonan gelungan (retrofleks) dalam tulisan Indik induknya. Huruf-hurufឋthâ,ឌdô,ឍthô dan berlaku hanya atas sebab etimologi dalam beberapa kata pinjaman Pali dan Sanskrit. Kerana bunyi /n/ adalah umum dan selalunya produktif dari segi nahu dalam rumpun bahasa Mon-Khmer, maka hurufណnâ telah dijadikan padanan siri "a" bagi hurufនnô untuk kemudahan semata-mata (semua konsonan sengau lain tergolong dalam siri "o").
Huruf konsonan berhembusan atau beraspirasi (kh-,chh-,th-,ph-) dibunyikan dengan hembusan hanya sebelum vokal. Terdapat juga sedikit hembusan dengan bunyik,ch,t danp sebelumkonsonan tertentu, tanpa mengira sama ada ia dieja dengan huruf yang menunjukkan hembusan.
Perkataan Khmer tidak boleh berakhir dengan lebih daripada satu bunyi konsonan, jadi konsonan subskrip pada akhir perkataan (yang muncul atas sebab etimologi) tidak disebut, tetapi ia mungkin akan dibunyikan apabila perkataan berkenaan mendepani kata majmuk.
Bagi sesetengah perkataan, simbol konsonan tunggal di tengah-tengah mewakili konsonan akhir satu suku kata sekali gus konsonan awal suku kata seterusnya.
Hurufបbâ mewakili bunyi[ɓ] hanya sebelum vokal. Di kedudukan akhir kata atau diikuti oleh konsonan subskrip, ia disebut[p] (dan jika ia diikuti oleh konsonan subskrip, ia juga dirumikan sebagaip dalam sistem PBB). Untuk pengubahsuaian kepadap melalui diakritik, lihat Konsonan tambahan. Huruf yang pernah menandakan fonem /p/ dalam tulisan Indik ini juga sering mengekalkan bunyi[p] dalam perkataan tertentu yang diserap dari bahasa Sanskrit dan Pali.
Hurufដdâ danឌdô dilafazkan[t] di kedudukan akhir kata. Hurufតtâ disebut[ɗ] pada kedudukan awal dalam suku kata lemah yang berakhir dengan bunyi sengau.
Huruf-huruf yang mewakili bunyi[k] (k-,kh-) di akhir kata disebut sebagai hentian glotis[ʔ] selepas vokal[ɑː],[aː],[iə],[ɨə],[uə],[ɑ],[a],[ĕə],[ŭə]. Hurufរrô adalah senyap di akhir kata (bagi kebanyakan dialek). Hurufសsâ di akhir kata disebut/h/ (yang sebetulnya hampir dengan bunyi[ç]).
Sistem tulisan Khmer termasuk konsonan tambahan yang digunakan dalamkata pinjaman tertentu, terutamanya daripadabahasa Perancis danThai. Kebanyakannya mewakili bunyi yang tidak terdapat dalam kosa kata asli Khmer, atau yang mana huruf asalnya terhad kepada salah satu daripada dua siri vokal. Kebanyakan simbol baharu ini adalahdwilambang (digraf) yang terbentuk dengan meletakkan subskrip di bawah hurufហhâ, bahkan ditambah lagi dengan tanda diakritiktreisăpt jika perlu untuk menukar vokal tersirat kepadaô. Watak untukpâ, bagaimanapun, dibentuk dengan meletakkanmusĕkâtônd ("gigi tikus") di atas watakបbâ.
