Native label | Wajãpi ![]() |
---|---|
Native language | Tupi–Guarani ![]() |
Languages spoken, written or signed | Tupi–Guarani ![]() |
Country of origin | Brazil,French Guiana ![]() |
Intangible cultural heritage status | Representative List of the Intangible Cultural Heritage of Humanity,Masterpieces of the Oral and Intangible Heritage of Humanity ![]() |
Described at URL | https://ich.unesco.org/en/RL/00049,https://ich.unesco.org/fr/RL/00049,https://ich.unesco.org/es/RL/00049,https://pib.socioambiental.org/pt/Quadro_Geral_dos_Povos ![]() |
Wayampi bɩWayãpi yaa tẽng-n-biis sẽn be Gʋyana sẽn be goabg-rɩtg sẽn be Gʋyana sẽn be Camopi la Oyapock kʋɩl-bɛdã sẽn lagem taab zĩigã, la Amapari la Carapanatuba kʋɩl-bɛdã sẽn beAmapá laPará tẽns sẽn be Brazil wã sʋka. Wayampi rãmbã sõor taa neb 2,171. Sẽn kolg 950 n beFrench Guiana wã,[1] sẽn kẽed ne tẽn-bõoneg a yiib sẽn gũbg ne tẽn-bõoneg a taaba, la neb 1,221 n be Brazil[2] wã sẽn kẽed ne tẽn-bõoneg 49 pʋgẽ.[3]
B leb n boond-b lame tɩ Wajãpi, Wayapi, Wajapi, Oiampi,[4] Barnaré, Oyampi, Oyampik, Waiapi, Walãpi, Guaiapi, Guayapi, Oiampipucu, Oyampí, Oyampipuku, Oyanpík, Waiampi, Wajapae, Wajapuku, Wayapae, la Wayãpi neba.[5]
Sẽn yɩɩd fãa:Wayampi buud-gomde
Wayampi nebã gomdaWayampi buud-gomdã, sẽn beTupi-Guarani buud-goamã sull a VIII pʋgẽ wã. Wayampi buud-gomd yaa a tãabo: Amapari Wayampi, Jari, la Oiyapoque Wayampi. B gʋlsda buud-gomdã ne b sẽn boond tɩInternational Phonetic Alphabet wã, la pa ne b sẽn boond tɩFrench bɩPortuguese orthography[6] wã ye. B sẽn pa mi kareng la gʋls-bɛdã pa waoog ye.[7]
Zĩigã taoor sɛb sẽn gomd Wayampi rãmbã yelle yaa Portiigale sɛb sẽn yi yʋʋmd 1690 sẽn gomd sullã sẽn yiXingu kʋɩlgã tẽngr n kẽngJari kʋɩlgã zugu, n yaool n kẽng rɩtg n tees Jari la Amapari kʋɩlgã.[8] Wayampi nebã ra zabda ne Fãrens koloni rãmbã. Yʋʋmd 1738,Jesuit rãmbã lugla misiõOyapock kʋɩlgã zugu, sẽn pẽ rũndã-rũndã Camopi tẽngã. Misioneer dãmbã waa ne European bãase, tɩ b kɩt tɩ tẽngã neb sõor boog wʋsgo. Yʋʋmd 1763, zezuit-rãmbã loogame, tɩ nin-buiidã wʋsg sãeege.[9] Rẽ tɛka, b lebga neb sẽn pa le be ne taab ye.[10] Bãngr-goam sẽn yi yʋʋmd 1770 wã wilgdame tɩ tẽngã neb sõor taa 6,000, tɩ b mak-a ne yʋʋmd 1990 wã sẽn da yaa neb 835 wã. Yʋʋmd 1820 wã tɛka, tẽns kẽer sẽn be rɩtgẽ wã neb n sɩng n gomd ne Fãrens nanambsã la neMaroons rãmbã, la Wayampi wã neb wʋsg kell n paa b mens Amazõ weoogã pʋgẽ yʋʋmd 1800 wã la 1900 wã pʋgẽ. B sẽn da zãr ne nebã wʋsgã kɩtame tɩ b ra tõe n me koom kogond sẽn yaa wakat bilf bala.[11]
Yaa yʋʋm 1940 soabã pʋgẽ bala la Gʋyãana tẽng-n-soodsã bãngdb paam n sõs ne-ba.[12] Wayampi nebã ra yaa nin-yoodo, bãas n da sãam b tẽngã, la b makame tɩ b sõor yaa neb 230.[13] B me-la lekoll a yiib yʋʋmd 1956 la yʋʋmd 1971.[14] Yʋʋmd 1960 soabã pʋgẽ, b makame n na n tigim nin-buiidã tɩ b lebg tẽn-bɛd a yiib sẽn yaa kãsemse, tɩ be wã, a Wayampi wã ra segd n zĩnd neTeko wã. B sẽn da baood n na n kɩt tɩ b tõog n tigim b mensã pa tõog ye.[15] Wayampi wã ra pa tar buud taoor soab ye, rẽ n so tɩ b yãk nin-kãsenga (grandman) sẽn zems ne Maroon-rãmbã, la b pa tõog n paam-a ye.[16] Yʋʋmd 1960 wã, Fãrens goosneema wã goma ne buud fãa n sok-b b sã n dat n lebga Fãrens nin-buiidã. Wayampi la Teko yaa buud nins sẽn yãk yam n pa na n paam tẽngen-biiga. Yʋʋmd 2000 wã, b sakame tɩ b lebg Fãrens nin-buiidã.[17]
Yʋʋmd 1980 wã saabẽ, b yãa sãnem Camopi kʋɩlgã noore. B sẽn wa n kẽ be wã, b lugla Vila Brasil la Ilha Bela sẽn yaa tẽn-bõoneg sẽn be Camopi tẽngã noore, tɩ be wã, yaa Wayampi wã neb wʋsg n da be be. Ne sãnem baoobã, rãamã, yoobã la dorgã waame.[18] Yʋʋm kob-gĩnd 21 soabã sɩngrẽ, buudã sɩnga tẽn-bõoneg meeb ne ko-koaadb sẽn be kɩlometr a wãn n zãr ne tẽn-bɛdã. Yʋʋmd 2010 wã, b ra tara tẽn-bõoneg 45 la wʋsg n yi Camopi.[19]
Sã n yaa ne Brazil, hal sẽn ta yʋʋmd 1973 wã, FUNAI wã ra zoe n maana sɛb ne Wayampi rãmbã. Baa ne rũndã-rũndã, Wayampi buud toor-toorã sẽn beẽ wã yaa neb sẽn tar minim n minim ne minimã.[20] Yʋʋmd 1976 wã, b sẽn da na n maan sor ning sẽn boond tɩBR-210 wã n na n pɩʋʋg Wayampi soolmẽ wã, tɩ b ra pa tõe n paam n paam n kẽ ne tẽn-zẽmsã ye. Yʋʋmd 1980 wã pʋgẽ, buudã yikame n na n zab ne-ba, tɩ sorã meeb sa, la tõe t'a pa na n tol n sa ye.[21] Zĩigã pʋgẽ, b yãame tɩ Wayampi rãmb sull a yiib n be be tɩ b pa tõe n paam n bãng-b ye. Bãngr-gomdã pʋgẽ, b yeelame tɩ b na n kɩtame tɩ b tõog n zã b mens sõma, la tɩ b na n tõog n zã b mens sõma n paase.[22]
Wayampi wã yaa tẽn-kɩrems la b yõogd-a la b rɩt-a n dɩtẽ, sẽn yɩɩd fãa, b rɩt-a-la kasɩva, batɛt-sõama, yam, la banana.[23] Amapari laOyapok kʋɩl-bɛdã sẽn be goabgã pʋgẽ wã sʋka, yõ-koglg n tar yõod n yɩɩda, tɩ tãb-biis ne tãb-biis yõg ne tãb-biis sẽn be goabgã n tar yõod n yɩɩda. Ne Mariry siglgã sẽn tʋmd sãnemã baoob sẽn pa waoogã, b pa kẽesd b toog wʋsg ligdã wɛɛngẽ ye.
Wayampi nebã ra yaaWayana nin-tũusdsã sẽn da tar teed wʋsg n koosdẽ wã babg a ye. B ra yita Amapari kʋɩlgã sẽn be Brazil n taTapanahoni kʋɩlgã sẽn beSuriname wã. B ra koosda tãb-bi, we-rũng la tãb-bi, sẽn yɩɩd fãa, ne tʋʋm-teedo. Rũndã-rũndã, b sẽn na n soog tẽns toɛy-toɛyã kɩtame tɩ b pa le tõe n maan woto ye. La baa ne rẽ, b ket n bee Wayampi buud toor-toor pʋsẽ. Sẽn sɩng ne yʋʋm 1970 wã saabã, tẽns nins sẽn be Eropã teedã ledga tẽn-gãongã teedã, sã n pa ne gãntika la gãntika. B sẽn maand to-to n na n paam ligd n na n yiis bũmb ninsã sõor paasdame, wala zab-teedã, zĩm-gãmbrã, ko-bõonesã, la bõn-yoodã.
Place | Population | Comment |
---|---|---|
Camopi | 600-650 | main town |
Trois Sauts | 300-350 | cluster of four villages:Roger,Zidock,Yawapa, andPina. |
Place | Inhabitants |
---|---|
Akaju | 33 |
Aruwã'ity | 49 |
Cinco Minutos | 60 |
Jakareãkagokã | 47 |
Jovem de Deus | 32 |
Karapijuty | 55 |
Karavovõ | 48 |
Kupa'u | 45 |
Kwapoywyry (Aramirã II) | 57 |
Mogywyry (Piaui) | 54 |
Najaty | 53 |
Okakai | 36 |
Pairakae | 42 |
Suisuimënë | 11 (minority) |
Tabokal | 57 |
Takweniwi | 133 |
Yululuwi | 50 |
Ytawa | 65 |
Ytuwasu | 117 |
Yvytõtõ | 38 |
a. B sõdga sẽn tũ ne neb sõor sẽn ta 590 sẽn kẽed ne Trois Sauts,[24] la 1,677 sẽn kẽed ne komine wã yʋʋm 2012 pʋgẽ.[25] Sõadbã pa welgd buud ye, la sõadbã wilgdame tɩ komine wã neb 35% vɩɩ Trois Saults la a gũbgẽ wã, tɩ 65% be Camopi la a gũbgẽ wã.
b. A beeTumucumaque tãensã tẽnga gãaga pʋga.
Indigenous peoples of Brazil |
---|
Ancestry and ethnicity in French Guiana |
---|
Authority control databases: National |
|
---|
Bãn-zẽng seb-vão "https://mos.wikipedia.org/w/index.php?title=Wayampi&oldid=24098"