| Konsonan tambahan | Description | Nilai penuh(dengan vokal tersirat) | Nilai konsonan | Notes | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| UNGEGN | JG | ALA-LC | IPA | UNGEGN | JG | ALA-LC | IPA | |||
| ហ្គ | hâ +kô | hkâ | hka | hga | [ɡɑː] | hk | hk | hg | [ɡ] | Contoh:ហ្គាសhkas[ɡaːh] ('gas'; dari bahasa Perancisgaz) |
| ហ្គ៊ | hâ +kô + diakritik | hkô | hko | hg′a | [ɡɔː] | hk | hk | hg′ | [ɡ] | Contoh:ហ្គ៊ារhkéar[giə] ('stesen kereta api'; dari bahasa Perancisgare) |
| ហ្ន | hâ +nô | hnâ | hna | hna | [nɑː] | hn | hn | hn | [n] | Contoh:ហ្នាំង/ហ្ន័ងhnăng[naŋ] ('wayang' dari bahasa Thaiหนังnǎng) |
| ប៉ | bâ + diakritik | pâ | pa | p′′a | [pɑː] | p | p | p′′ | [p] | Contoh:ប៉ាក់păk[pak] ('menyulam'),ប៉័ងpăng[paŋ] ('roti'; dari bahasa Perancispain) |
| ហ្ម | hâ +mô | hmâ | hma | hma | [mɑː] | hm | hm | hm | [m] | Contoh:គ្រូហ្មkru hmâ[kruː mɑː] ('dukun'; dari bahasa Thaiหมอmɔ̌ɔ) |
| ហ្ល | hâ +lô | hlâ | hla | hla | [lɑː] | hl | hl | hl | [l] | Contoh:ហ្លួងhluŏng[luəŋ] ('raja'; dari bahasa Thaiหลวงlǔuang) |
| ហ្វ | hâ +vô | hvâ | hva | hva | [fɑː], [ʋɑː] | hv | hv | hv | [f], [ʋ] | Pronounced[ʋ] inហ្វង់hváng[ʋɑŋ] ('clear'),[f] inកាហ្វេkahvé[kaːfeː] ('coffee'; dari bahasa Peranciscafé) |
| ហ្វ៊ | hâ +vô + diakritik | hvô | hvo | hv′a | [fɔː], [ʋɔː] | hv | hv | hv′ | [f], [ʋ] | Contoh:ហ្វ៊ីលhvil[fiːl] ('filem'; dari bahasa Perancisfilm) |
| ហ្ស | hâ +sâ | hsâ | hsa | hsa | [zɑː], [ʒɑː] | hs | hs | hs | [z], [ʒ] | Contoh:ហ្សាសhsas[ʒaːh] ('jazz'; dari bahasa Perancisjazz),ភីហ្សាphihsa[pʰiːzaː] ('piza') |
| ហ្ស៊ | hâ +sâ + diakritik | hsô | hso | hs′a | [zɔː], [ʒɔː] | hs | hs | hs′ | [z], [ʒ] | Contoh:ហ្ស៊ីបhsib[ʒiːp] ('kereta jip'; dari bahasa Perancisjeep),ហ្សឺណេវhsœnév[zəːneːw] ('Geneva'; dari bahasa PerancisGenève) |
Kebanyakan bunyi vokal Khmer ditulis menggunakan simbol vokal bersandar, ataudiakritik, yang dikenali dalam bahasa Khmer sebagaiស្រៈនិស្ស័យsrăk nĭssăy atauស្រៈផ្សំsrăk phsâm ("vokal penghubung"). Simbol ini hanya boleh ditulis secara bergabung dengan konsonan (atau gugusan konsonan). Vokal sentiasa disebut selepas konsonan (atau gugusan), biarpun sesetengah simbol mempunyai unsur grafik yang muncul di atas, bawah atau kiri aksara konsonan.
Kebanyakan simbol vokal mempunyai dua sebutan yang mungkin, bergantung pada vokal tersirat bagi konsonan yang dipasang. Sebutan mereka mungkin juga berbeza pada "suku kata lemah", dan juga apabila dalam keadaan dipendekkan (contohnya, dengan menggunakan diakritik). Ketiadaan vokal bersandar (atau diakritik) selalunya menunjukkan bahawa konsonan di awal suku kata diikuti oleh bunyi vokal tersirat.
Dalam menentukan vokal tersirat bagi gugusan konsonan (iaitu bagaimana vokal bersandar berikut akan disebut), bunyi jenis obstruen (hentian dangeseran) sentiasa dominan ke atas jenis sonoran (sengauan,likuida,malaran tak geser dsb.). Untuk sebarang gugusan konsonan yang terdiri daripada konsonan berlainan jenis, vokal bersandar dibunyikan mengikut konsonan dominan, tanpa mengira kedudukannya dalam gugusan. Jika terdapat dua konsonan dominan, maka konsonan subskrip menentukan sebutan vokal bersandar.
Konsonan bukan dominan (dan jugaហhâ dalam sesetengah perkataan) juga akan diubah vokal tersiratnya oleh konsonan dominan terdahulu dalam perkataan yang sama biarpun terdapat vokal di antaranya; hukum ini tidak dituruti oleh sesetengah perkataan (terutamanya yang mempunyai lebih daripada dua suku kata).
Semua vokal bersandar disenaraikan di bawah dalam bentuk lazim masing-masing dengan bulatan bertitik sebagai simbol konsonan tiruan, dan digabungkan dengan huruf siri "a"អ'â. Nilai IPA yang tersedia mewakili dialek-dialek dari wilayah barat laut dan dataran tengah, khususnya Battambang yang menjadi asas kepadabahasa Khmer baku. Terdapat perbezaan sebutan vokal yang ketara dalam dialek-dialek lain, misalnya seperti loghat Khmer Utara, di mana diftong " diratakan" menjadi vokal tunggal.
| Vokal bersandar | Contoh | IPA | JG | UNGEGN | Catatan | |||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| siri "a" | siri "o" | siri "a" | siri "o" | siri "a" | siri "o" | |||
| (tiada) | អ | [ɑː] ([ɒː] bagi beberapa dialek) | [ɔː] | a | o | â | ô | RujukPerubahan bunyi dengan diakritik dan Consonants with no dependent vowel. |
| ា | អា | [aː] | [iːə][12] | a | ea | a | éa | RujukPerubahan bunyi dengan diakritik. អ៊ា, iaitu padanan siri "o" bagiា, sedikit berbeza denganៀ.(អ៊ា ~ "air" vsៀ ~ "ear") |
| ិ | អិ | [ə], [e] | [ɨ], [i] | e | i | ĕ | ĭ | Disebut[e]/[i] dalam suku kata yang tidak tertulis konsonan akhir (maka diimbuh hentian glotis jika suku kata ditekankan; tetapi bagi sesetengah perkataan vokalnya senyap di akhir kata, malah pada sesetengah perkataan di mana ia bukan di akhir kata, ia disebut[əj]). Dalam siri "o", ia bergabung dengan យyô akhir menjadi[iː]. (Juga rujukPerubahan bunyi dengan diakritik.) |
| ី | អី | [əj] | [iː] | ei | i | ei | i | |
| ឹ | អឹ | [ə] | [ɨ] | oe | ue | œ̆ | ||
| ឺ | អឺ | [əɨ] | [ɨː] | eu | ueu | œ | ||
| ុ | អុ | [o] | [u] | o | u | ŏ | ŭ | RujukPerubahan bunyi dengan diakritik. Dalam suku kata tertekan yang tidak tertulis konsonan akhir, vokalnya disusuli hentian glotis[ʔ], atau[k] dalam perkataan តុtŏk ("meja") (namun vokalnya senyap apabila mengakhiri sesetengah perkataan). |
| ូ | អូ | [ou] | [uː] | ou | u | o | u | Bertukar menjadi[əw]/[ɨw] sebelumវvô akhir. |
| ួ | អួ | [uə] | uo | uŏ | ||||
| ើ | អើ | [aə] | [əː] | aeu | eu | aeu | eu | RujukPerubahan bunyi dengan diakritik. |
| ឿ | អឿ | [ɨə] | oea | œă | ||||
| ៀ | អៀ | [iə] | ie | iĕ | ||||
| េ | អេ | [ei] | [eː] | e | é | Menjadi[ə]/[ɨ] sebelum konsonan lelangit (atau dalam siri "a",[a] sebelum[c] bagi sesetengah perkataan). Disebut[ae]/[ɛː] bagi sesetengah perkataan. Juga rujukPerubahan bunyi dengan diakritik. | ||
| ែ | អែ | [ae] | [ɛː] | ae | eae | ê | RujukPerubahan bunyi dengan diakritik. | |
| ៃ | អៃ | [aj] | [ɨj] | ai | ey | ai | ey | |
| ោ | អោ | [ao] | [oː] | ao | ou | aô | oŭ | RujukPerubahan bunyi dengan diakritik. |
| ៅ | អៅ | [aw] | [ɨw] | au | ov | au | ŏu | |
Nama gelaran bagi setiap vokal bersandar terdiri daripada perkataanស្រៈsrăk[sraʔ] ("vokal") diikuti dengan nilai siri "a" vokal yang didahului oleh hentian glotis (dan juga diakhiri dengan hentian glotis bagi vokal pendek).
Penambahan diakritik boleh mengubah kepanjangan dan nilai vokal tersirat mahupun bersandar.
Jadual berikut menunjukkan gabungan dengan diakritiknĭkkôhĕt danreăhmŭkh yang masing-masing menandakan[m] dan[h] akhir, ditunjukkan dengan konsonan siri "a"អ'â.
| Gabungan | IPA | JG | UNGEGN | Nota | |||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| siri "a" | siri "o" | siri "a" | siri "o" | siri "a" | siri "o" | ||
| អុំ | [om] | [um] | om | um | om | ŭm | |
| អំ | [ɑm] | [um] | pagi | um | âm | um | Perkataanធំthum ("besar") disebut[tʰom] ([tʰum] bagi sesetengah dialek). |
| អាំ | [am] | [ŏəm] | pagi | oam | ăm | ŏâm | Jika disusuliងngô, maka ia menjadi[aŋ] /[eəŋ]ăng/eăng. |
| អះ | [ah] | [ĕəh] | ah | eah | ăh | eăh | |
| អិះ | [eh] | [ih] | eh | ialah | ĕh | ĭh | |
| អុះ | [oh] | [uh] | oh | eh | ŏh | ŭh | |
| អេះ | [eh] | [ih] | eh | éh | |||
| អោះ | [ɑh] | [ŭəh] | aoh | uoh | aôh | ŏăh | Perkataanនោះnŏăh ("itu") boleh disebut[nuh]. |
Empat gabungan pertama yang tersenarai dianggap sebagai vokal bersandar tersendiri, dan oleh itu mempunyai nama yang terbentuk dengan cara yang sama seperti untuk vokal bersandar yang lain (diterangkan dalam bahagian sebelumnya).
Gabungan lain yang lebih jarang ditemui denganreăhmŭkh ialahអើះ (atauអឹះ) yang disebut[əh], danអែះ yang disebut[eh]. Perkataanចា៎ះ "ya" (yang digunakan oleh wanita) disebut [caː] dan jarang[caːh].
Tanda bânták (garis menegak kecil yang ditulis di atas konsonan akhir suku kata) meninggalkan kesan berikut:
Tandasanhyoŭk sannha adalah bersamaan dengan vokal bersandara denganbântăk. Walau bagaimanapun, sebutannya dalam siri "o" menjadi[ɨ] sebelumy akhir, dan[ɔə] sebelumr akhir (senyap).
Tandayŭkôlpĭntŭ (sepasang titik) mewakili[a] (siri-a) atau[ĕə] (siri-o), diikuti dengan hentian glotis.
Terdapat tiga persekitaran di mana konsonan boleh terjadi tanpa vokal bersandar. Hukum-hukum yang mengawal vokal tersirat adalah berbeza untuk ketiga-tiga persekitaran. Konsonan berkenaan boleh ditulis tanpa vokal bersandar sebagai konsonan awalsuku kata lemah, konsonan awal suku kata kuat atau sebagai huruf akhir perkataan bertulis.
Dalam pertuturan berhemah, konsonan awal tanpa vokal bersandar dalam suku kata awal yang lemah disebut dengan vokal tersiratnya dipendekkan seolah-olah diubah oleh diakritikbânták (lihat bahagian sebelumnya). Contohnya, hurufចchâ (siri "a") dalamចន្លុះ[cɑn.ˈloh] "obor" dilafazkan dengan vokal pendek/ɑ/. Hurufពpô (siri "o") dalamពន្លឺ[pŭən.ˈlɨː] "cahaya" disebut dengan diftong pendek/ŏə/ Dalam pertuturan santai, ini selalu dilenturkan menjadi/ə/ bagi kedua-dua siri.
Konsonan awal dalam suku kata kuat tanpa vokal bertulis dilafazkan dengan vokal tersirat. Misalnya, perkataanចង ("mengikat") disebut[cɑːŋ],ជត ("lemah", "tenggelam") disebut[cɔːt]. Walau bagaimanapun, bagi sesetengah perkataan, vokal yang wujud disebut pendek seolah-olah diubah oleh tandabântăk yang tidak tertulis (cthសព[sɑp] "mayat"). Pengurangan sedemikian kerap berlaku dalam perkataan yang berakhir dengan konsonan dengan subskrip senyap (sepertiសព្វ[sɑp] "setiap"), tetapi dalam kebanyakan perkataan sedemikian ia dibunyikan dengan vokal a yang dipendekkan denganbânták, seperti dalamសព្ទ[sap] "kebisingan". Perkataanអ្នក "awak, orang" mempunyai sebutan[nĕəʔ] yang betul-betul tidak tertib.
Konsonan yang ditulis sebagai huruf akhir sesuatu perkataan biasanya menandakan bunyi akhir kata dan dilafazkan tanpa sebarang vokal yang berikutan, dan bagi bunyi hentian, tanpa sebarang lepasan yang kedengaran seperti dalam contoh di atas. Walau bagaimanapun, bagi sesetengah perkataan yang diserap dari bahasa-bahasaPali danSanskrit, apa yang kelihatan sebagai konsonan akhir di bawah peraturan biasa sebenarnya boleh menjadi konsonan awal suku kata berikut dan dilafazkan dengan vokal pendek seolah-olah diikuti olehាក់. Sebagai contoh, mengikut peraturan untuk perkataan Khmer asli,សុភ ("baik", "bersih", "cantik") kelihatan seperti satu suku kata, tetapi oleh kerana berasal daripada Palisubha, ia disebut[sopʰĕəʔ].
Kebanyakan konsonan, termasuk beberapa subskrip, membentuk ligatur (huruf terikat) dengan vokala (ា) dan juga semua vokal bersandar lain yang mengandungi simbol berupa tongkat yang sama ini. Kebanyakan ligatur ini mudah dicamkan, tetapi ada beberapa yang sukar, terutamanya yang melibatkan hurufបbâ. Ini bergabung dengan vokal dalam bentukបា yang dicipta untuk membezakannya daripada simbol konsonanហhâ dan juga daripada ligatur untukចchâ dengana (ចា).
Yang berikut adalah beberapa lagi contoh simbol ligatur:
Huruf vokal bebas ialah aksara vokal bukan diakritik yang berdiri sendiri (iaitu tidak dibubuhkan pada simbol konsonan). Dalam bahasa Khmer, ia dipanggilស្រៈពេញតួsră pénh tuŏ, yang bermaksud "vokal lengkap". Ia digunakan dalam beberapa perkataan untuk mewakili gabungan vokal tertentu denganhentian glotis ataukonsonan likuida di awal kata. Vokal bebas digunakan dalam sebilangan kecil perkataan yang kebanyakannya berasal dari bahasa Pali/Sanskrit, dan oleh itu timbul sedikit ketidakkonsistenan dari segi penggunaan dan sebutannya.[2] Walau bagaimanapun, terdapat beberapa perkataan sedemikian yang amat kerap digunakan, termasuk termasuk:ឥឡូវĕlov[ʔəjləw] "sekarang",ឪពុកâupŭk[ʔəwpuk] "bapa",ឬrœ[rɨː] "atau",ឮlœ[lɨː] "mendengar",ឲ្យaôy[ʔaoj] "memberi",ឯងêng[ʔaeŋ] "sendiri",ឯណាê na[ʔae naː] "di mana".
| Huruf vokal bebas | IPA | JG | UNGEGN |
|---|---|---|---|
| ឥ | [ʔə],[ʔɨ],[ʔəj] | e | ĕ |
| ឦ | [ʔəj] | ei | ei |
| ឧ | [ʔo],[ʔu],[ʔao] | o | ŏ, ŭ |
| ឨ | Usang (bersamaan dengan urutanឧក)[13] | ||
| ឩ | [ʔou], [ʔuː] | ou | tidak dinyatakan |
| ឪ | [ʔəw] | au | âu |
| ឫ | [rɨ] | rue | rœ̆ |
| ឬ | [rɨː] | rueu | rœ |
| ឭ | [lɨ] | lue | lœ̆ |
| ឮ | [lɨː] | lueu | lœ |
| ឯ | [ʔae],[ʔɛː],[ʔeː] | ae | ê |
| ឰ | [ʔaj] | ai | ai |
| ឱ,ឲ | [ʔao] | ao | aô |
| ឳ | [ʔaw] | au | au |
Huruf vokal bebas mendapat gelaran sama dengan vokal bersandar, iaitu perkataanស្រៈsră[sraʔ] ("vokal") diikuti dengan bunyi utama huruf (seperti yang tersenarai di atas), diikuti dengan hentian glotal tambahan selepas vokal pendek, kecuali huruf ឥ yang bergelarស្រៈឥsră ĕ[sraʔ ʔeʔ].[14]
Sistem tulisan Khmer mengandungi beberapadiakritik (វណ្ណយុត្តិ,vônnâyŭttĕ) yang digunakan untuk menunjukkan perubahan lanjut dalam sebutan.
| Diakritik | nama Khmer | Fungsi |
|---|---|---|
| ំ | និគ្គហិតnĭkkôhĕt | Bulatan kecil yang ditulis di atas konsonan atau vokal bersandar berikut,menyengaukan vokal yang tersirat mahupun bersandar dengan penambahan[m]; vokal panjang juga dipendekkan. |
| ះ | រះមុខreăhmŭkh "wajah berseri" | Sepasang bulatan kecil yang ditulis selepas konsonan atau vokal bersandar berikut, menambahhembusan/h/ akhir pada vokal tersirat mahupun bersandar. Untuk butiran lanjut, rujukPerubahan bunyi dengan diakritik. |
| ៈ | យុគលពិន្ទុyŭkôlôpĭntŭ "titik kembar" | Diakritik yang baru diperkenalkan, ditulis selepas konsonan untuk menandakan bahawa konsonan akan diikuti oleh vokal pendek dan hentian glotis. Untuk butiran lanjut, rujukPerubahan bunyi dengan diakritik. |
| ៉ | មូសិកទន្តmusĕkâtônd "gigi tikus" | Dua garis menegak pendek ditulis di atas konsonan, menukar beberapa konsonan siri "o" (ង ញ ម យ រ វ) kepada siri "a". Ia juga digunakan untuk menukarkan hurufបbâ kepada bunyip (lihatKonsonan tambahan). |
| ៊ | ត្រីស័ព្ទtreisăpt | Garis berliku yang ditulis di atas konsonan, menukar beberapa konsonan siri "a" (ស ហ ប អ) kepada siri "o". |
| ុ | ក្បៀសក្រោមkbiĕs kraôm | Juga dikenali sebagaiបុកជើងbŏk cheung ("kaki langgar"); garis menegak yang ditulis di bawah konsonan, menggantikantreisăpt danmusĕkâtônd jika dirintangi vokal superskrip. |
| ់ | បន្តក់bânták | Garis menegak kecil yang ditulis di atas konsonan terakhir suku kata, menandakan pemendekan (dan perubahan kualiti serentak) bagi vokal tertentu. LihatPerubahan bunyi dengan diakritik. |
| ៌ | របាទrôbat រេផៈréphă | Diakritik superskrip ini terdapat dalam kata pinjaman Sanskrit dan sepadan dengan diakritikDevanagarirepha. Pada asalnya mewakili bunyir (dan dirumikan sebagair dalam sistem UNGEGN). Kini, selalunya, konsonan yang dibubuhi serta diakritik itu sendiri tidak disebut. Contoh:ធម៌thôrm[tʰɔə] ("dharma"),កាណ៌karn[kaː] (daripadakarṇa),សួគ៌ាsuŏrkéa[suəkiə] ("Syurga"). |
| ៍ | ទណ្ឌឃាដtôndôkhéad | Ditulis di atas konsonan akhir untuk menandakan bahawa huruf berkenaan tidak dilafazkan. (Huruf yang tidak disebut itu tetap dirumikan dalam sistem UNGEGN.) |
| ៎ | កាកបាទkakâbat "kaki gagak" | Digunakan dalam wadah bertulis untuk menandakan intonasi menaik bagikata seru atau teriakan; selalunya diletakkan pada kata partikel seperti/na/,/nɑː/,/nɛː/,/ʋəːj/, dan juga padaចា៎ះ/caːh/, perkataan untuk "ya" yang digunakan oleh kaum perempuan. |
| ៏ | អស្តាâsda "angka lapan" | Digunakan dalam beberapa perkataan untuk menandakan bahawa konsonan tanpa vokal bersandar harus disebut dengan vokal tersirat dan bukannya sebagai konsonan akhir. |
| ័ | សំយោគសញ្ញាsâmyoŭk sânhnhéa | Digunakan dalam beberapa kata pinjaman Sanskrit dan Pali (walaupun ada ejaan alternatif); ditulis di atas konsonan untuk menandakan bahawa suku kata berkenaan mengandungi vokal pendek tertentu; lihatPerubahan bunyi dengan diakritik. |
| ៑ | វិរាមvĭréam | Diakritik yang rata-rata sudah lapuk, meredamkan vokal tersirat dalam konsonan. |
Angka tulisan Khmer berasal dari tulisan India selatan, sama seperti tulisan-tulisan yang digunakan oleh tamadun lain di Asia Tenggara.Angka Arab gaya Barat juga digunakan tetapi tidak begitu meluas berbanding angka Khmer.
| Angka Khmer | ០ | ១ | ២ | ៣ | ៤ | ៥ | ៦ | ៧ | ៨ | ៩ |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| angka Arab | 0 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 | 8 | 9 |
Bagi bilangan besar-besar, angka dipisahkan tiga demi tiga dengan tandatitik gaya Barat. Titik perpuluhannya adalah koma. Mata wang Kemboja iaituriel disingkatkan dengan simbol៛ ataupun sekadar hurufរrô.
Jarak tidak digunakan untuk memisahkan semua perkataan dalam ayat Khmer, sebaliknya digunakan di tempat yang lebih kurang sama sepertikoma dalam tulisan Melayu, namun juga boleh digunakan untuk mengasingkan item tertentu seperti nombor dan nama khas.
Tanda baca gaya Barat agak meluas digunakan dalam tulisan Khmer moden, termasuk <i>guillemet</i> (« ») asal Perancis sebagaitanda petikan. Namun begitu, tanda baca Khmer tradisional juga digunakan; sebahagian daripadanya diterangkan dalam jadual berikut.
| Tanda | Nama Khmer | Fungsi |
|---|---|---|
| ។ | ខណ្ឌkhând | Digunakan sebagainoktah (menyerupaitanda rehat kuaver dalam penulisan muzik). Walau bagaimanapun, ayat berturut-turut yang sama topik selalunya hanya dipisahkan dengan jarak. |
| ៘ | ល៉ៈlăk | Bersamaan dengandsb. (dan sebagainya) |
| ៗ | លេខទោlékh toŭ "angka dua" | Tanda penggandaan (menyerupai angka Khmer untuk 2). Menandakan bahawa perkataan atau frasa sebelumnya akan diulang (digandakan) sebagai ciri umum dalam sintaks Khmer. |
| ៕ | បរិយោសានbârĭyoŭsan | Tanda penutup yang digunakan untuk menamatkan keseluruhan teks atau bab. |
| ៚ | គោមូត្រkoŭmutr "air kencing lembu" | Tanda penutup yang digunakan pada akhir teks puisi atau keagamaan. |
| ៙ | ភ្នែកមាន់phnêk moăn "mata ayam" | Simbol yang dikatakan mewakili belalai dewa gajahGanesha, digunakan pada permulaan teks puisi atau keagamaan. |
| ៖ | ចំណុចពីរគូសchamnŏch pir kus "dua titik satu garis" | Digunakan seakan-akan tanda kolon. (Garis pemisah tengah membezakan tanda ini daripada suatu diakritik.) |
Tanda sempang (សហសញ្ញាsâhâ sânhnhéa) biasanya digunakan antara komponen nama peribadi, dan juga apabila perkataan terpecah kepada dua baris sama seperti dalam bahasa Melayu. Ia juga boleh digunakan antara angka untuk menandakan julat atau tarikh. Tanda noktah Barat juga digunakan untuk tujuan tertentu, termasuk penyusunan nombor besar (lihatAngka sebelum ini) dan denotasisingkatan kata.
Tulisan Khmer terdapat dalam pelbagai gaya yang digunakan untuk tujuan yang berbeza-beza. Dua gaya utama ialahâksâr chriĕng ("aksara miring") danâksâr mul ("aksara bulat").
Blok aksara Khmer asas disertakan dalam PiawaianUnicode versi 3.0 yang dikeluarkan pada September 1999. Pada ketika itu, ia mengandungi 103 mata kod yang tertentu; kemudian, bilangannya bertambah kepada 114 dalam versi 4.0 yang dikeluarkan pada April 2003. Versi 4.0 juga memperkenalkan blok tambahan dipanggil "Khmer Symbols" yang mengandungi 32 tanda yang digunakan untuk menulistarikh lunar.Templat:Unicode chart Khmer
|journal= (bantuan)